Kompyuter tarmoqlari 2020-2021 Telekommunikatsiya texnologiyalari, 5 semestr

1-

Мa’ruza. 

 

Kirish. Kompyuter tarmoqlarining tarixi 

Kompyuter tarmoqlarining protokollari, 

ilovalar va texnologiyalari haqida umumiy 

tushunchalar  

KOMPYUTER TARMOQLARI 2020-2021 

Telekommunikatsiya texnologiyalari, 5 semestr  

Reja  



Kirish. Kompyuter tarmoqlari qo’llanilishi 



Kompyuter tarmoqlarining tarixi 



Kompyuter tarmoqlarining protokollari, ilovalar va 

texnologiyalari haqida umumiy tushunchalar 

Kirish. Kompyuter tarmoqlari 

qo’llanilishi 

 



Kompyuter tarmoqlari - bu tarmoq resurslariga qulay va ishonchli 

kirishni amalga oshirish orqali foydalanuvchilarga turli xil axborot va 

hisoblash xizmatlarini samarali ta'minlashni amalga oshiradigan 

ma'lumotlar uzatish kanallari bilan b 



Kompyuter (ing . computer — hisoblagich), EHM (Elektron Hisoblash 

Mashinasi) — oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha 

ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) 

bilan bir xildagi atama. Birok, kompyuter hisoblash ishlarini bajarishdan 

tashqari uning funksiyasi ancha keng .irlashtirilgan kompyuterlar 

tizimlari. 



Tarmoq – bu  har hil asbob-uskanalarni va har hil dasturning 

birlashtiruvi. 



Tarmoqlar  tashkillashtirilganda bir biriga mos kelishi (har hil 

texnologiyali asbob-uskanalarni, yoki har hil tipdagi operasion 

sistemalarni) eng muhim muamolardan biri bo‗lib qoladi. 



Komp'yuter tarmog‘i – bu mingta har hil komponentlarni o‗z ichiga 

olgan murakkab tizimdir: har-hil tipdagi komp'yuterlar - desktoplardan 

meynfremlargacha, tizimli va amaliy dasturiy ta'minot,  tarmoq 

adapterlari, konsentratorlari, kammutatorlari va marshrutizatorlari, kabel 

tizimlari kabilar. 

Hisoblash tarmog‗i – bu o‗zaro bog‗langan va kelishilgan holda ishlab turuvchi 

dasturiy va apparat komponenlarining murakkab majmuasi. Tarmoqni to‗liq 

ishlashini o‗rganish uchun, uni alohida tashkil etuvchilarini ishlashini bilish 

kerak: 

•

Shaxsiy elektron hisoblash mashinalarni (kompyuterlarni); 

•

Kommunikatsiya  asbob-uskanalarini; 

•

Tarmoq operatsion tizimlarini; 

•

Tarmoq komponentlarini. 

Tarmoqning barcha dasturiy-apparat vositalarining majmuasi ko‗p pog‘onali 

model yordamida ta'riflab beriladi. 

Har qanday tarmoqning asosi (bazasi) - bu biron bir yo‘l bilan standarlashgan komp'yuter platformasining 

apparat qatlami. Xozirgi paytda tarmoqlarda keng ko’lamda va muvaffaqiyat bilan xar-xil darajadagi 

komp'yuterlar foydalanilyapti - shaxsiy mashinalardan meynfreymlargacha va super EHMlar. Tabiiyki, 

xisoblash tarmoqidagi komp'terlarning tarkibi idealda tarmoq bajaradigan ishga mos kelishi kerak. 

 

Kompyuterlarni tarmoqqa birlashtirish quyidagi masalalarni yechishga imkon 

beradi: 



malumotlardan foydalanish (misol uchun, fayllar); 



 apparat vositalaridan foydalanish (misol uchun, printerlar, modemlar); 



 dasturiy resurlardan foydalanish (misol uchun, mijoz server ko‘rinishidagi dasturlar); 



 tarmoq tugunlarida yagona havfsizlik siyosatini ishlab chiqish (misol uchun, mahalliy 

tarmoq Internetga ulangan serverda ishchi stantsiyani havfsizligini yaratish); 



 tarmoq tugunlarini vakolatlarini chegaralash (misol uchun, korhonaning bo‘linmalari 

orasidagi vakolatlarni taqsimlash); 



 foydalanuvchi ma‘lumotini muhofazasini ishlab chiqarish (misol uchun, serverdan  

zahiraviy nusxa olish); 



 tarmoq tugunlari orasidagi ma‘lumot almashinuvini rivojlantirish (misol uchun, elektron 

pochtani ishlatishda); 

Kompyuter tarmoqlarini qo'llash: 

file.txt 



Fayllarni  ajratish 

 

 

 



Resurslarni 

taqsimlash 

Интернет 

Kompyuter tarmoqlarini qo'llash: 



Dasturlarni   

ajratish 

 

 

 



Kliyent-server 

ilovalari 

MSOffice 

MSOffice 

MSOffice 

MSOffice 

Ilova  

Printer drayveri 

Printerni local navbati 

Serverni bosib  

chiqarish navbati 

Printerni navbati 

Bosma serveri 

Misol  

 

Misol  

Kompyuter tarmoqlarining tarixi 



Zamonaviy jahon infrastrukturasida kompyuterlashtirish va axborotlashtirish 

yetakchi o‗rinlarni egallamoqda. Mutaxassislarning hisobiga ko‗ra, XX asr 

boshida «Bilimlar hajmi» har 50 yilda 2 barobar oshdi. Hozirgi paytda bu 

jarayon 1 yilda amalga oshirilmoqda, yaqin istiqbolda esa 1 oyda bo‗ladi. 



Axborot texnologiyalari, zamonaviy kompyuterlarga va ofis jihozlariga talab 

oxirgi yillarda jahon iqtisodiy dinamikasi va sturukturasiga jiddiy ta‘sir 

ko‗rsatmoqda. 



Axborot texnologiyalari sohasida Internet tizimining paydo bo‗lishi va jadal 

rivojlanishi haqiqiy inqilob bo‗ldi. Internet uchinchi ming yillikka kelib 

jahon iqtisodining yetakchi sohalaridan biriga aylandi, uning yillik qiymati 

500 mlrd. dollarni tashkil qiladi, bu sohada uch milliondan ortiq kishi band.  

 

Dunyo miqyosida raqamli texnologiyalar statistikasi

 

• Amerika Qo'shma Shtatlari Mudofaa vazirligining Ilg'or tadqiqot loyihalari 

agentligi (ARPA) 1960 yillarda kompyuterlarni vaqt almashish bo'yicha 

tadqiqotlarni moliyalashtirdi. Shu bilan birga, Internetning asosiy 

texnologiyalaridan biri bo'lgan paketli kommutatsiya bo'yicha tadqiqotlar 60-

yillarning boshlarida Pol Baran va 1965-yilda mustaqil ravishda Devid Devis 

tomonidan boshlandi. 

967 yilda operatsion tizimlarning ishlash printsiplari bo'yicha simpoziumdan 

so'ng, 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida ishlab chiqilgan 

ARPANET va NPL tarmog'i, Merit Network va CYCLADES kabi boshqa 

tarmoqlar uchun paketli kommutatsiya taklif qilindi.  

ARPANETni ishlab chiqish Kaliforniya universitetidagi Tarmoqni o'lchash 

markazi (UCLA), Henri Samuelining muhandislik va amaliy fanlar maktabi 

Leonard Kleinrok tomonidan boshqariladigan va Duglas Engelbart tomonidan 

SRI International (SRI) NLS tizimi bilan o'zaro bog'langan ikkita tarmoq 

tugunlaridan (Menlo Park Kaliforniya, 1969 yil 29 oktyabr) boshlandi. 

Kelajakdagi o'sish belgisi sifatida 1971 yil oxirida o'n beshta sayt yosh 

ARPANETga ulandi.   

 

ARPANET uchun dastlabki xalqaro hamkorlik juda kam edi. 1973 yilda Norvegiya Seysmik 

Array (NORSAR) bilan Tanumdagi (Shvetsiya) sun'iy yo'ldosh stantsiyasi orqali va London 

Universitet kolleji qoshidagi Piter Kirshteynning ilmiy guruhiga Britaniya akademik tarmoqlariga 

kirish uchun yo'l ochildi. ARPA loyihalari va xalqaro ishchi guruhlari turli xil protokollar va 

standartlarni ishlab chiqishga olib keldi, ular yordamida bir nechta alohida tarmoqlar bitta tarmoq 

yoki "tarmoqlar tarmog'iga" aylanishi mumkin.  

1974 yilda Vint Serf va Bob Kan Internet atamasini RFC 675-da ishlatdilar, va keyinchalik RFC-

lar ushbu foydalanishni takrorladilar.  

ARPANET-ga kirish 1981 yilda Milliy Ilmiy Jamg'arma (NSF) Kompyuter Ilmiy Tarmog'ini 

(CSNET) moliyalashtirganida kengaytirildi. 1982 yilda Internet Protocol Suite (TCP / IP) 

standartlashtirildi, bu butun dunyo bo'ylab o'zaro bog'liq tarmoqlarning tarqalishiga imkon berdi.  

TCP / IP tarmog'iga kirish 1986 yilda yana bir bor kengaytirildi, chunki National Science 

Foundation Network (NSFNet) AQShda tadqiqotchilar uchun avvaliga 56 kbit/s tezlikda, keyin 

esa 1,5 Mbit/s va 45 Mbit/s tezlikda superkompyuter saytlariga kirish huquqini taqdim etdi. 

NSFNet 1988

–89 yillarda Evropa, Avstraliya, Yangi Zelandiya va Yaponiyada ilmiy va ilmiy-

tadqiqot tashkilotlariga aylandi. Tijorat Internet-provayderlari (ISP) 1989 yilda AQSh va 

Avstraliyada paydo bo'ldi. ARPANET 1990 yilda rasmiy foydalanishdan chiqarildi. 

 

Shu tariqa bu tarmoq Internet 

tarmog’iga aylangan. Internet tarmog'i biror 

tashkilotga bo'ysunmaydi, lekin davlatlar, ilmiy va ta'lim tashkilotlari, 

kommersiya strukturasi va millionlab xususiy shaxslar tomonidan 

moliyalashtiriladi. Tarmoq taklif etilgan ko'ngillilar tomonidan tashkil etilgan 

‘Internet arxitekturasi bo'yicha kengashi’ tomonidan boshqariladi. 

Internet 

— dunyo bo'ylab joylashgan va yagona tarmoqqa birlashtirilgan 

minglab kompyuter tarmoqlarining majmuidir. 

Internetda axborot almashish standart qoidalar asosida amalga oshiriladi. 

Internetdagi ma'lumotlarni uzatish qoidalari protokollar (masalan, TCP/IP) deb 

ataladi.TCP/IP protokolining axborotni uzatish usuli quyidagicha: TCP protokoli 

axborotni paketlarga ajratadi; IP protokoli orqali barcha paketlar qabul 

qiluvchiga uzatiladi va TCP protokoli tomonidan barcha paketlarning qabul 

qilinganligi tekshiriladi; barcha paketlar qabul qilingandan keyin TCP protokoli 

ularni tartibga soladi va yaxlit ko'rinishga keltiradi. 

Internet 

tarmog’i konfiguratsiyasi misollari 

 

1992

—93-yillarda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli tasviriy va 

tovushli axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday 

imkoniyati yaratilganki, u World Wide Web deb nomlangan.World Wide Web 

ning yaratilishiga 1989-yil Shvetsariyadagi Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar 

Kengashining loyihasi asos bo'ldi. Bu loyihaning maqsadi Internetda axborot 

tarqatishning samarali usullarini izlash va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat 

edi. Hozirgi kunda World Wide Web Internetning eng tez rivojlanayotgan 

sohalaridan biri bo'lib qoldi.Internet deganda ko'pchilik World Wide Web 

(qisqacha Web yoki WWW) ni tushunadi. Aslida World Wide Web Internetning 

bir qismi bo'lib, xalqaro o'rgimchak to'ri ma'nosini anglatadi. 

