Konfiguratsiya, konformatsiya, egiluvchanlik

. . . .
-CH
2
-CH
2
-CH
2
-CH
2
-
. . . .
yoki [-CH
2
-CH
2
-]
n 
bu yerda n - monomerlar soni. 
Eng murakkab tuzilishga ega bo’lgan polimerlarga oqsil moddalar misol bo’la 
oladi. Oqsil molekulasi asosini peptidlar (polipeptidlar) tashkil qiladi. Peptidlar 
qaytariluvchi elementar zvenolar sifatida qaralishi mumkin. Ular 

-L-aminokislotalar 
qoldiqlarini peptid bog’lari orqali birikishi tufayli hosil bo’ladi: 
R’ R’ 


H
2
N-CH-COOH=H
2
N=CH-COOH 

H
2
N-CH-CO-NH-CH-SOOH=H
2
O 


R R 
bunda R, R’-har xil aminokislotalar; -CO-NH- peptid bog’i.
Oqsil molekulalar tuzilishi va xossalariga qarab 4 ta strukturaviy guruhlarga 
bo’linadi. Birlamchi strukturasi - bu makromolekulyar (peptid) zanjirda aminokislota 
qoldiqlarining ketma-ket joylashishini ifodalaydi. Ikkilamchi strukturasi- polipeptid 
zanjirning konformatsiyasini tavsiflaydi. Uchlamchi strukturasi - bu ikkilamchi 
strukturani qayrilishi yoki egilishi tufayli jipslashib hosil bo’lgan strukturasida 
polipeptid zanjirlarni o’zaro joylashishini ifodalaydi. To’rtlamchi struktura-bu bir 
necha uchlamchi strukturalarni fazoviy strukturaga birikishi va joylashishidir. 
Polimerlar asosan ikki xil usulda, ya’ni erituvchilar ishtirokida eritilgan holda 
yoki issiqlik ta’sirida suyultirilgan holda qayta ishlanishi mumkin. Polimerlarni 
suyuqlik holatiga o’tkazib, qayta ishlash ham ikki xil, ya’ni termoplastik va 
termoreaktiv usullarda amalga oshiriladi. 
Termoplastik usulda polimer temperaturasi oshishi tufayli oquvchan holatga 
o’tadi va sovutilsa qattiq holatga qaytadi. Bu polimerni maxsus qoliplarga quyib, 
undan turli xil mahsulotlar olish imkonini beradi. Masalan, polietilen, polivinilxlorid, 
poliamid kabi polimerlar shu tarzda qayta ishlanadi. Termoreaktiv usulda harorat 
oshishi bilan kimyoviy tikilish reaksiyalari boshlanadi va odatda polimer uch 
o’lchamli fazoviy struktura hosil qilib tikiladi. Bunga, misol qilib fenolformaldegid 
smolani, vulkanizastiya kauchuklarini keltirish mumkin. 
Yuqori molekulyar birikmalar molyar kogeziya energiyasi miqdoriga nisbatan 
ikkiga bo’linadi. Molyar kogeziya energiyasi 4-8 kJ/mol elastomerlar va 8-20 kJ/mol 
bo’lsa plastmassalar deyiladi. 
Polimerlarning qattiq holatdagi asosiy hossalaridan biri, ularning amorf, amorf-
kristall, va kristall holatlarda bo’lishidir. Amorf holatdagi polimerlarda yaqin qo’shni 
zvenolar o’ziga xos (kuchsiz) bog’lar hosil qiladi va uzoqroq joylashgan zvenolar 
o’rtasida umumiy tartibga ega bog’lanish va xossalar mavjud bo’lmaydi. Amorf 
bog’lanishni yaqin tartibli bog’lanishlar ham deyiladi. Kristall polimerlarda bir necha 

---

o’nlab, yuzlab zvenolar ma’lum tartibda joylashgan holda, kristall panjara hosil qilib 
bog’langan bo’ladi. Amorf-kristall polimerlarda kristall strukturali qismlar amorf 
qismlar bilan ketma-ket yoki tartibsiz joylashgan bo’ladi. Jumladan, polimer tolalar 
odatda amorf-kristall tuzilishga ega bo’ladi.
Chizig’li polimerlarning asosiy xossalaridan biri, ularni termodinamik 
egiluvchanligidir. Ushbu xossasiga muvofiq polimerlar egiluvchan zanjirli va qattiq 
zanjirlilar guruhlariga ajratiladi. Bu xossalar bevosita makromolekulaning 
konfiguratsiyasi va konformatsiyasiga bog’liqdir.