Konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobot, uni mohiyati, ahamiyati hamda uni tuzish tartibini takomillashtirish

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. Ilk marotaba konsolidasiyalashgan buxgalteriya hisoboti XX asrning 
boshlarida AQShda vujudga kelgan. Aynan о„sha davr jadal iqtisodiy rivojlanish davri bо„lib, hozirgi 
iqtisodiy gigantlar о„sha vaqtdagi kichik korxonalarni qо„shib olishi natijasida paydo bо„lgan. 
Shuningdek, hisobga ish va hisobot tuzishning yangi usullarini qо„llash bо„yicha tо„siqlar va tartibga 
soluvchi xujjatlar yо„q edi. Umumlashtirish g„oyasi eng yirik fond birjalari tomonidan ma‟qullangan edi. 
Buning natijasida AQShda birinchi bо„lib, konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotlar tuzish zaruriyati 
paydo bо„lgan. 
Yevropada umumlashtirish g„oyasi birmuncha kechikibroq qaror topa boshladi. Bu borada Gollandiya 
ancha ilg„or bо„lib chiqdi - Mueller So firmasining konsolidasiyalashgan hisoboti haqidagi dastlabki 
ma‟lumot 1926 yilda qayd etilgan. 
Buyuk Britaniya va Niderlandiyada konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotning qо„llanilishi XX 
asrning 20-yillariga tо„g„ri keladi. Bu davlatlarda xolding biznesining keng quloch yoyishi 
konsolidasiyalashgan 
hisobotlarni 
tuzishni 
taqozo 
etgan. 
Hozirgi 
kunda 
bu 
davlatlarda 
konsolidasiyalashgan moliyaviy hisob ma‟lumotlari milliy standartlar asosida tartibga solinadi. 
Yevropaning boshqa mamlakatlarida konsolidasiyalash jarayoni sekinlik bilan rivojlangan. Masalan, 
Germaniyada kompaniyalarning barcha filiallari bо„yicha konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobot tuzish 
zaruriyati bо„yicha qonun 1960 yilda qabul qilingan bо„lsa, yirik kompaniyalarning xorijda faoliyat 
yuritayotgan shо„ba korxonalari bо„yicha qonun 80-yillarning oxirida amalga kiritilgan. Shveysariyada 
konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish milliy standartlar bilan tartibga solinib, kо„pgina yirik 
kompaniyalar о„z bо„limlari faoliyati tо„g„risida ma‟lumotlarni о„z hisobotlarida aks ettiradilar. Italiyada 
qimmatli qog„ozlar birjasida rо„yxatdan о„tgan kompaniyalar konsolidasiyalashgan moliyaviy 
hisobotlarni tuzishi majburiy hisoblanadi. Yaponiyada konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish 
bо„yicha standart 1977 yilda qabul qilingan. Yuqorida keltirib о„tilgan fikrlardan kо„rinib turibdiki, 
jahon mamlakatlarida bu masalani hal qilish bо„yicha turli xil qarashlar mavjud. 
2016 yil 13 aprelda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to„g„risida»gi O„zbekiston Respublikasi 
qonunining «Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot» nomli 23-moddasida “Asosiy xо„jalik jamiyati 
bо„lgan va shо„ba xо„jalik jamiyatlariga, о„z nazorati ostidagi tashkilotlarga ega buxgalteriya hisobi 
subyekti konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzadi. 
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish tartibi, shuningdek asosiy xо„jalik jamiyatining 
nazorati ostidagi tashkilotlarga qо„yiladigan talablar buxgalteriya hisobi standartlari bilan belgilanadi” – 
deyilgan.[1]. Bugungi kunda konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish О„zbekiston Respublikasi 
Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 28 dekabrda 580-son bilan rо„yxatga olingan «Konsolidasiyalashgan 
moliyaviy hisobotlar va investisiyalarni shо„ba xо„jalik jamiyatlarida hisobga olish» deb nomlangan 8-
son “Shо„ba xо„jalik jamiyatlariga sarmoyalarni hisobga olish va konsolidatsiyalashgan moliyaviy 
hisobotlar» O„zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS) bilan tartibga 

---

277 
solinadi. Amaliyotda konsolidasiyalashgan hisobot tuzish tajribasi hozircha keng rivojlanmaganligi 
sababli, ularni tuzishning tamoyillarini joriy etish va masofadan turib hisob ma‟lumotlarini umumiy 
ma‟lumotlar bazasiga uzatish tizimi mexanizmini ishlab chiqish talab etilmoqda. 
10-sonli Moliyaviy hisobotning xalqaro standartida konsolidasiyalashgan moliyaviy hisobotga 
quyidagicha ta‟rif berilgan: “Jamlangan (konsolidatsiya lashgan) moliyaviy hisobotlar- Guruh moliyaviy 
hisobotlari bо„lib, ularda bosh tashkilot va uning shu‟ba tadbirkorlik subyektlari aktivlari, majburiyatlari, 
kapitali, daromadi, xarajatlari va pul mablag„lari oqimlari iqtisodiy faoliyat yagona subyektining 
aktivlari, majburiyatlari, kapitali, daromadi, xarajatlari va pul malag„lari oqimlari sifatida ifodalanadi.” 
[2] 
Ayrim iqtisodchi olimlar ham konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobt tuzadigan korxonalar tо„g„risida 
о„z fikrlarini aytgan, xususan S.N.Tashnazarov “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzadigan 
kompaniyalar guruhiga bosh kompaniya hamda u tomonidan nazorat qilinadigan barcha shо„ba 
kompaniyalar kiradi. Agar kompaniya bosh kompaniya tomonidan nazorat qilinsa, u holda 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot bu kompaniyalarning faoliyat turlaridagi mavjud farqlardan 
qat‟iy nazar tuziladi.”[ 7]