"Концепции современного естествознания"

Ilmiy usullar
Usul (yunon tilidan. metodika-biror narsaga yo'l) voqelikni amaliy va nazariy rivojlantirish usullari va operatsiyalari majmuini anglatadi. Usul haqidagi ta'limot yangi davr fanida rivojlana boshladi. Uning vakillari to'g'ri usulni ishonchli, haqiqiy bilimga o'tishda qo'llanma deb hisoblashgan.
Usullarni o'rganish bilan shug'ullanadigan bilim sohasi metodologiya deb ataladi. Metodologiya so'zma-so'z "usullar haqidagi ta'limot" degan ma'noni anglatadi va bilish usullarining kelib chiqishi, mohiyati, samaradorligi va boshqa xususiyatlarini o'rganadi.
Ilmiy bilish usullari umumiylik darajasiga, ya'ni ilmiy tadqiqotlarda qo'llanilish kengligiga qarab bo'linadi.
Usullarning birinchi guruhi: Universal usullar: dialektik va metafizik. Bu umumiy falsafiy usullar. Metafizik usul 19-asrning o'rtalaridan boshlab dialektik tomonidan tabiatshunoslikdan ko'proq va ko'proq siqib chiqarila boshlandi.
Bilish usullarining ikkinchi guruhi umumiy ilmiy usullardir. Ushbu usullar ilmiy bilimlarning turli darajalarida - empirik va nazariy jihatdan qo'llaniladi.
Ampirik daraja-bu haqiqatan ham mavjud bo'lgan sezgir idrok etilgan ob'ektlarni to'g'ridan-to'g'ri o'rganish.
Ushbu darajada kuzatuvlar, ilovalar, eksperimentlarni o'rnatish orqali ma'lumot to'plash jarayoni amalga oshiriladi va olingan ma'lumotlar jadvallar, diagrammalar, grafikalar shaklida dastlabki tizimlashtiriladi. Ushbu darajada natija ba'zi naqshlarning shakllanishidir.
Nazariy daraja-eng chuqur, muhim tomonlarni, aloqalarni, naqshlarni ochib beradi. Bu ilmiy bilimlarning yuqori darajasi. Ushbu darajadagi natijalar gipotezalar, nazariyalar, qonunlardir. Bu ikkala daraja ham bir-biri bilan bog'liq.
Empirik-bu nazariy tushunishning asosidir. Nazariy-empirik darajadagi tadqiqotlar yo'nalishini belgilaydi.
Empirik bilishning umumiy ilmiy usullariga quyidagilar kiradi:

• 
  kuzatish-ilmiy tadqiqotlar uchun asosiy materialni etkazib beradigan tashqi dunyoni maqsadli idrok etish;
  
• 
  tajriba-tadqiqot maqsadlariga mos keladigan yangi sharoitlarni yaratish orqali ularga faol ta'sir ko'rsatadigan har qanday hodisalarni o'rganish;
  
• 
  tavsif-eksperiment ma'lumotlarini yozib olish yoki ma'lum belgilash tizimlari yordamida kuzatish;
  
• 
  o'zgarish-o'lchash asboblari yordamida ob'ektlarning xususiyatlarini aniqlash.
  

Nazariy bilishning umumiy ilmiy usullari:

• 
  abstraktsiya-hodisaning ahamiyatsiz xususiyatlaridan chalg'itish, yanada muhimlarini aniqlash;
  
• 
  idealizatsiya-mavhumlikning maxsus turi, o'rganilayotgan ob'ektga aqliy o'zgarishlar kiritish;
  
• 
  fikrlash tajribasi-idealizatsiya qilingan ob'ekt bilan ishlash;
  
• 
  rasmiylashtirish-fikrlash natijalarini maxsus ramzlardan foydalangan holda aniq tushunchalarda aks ettirish;
  
• 
  induksiya va deduksiya - xususiydan umumiyga (alohida faktlardan umumiy pozitsiyalarga) va aksincha-umumiydan xususiyga o'tish.
  

Empirik va nazariy bilishning umumiy ilmiy usullariga quyidagilar kiradi:

• 
  tahlil va sintez-butunning tarkibiy qismlarga aqliy parchalanishi yoki butunning qismlardan birlashishi jarayonlari;
  
• 
  analogiya-bilish texnikasi, uning yordamida ob'ektlarning o'xshashligi ba'zi muhim xususiyatlarda aniqlanadi;
  
• 
  modellashtirish-ma'lum bir ob'ektning xususiyatlarini ularni o'rganish uchun maxsus yaratilgan boshqasida takrorlash.
  

Ilmiy bilish usullarining uchinchi guruhiga faqat ma'lum bir fan doirasida qo'llaniladigan xususiy ilmiy usullar kiradi.
Har bir fanning o'ziga xos tadqiqot usullari mavjud.