"Konseptual jadval asosida "Badiiy asar tili" modulini urganish"

Ko‘ngulda garchi hajring dog‘i bordur,
Valekin vasl umidi dog‘i bordur.
Keltirilgan misralarda tajnis san’atini yuzaga keltirayotgan asosiy omil “dog‘i” so‘zining shunchaki takror ishlatilishi emas, balki “dog‘i” so‘zining “dog‘” (xijron dog‘i) va “yana”, “tag‘in” ma’nolarini ifodalayotganidir.
O‘rni kelganda, tazod san’atiga berilgan ta’rifga ham e’tiboringizni qaramoqchimiz: “...(tazod) “zid qo‘yish”, “qarshilantirish” manolarini ifodalaydi. Baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni qo‘llab, ta’sirchan badiiy timsollar, lavhalar yaratish...” san’atidir. Ko‘rinib turibdiki, muqobala va tazod san’atlariga berilgan ta’riflarda aytarli farq sezilmaydi. Buni quyidagi baytning har ikkala san’atga misol tariqasida keltirilgani ham tasdiqlaydi:
Zahri hajrini berur har dam manga bu, vaslining
No‘shini in’om etar bisyor mandin o‘zgaga.

114
Baytdagi zahr-no‘sh, vasl-hajr, manga-o‘zgaga so‘zlari san’atni yuzaga keltirayotgani aytilgan.
Ma’lumki, she’riy san’atlar badiiy asarda ifodalangan g‘oyalarning hayotiyroq, ta’sirchanroq ifodalanishiga, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar, baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan.
She’riy san’atlar shoir badiiy salohiyatini ko‘z-ko‘z qilish, uning xilma-xil san’atlardan mohirona foydalanish usullarini namoyish etish emas, balki ijodkor badiiy tafakkur daxosining ko‘lami, yuksak ijtimoiy-axloqiy g‘oyalarini jilolantirish san’atkorligi ifodasi bo‘lib kelgan.
She’riy san’atlar, avvalo, mantiqiy zaminga ega bo‘lishi, ya’ni qo‘llanilayotgan san’at hayot mantiqiga mos kelishi, unga zid bormasligi shart. Masalan, she’rda qo‘llangan tashbih tasvirlanayotgan ikki narsa – mo‘shabbih va mo‘shabbihun bih, ya’ni o‘xshatiluvchi va o‘xshatilgan ikki narsa o‘rtasidagi mantiqiy munosabat zaminiga qurilishi zarur. Jumladan, Xorazmiy, mahbubani
Qadining sarvu sanobardek, biling - qil,
Vafo qilg‘on kishilarg‘a vafo qil, -
deb tasvirlar ekan, qadning sarvu sanobarga qiyoslanishi mantiqan asoslangan, ya’ni yor qaddining to‘g‘riligi bilan sarv va sanobar daraxtlarining tikligi o‘rtasidagi o‘xshashlik hayot haqiqatiga to‘g‘ri keladi.
Talmeh san’ati qo‘llanganda ham bu masalaga alohida diqqat qaratish lozim bo‘ladi. Chunki shoir ishora qiladigan afsona, tarixiy voqealar qahramonlari, nomlari ko‘rsatilayotgan shaxslar, albatta, keng o‘quvchi ommasiga yaxshi tanish bo‘lishi zarur.
Munis Xorazmiy:
Balo ko‘hsorining farhodi menmen,
Junun tasvirining behzodi menmen, -
deb yozar ekan, baytda keltirilgan Farhod va Behzod ismlari o‘quvchiga yaxshi tanish bo‘lgani uchun ham shoirning badiiy niyati ro‘yobga chiqadi.
Yana bir talab she’riy san’atlarning nafosat qoidasiga ham muvofiqligi, har qaysi badiiiy lavha, timsolning o‘quvchida go‘zal his-tuygular, tasavvurlar uyg‘otishi zarurligidir.
Mubolag‘a arab tilida “kattalashtirish”, “kuchaytirish” ma’nosini bildirib, adabiy asarda tasvirlanayotgan badiiy timsol holati yoki harakatini bo‘rttirib, kuchaytirib ifodalash san’ati demakdir. Alisher Navoiyning
Mehr emas, ohim o‘tidin ko‘kka yetmish bir sharar,
Ayb emastur gar desam,: “Dam ursam aflok o‘rtanur”, -
baytida oshiqning sevgilisi hajrida chekkan iztiroblari g‘oyatda kuchaytirib tasvirlangan: ko‘kdagi quyosh oshiq yyerda chekkan oh o‘tining bir uchquni emish. Bu xil bo‘rttirilgan tasvir tufayli oshiq qiyofasi, ichki holati, ichki olami, qalbida mavj urgan ehtiroslari ta’sirchan, jozibali ifodalangan.
Mubolag‘a tablig‘, ig‘roq, g‘uluvv deb atalgan uch turga bo‘linadi. Tablig‘ aqlan ishonish mumkin bo‘lgan, hayotda ham yuz berishi mumkin bo‘lgan mubolag‘adir. Alisher Navoiyning “Kelmadi” radifli g‘azalidagi
Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulro‘ kelmadi,
Ko‘zlarimga necha tong otquncha uyqu kelmadi, -
baytining ikkinchi misrasida shu xildagi mubolag‘a qo‘llangan. Zero, visol va’dasini bergan go‘zalning kelmagani oqibatida oshiqning kechasi bilan uxlamay chiqishi oddiy hayotiy voqea bo‘lmay, mubolag‘ali tasvirdir, chunki shunday hollarda hamma oshiqlar ham uxlamay chiqadilar deyish xato bo‘lurdi. Lekin bu mubolag‘ali tasvirni, ya’ni oshiqning tuni bilan uxlamay chiqishini aqlan tasavvur qilish mumkin, bunday hodisalar oz bo‘lsa-da, hayotda yuz berib turadi.

115
Mubolag‘aning ikkinchi darajasi ig‘roq deb ataladi. Ig‘roq belgi yoki harakatni aqlan ishonish mumkin bo‘lsa ham, hayotda yuz berishi mumkin bo‘lmagan tarzda kuchaytirib tasvirlash demakdir. “Farhod va Shirin ” dostonida Shirinning oti oyoqlari chirmashib yiqilay deganda, Farhod borib otni ko‘tarib olishi voqeasi tasvirlanadi.
Mubolag‘aning uchinchi darajasi g‘uluvv deb ataladi. Aql ham bovar qilmaydigan, hayotda ham yuz berishi mumkin bo‘lmaydigan tarzda tasvirlash shunday san’at sanaladi. Alisher Navoiyning: