Konchilik fakulteti noyob va radioaktiv metallar rudalarini boyitish

Yo’ldosh elementlar deb foydali qazilma tarkibida uncha katta bo’lmagan miqdorda uchraydigan, foydali qazilma tarkibidan ajratish uni er qa’ridan asosiy qimmatbaxo komponent bilan birga qazib olinayotganligi uchungina iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofik bo’lgan qimmatbaxo komponentlarga aytiladi. Masalan, polimetal rudalardagi nodir metallar, temirli rudalardagi boshqa rangli metallar, misli rudalardagi molibden va h.k. lar yo’ldosh elementlarga kiradi. Boyitishda yo’ldosh elementlar yo alohida mahsulotlarga, yoki asosiy qimmatbaho komponent bilan birga ajratilishi mumkin.

Foydali qazilmaning va boyitish mahsulotlarining sifati ularda qimmatbaho

komponentning miqdori qancha ko’p va zararli qo’shimchalarning miqdori qancha kam bo’lsa shuncha yuqori bo’ladi. Mahsulotning sifati qancha yaxshi bo’lsa, u shuncha boy bo’ladi, chunki ko’p miqdorda qimmatbaxo komponent saqlaydi. Shuning uchun dastlabki rudaga nisbatan boyroq mahsulot – boyitma olish maqsadida foydali qazilmani qayta ishlash jarayonlari foydali qazilmalarni boyitish deyiladi.
Ba’zan, mahsulotda foydali qazilma va boyitish mahsulotlarining sifati bo’laklarning yirikligiga boq’liq.
Foydali qazilma tarkibidagi qimmatbaho komponentlarning miqdori ularga qo’yiladigan talablardagidan past bo’lmagan hollardagina ular to’q’ridan-to’q’ri metallurgik yoki kimyoviy qayta ishlashga tushadi. Foydali qazilmalarning ko’pchiligi tabiiy holda bu shartlarga javob bermaydi. Foydali qazilmalarni qayta ishlash tsikliga boyitish operatsiyalarining kiritish qazib olinayotgan foydali qazilma tarkibidan boy mahsulot – boyitmani ajratishga va xom - ashyoni yuqori iqtisodiy samara bilan ishlatishga imkon beradi. Bu holda quyidagi afzalliklarga erishish mumkin:

• 
  foydali qazilmalarning sanoat zaxiralari ortadi, chunki kambaq’al rudalarni xam qazib olish imkoniyati tuq’iladi;
  
• 
  ishlab chiqarish unumdorligi ortadi va qazib olish sistemasi soddalashadi, ya’ni foydali qazilmani qazib olish ishlari arzonlashadi, chunki rudani tanlab emas yaxlit holda qazib olish, kon ishlari to’liqroq mexanizatsiyalashga erishish mumkin bo’ladi;
  
• 
  foydali qazilmani metallurgik va kimyoviy qayta ishlash arzonlashadi, ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, chunki bu korxonalarga tushayotgan mahsulot tarkibidagi qimmatbaxo komponentning miqdori ortishi bilan yonilq’i, flyuslar, koks, elektrenergiya, kimyoviy reaktivlar va h.k. lar sarfi kamayadi, metallurgik pechlar va kimyoviy apparatlarning ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, oxirgi mahsulotning sifati yaxshilanadi, qimmatbaxo komponentning chiqindi tarkibida yo’qolishi kamayadi;
  
• 
  foydali qazilma kompleks ravishda ishlatiladi, chunki boyitish ulardagi barcha qimmatbaxo komponentlarni ham ajratishga imkon beradi;
  
• 
  transport xarajatlari kamayadi, chunki ko’pchilik boyitish fabrikalari konga yaqin joyga quriladi va uzoq masofalarga qazib olingan rudaning butun xajmi emas, balki faqat boyitma tashiladi.
  

Kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talablar konditsiyalar deyiladi va ularni berilgan foydali qazilmaning xususiyatlari va boyitish imkoniyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Boyitish texnikasining zamonaviy xolatida erishish mumkin bo’lmagan konditsiyalarni o’rnatish mumkin emas. Qimmatbaho komponent miqdorining quyi chegarasiga, hamda zararli qo’shimchalar miqdorining yuqori chegarasiga, shuningdek boyitmaning yirikligi va namligiga ham konditsiyalar belgilanadi.
Respublikamiz xalq ho’jaligida mineral hom-ashyolarning turli ko’rinishlari katta miqdorda qo’llaniladi. Hozirgi paytda sanoat va qishloq ho’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun mineral hom-ashyoning 200 dan ortiq turi ishlatilmoqda.
Mavjud texnik-iqtisodiy sharoitda xalq ho’jaligida etarli samara bilan ishlatilishi mumkin bo’lgan tabiiy mineral moddalar foydali qazilmalar deyiladi. Ular tabiiy holda va tegishli ravishda qayta ishlangan holda ishlatilishi mumkin.
Sifat va miqdor jihatidan xalq ho’jaligida ishlatishga yaroqli er qa’ridagi mineral moddalarning to’plangan joyi foydali qazilma konlari deyiladi.
Mavjud texnik sharoitda qazib olinishi maqsadga muvofiq konlar sanoat konlari deyiladi. Foydali qazilmani qazib olish va boyitish texnikasi o’sishi bilan sanoat konlari hisoblanmagan konlar ham sanoat konlari kategoriyasiga o’tishi mumkin.
Kоndа оksidli minеrаllаr ko’rinishidаgi misning miqdоrigа qаrаb ikki turdаgi nаvli qаzib оlinаdi.
Birinchi nаvli rudаlаr аsоsаn sulfidli rudаlаr – хаlkоpirit, kаlkоzin, pirit, bоrnit, mоlibdеnit vа nоrudа minеrаllаr – kvаrts, dаlа shpаti ko’rinishidа uchrаydi. Оksidli misning miqdоri 10 %.
Ikkinchi nаvli rudаlаr kаttа miqdоrdа (3,5 % gаchа) оksidli mis sаqlоvchi аrаlаsh rudаlаr hisоblаnаdi. Misning оksidli minеrаllаri mаlахit, аzurit, хrikоzоllа vа kuprit хоlidа bo’lаdi. Rudаdа limоnit, gidrоgеmаtit, gеmаtit mаvjud. Nоrudа minеrаllаr – kvаrts, dаlа shpаti sеritsit kаоlinlаr. Dаlа shpаtlаri kаоlinitоv vа mоntmоrillоnitlаr hоsil qilib еmirilgаn.
Bоyitishning tехnоlоgik sхеmаsi rudаni I vа II bоsqichdа elаshsiz uch bоsqichgа mаydаlаshni, stеrjеnli vа shаrli tеgirmоnlаrdа ikki bоsqichdа yanchishni, klаssifikаtsiya vа mаhsulоtlаrni qаytа yanchib flоtаtsiоn bоyitishni o’z ichigа оlаdi.
Rudа 60 % -0,074 mm li sinfgаchа yanchilаdi vа аsоsiy flоtаtsiyagа jo’nаtilаdi. аsоsiy flоtаtsiyagа nаtriy sulfidi butil vа ksаntоgеnаtlаrning аrаlаshmаsi suyuq shishа, T-66 vа kеrоsin bеrilаdi.
Flоtаtsiyaning tоzаlаsh оpеrаtsiyalаrigа suyuq shishа, mis kupоrоsi, kеrоsin, ksаntоgеnаt vа nаtriy sulfidi bеrilаdi. Qаytа yanchishdа piritni so’ndirish uchun оhаk qo’shilаdi. Аsоsiy flоtаtsiya chiqindilаri qum vа shlаmli frаktsiyalаrgа klаssifikаtsiyalаnаdi. Qumli frаktsiya flоtаtsiyagа uchrаtilаdi, 0,05 – 0,06 % mis sаqlоvchi shlаmlаr оtvаlgа jo’nаtilаdi.