World Wide Web multimedia (multimedia 

— rasm va matnli 

axborotni tovushli va harakatdagi shakllardan iborat axborot bilan 

birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega boigani uchun 

foydalanuvchilar e'tiborini juda tez qozondi. Hozirgi kunda Internet 

dunyo bozorini o'rganishda va savdo-sotiq ishlarini tashkil etishda 

zamonaviy biznesning eng muhim vositalaridan biriga aylanib 

bormoqda. Internet o'zaro aloqa bogiash yoki ma'lumotlar almashish 

tarmog'i bo'libgina qolmasdan, unda mavjud bo'lgan ma'lumotlar 

ombori majmuyi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi.  

Yangi texnologiyalar va tarmoqlardagi barqaror yutuqlar tarmoqning 

kengayishida tijorat ishtiroki va aholiga xizmat ko'rsatishda yangi 

iqtisodiy imkoniyatlarni yaratdi.  

 

 

1.3.-rasm. Zamonaviy tarmoqlar va rivojlantiruvchi omillar

 

Kompyuter tarmoqlarining protokollari, ilovalar va 

texnologiyalari haqida umumiy tushunchalar 



Kompyuter va tarmoq texnologiyalari hududlar bo‘yicha tarqoq taqsimlangan 

hisoblash vositalarini yagona tizimga birlashtirish zarurati tufayli kelib chiqqan 

ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimlarining rivojlanish yo‘nalishlaridan biri 

hisoblanadi. Bunda protokollar, tarmoq texnologiyalari foydalanuvchilarga keng 

turdagi xizmatlar to‘plamini taqdim etadi hamda vazifasi bo‘yicha turli xil bo‘lgan 

avtomatlashtirilgan ma‘lumotni taqsimlangan holda qayta ishlash tizimlarini yaratish 

imkonini beradi. 

Bu jarayonda bir necha omillarga ahamiyat berish lozim: aloqa qoidalari, 

protokollar/standartlar va protokollar steki.  

Aloqa qoidalari 

aloqa o'rnatilishini ta’minlaydi. Bunda qoidani o’rnatishda:  

Uzatuvchi va qabul qiluvchi aniqlab beriladi; 

Aloqaning umumiy 

‘tili’ va ‘grammatika’si belgilanadi; 

Tezlik va yetkazib berish muddati aniqlanadi; 

Tasdiqlash yoki kelishish talablari belgilanadi. 

Xabarlarni kodlashda: 

Ma'lumotni boshqa maqbul shaklga o'tkazish jarayoni kelishiladi. 

Xabarni formatlash va inkapsulyasiyasi; 

Xabar hajmi; 

Xabar vaqti: 

Kirish usuli 

Oqimni boshqarish 

Javob vaqti tugashi 

 

Xabarni yetkazib berish imkoniyatlari 

Unikast 

Multicast 

 

  

 

Keng 

ko’lamli 

(broadcast) kabilar muvofiqlashtiriladi 

Tarmoq protokollari va standartlari nuqtai nazaridan: 

Protokollar -aloqalarni boshqaradigan qoidalar; 

Tarmoq protokollari 

Protokollarning roli 

Xabar qanday formatlangan yoki tuzilgan 

Tarmoq qurilmalari boshqa tarmoqlar bilan yo'llar to'g'risidagi ma'lumotlarni 

almashish jarayoni 

Xatolar va tizim xabarlari qurilmalar o'rtasida qanday va qachon uzatiladi 

Ma'lumot uzatish seanslarini sozlash va tugatish 

 

 Protokollar steki misoli 

Protokollar steki (to'plamlari) nuqtai nazaridan: 

Protokol to'plamlari va sanoat standartlari: 

TCP/IP ochiq standarti 

Boshqa protokol to'plamlari 

TCP/IP protokollar steki: 

 

TCP/IP steki protokollarida aloqa jarayoni amalga oshirilishi inobatga olinadi.  

  

Tarmoq - bu ikki yoki undan ortiq qurilmalarni bog'lanishidan hosil bo'ladigan 

aloqadir. Bunga misol qilib ixtiyoriy narsa olish mumkin. Masalan bir 

kompyuterdan boshqasiga ma'lumot uzatish yoki bir necha kishilik yoki 

jamoaviy o'yinlarni o'ynash imkoniyati mavjud. 2ta insonni telefon orqali suhbat 

qurishida ham asosi sifatida tarmoq yotadi. Qisqacha aytadigan bo'lsak, har 

qanday qurilmani boshqa qurilmalar bilan aloqa qilishida tarmoq tushunchasi 

yotadi. 

 

Protokolning o'zaro ta'siri 

Masalan: veb-server va mijoz kabi omillar inobatga olinadi. 

 

Muloqot misoli

 

Tarmoq komponentalari 

1. Qurilma (1.7.-rasm): 

a) Oxirgi qurilmalar (kompyuter, telefon, printer, faks va h.k); 

b) Oraliq qurilmalari, tugunlar (router, switch, hub va h.k); 

2. Vosita (ulanish usuli): 

a) mis (med) kabel: 

1) simmetrik - parali kabellar; 

2) koaksial; 

  

b) Optik kabel: 

1)bir modali 

– magistralda ishlatiladi; 

2)ko'p modali 

– lokal tarmoqda ishlatiladi; 

  

c) Simsiz aloqa (wi-fi, bluetooth va h.k); 

 

 

3. Xizmat - Tarmoq taqdim etadigan xizmatlar (audio/video qo'ng'iroq, ma'lumot uzatish va h.k) 

Hisoblash texnikasi vositalarining rivojlanishi, ayniqsa shaxsiy kompyuterlarning paydo bo`lishi 

mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) deb nomlanadigan yangi tipdagi axborot-hisoblash 

tizimlarining yaratilishiga olib keldi. MHT ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan loyihalash va 

texnologik tayyorlash tizimlari, ishlab chiqarish va texnologik majmualarni boshqarish tizimlari, 

idora tizimlari, port boshqaruvi tizimlari va boshqalarda keng qo`llanilmoqda. MHT turli ishlab 

chiqarish bo`linmalarini boshqarishning murakkab tizimlarini qurishda samarali usul hisoblanadi. 

MHT tibbiyot, qishloq xo`jaligi, ta`lim, fan va boshqa sohalarda jadal joriy etilmoqda. 

Umuman olganda, tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma`lumot 

almashishni ta`minlaydigan aloqa kanallari bilan o`zaro bog`langan majmui. Kompyuterlararo 

ma`lumotlarni almashishni ta`minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb 

ataladi. Mahalliy tarmoq - (LAN - Local Area Network), ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan 

hudud (bir korxona, ofis, bir xona) da joylashgan kompyuterlarning birlashuviga mos keladi. 

MHT - kompyuterlar, boshqa periferiya qurilmalari (printerlar, disk kontrollerlari va boshqalar) 

ning bog`lanishini ta`minlaydigan va ularga umumiy disk xotirasidan, periferiya qurilmalaridan 

birgalikda foydalanishga, ma`lumotlar bilan almashishga imkon beradigan apparat vositalari va 

algoritmlar to`plamidir. 

 

  

Nazorat savollari: 

  

Kompyuter tarmoqlariga umumiy 

ta’rif bering. 

KT rivojlantiruvchi omillarni keltiring. 

Protokol va tarmoq texnologiyasi tushunchalarini izohlang. 

 

Аsosiy adabiyotlar 

•

James F. Kurose, Keith W. Ross ―A Top-Down Approach: Computer Networking‖, 

2017y.  Pearson Education Limited 

•

Oliver C. Ibe ―Fundamentals of Data Communication Networks‖, 2018y. 

JohnWiley&Sons, Inc. 

•

Andrew S. Tanenbaum. Computer Networks, Fourth Edition. Publisher; Prentice Hall, 

2011 

Qo‘shimcha adabiyotlar 

•

Musaev M.M. ―Kompyuter tizimlari va tarmoqlari‖. Toshkent.: ―Aloqachi‖ nashriyoti, 2013 yil. 8 bob. 394 

bet. – Oliy o‗quv yurtlari uchun qo‗llanma. 

•

Andrew S. Tanenbaum. Computer Networks, Fourth Edition. Publisher; Prentice Hall, 2011y.  

•

Olifer V.G., Olifer N.А. Компютерные сети. Принципы, технологии, протоколы. Учебник. - СПб. 

Питер. 2010. 

Internet saytlari:   

   

www.intuit.ru

         

http://tuitfiles

        

http://www.kgtu.runnet.ru

        

http://www.piter.com

  

http:// 

www.ciscopress.ru

           http:// 

www.williamspublishing.com

             

www.ziyonet.uz