Korporativ boshqaruv

2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari
Jamiyatdagi iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo'jalik boshqaruvidagi ko'p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat faol ishtirok etadi, shunga binoan unt tashkil etish uchun maʼlum bir talablarni aniqlashni taqozo etadi. Moliyaviy nazoratning turkumlanishi quyidagicha aks ettirilgan. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlar o'z mavqeidan kelib chiqib quyidagichа farqlanada:
✓ davlat moliya nazorati
✔ korxona ichidagi moliya nazorati
✓jamoat moliya nazorati
✓ mustaqil ( auditorlik) moliya nazorati.
Davlat moliya nazoratini umum davlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda, alohida vazirliklar orqali ham amalga oshiradi. Umum davlat boshqaruv organlari moliya nazoratini amalga oshirayotganda, mamlakat hududidagi xo'jalik subyektlarining mulkchilik shakli va idoraviy bo'ysunishidan qat'i nazar barchasini qamrab oladi. Vazirliklar tomonidan Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya nazoratini faqat o'zlarining tarkibidaga maxsus nazorat- taftish organlari amalga oshiradi. Ularning tekshirish obyektlari esa, vazirliklar tarkibidagi korxonalar, konsernlar, assotsiatsiyalar va aksionerlik jamiyatlarining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatidan iborat bo'ladi. Korxona ichidagi moliya nazoratini korxona, tashkilot va muassasa ichida tashkil qilingan iqtisodiy xizmat qtisodiy xizmat ( buxgalteriya, moliya boʻlimi) lari amalga oshiradi. Nazorat obyekti esa, alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish jarayoni hamda alohida korxona tarkibiga kiruvchi tuzulmaviy bo'lim ( filial, shаxobchа, bo'lim) lar hisoblanadi. Jamoat moliya nazoratini alohida guruh, alohida Jismoniy shaxslar ( mutaxassislar) ixtiyoriy va mehnat haqi talab qilmaslik sharti asosida amalga oshiradi. Nazorat obyekti boʻlib, tekshiruvchi oldida turgan muayyan vazifalar nazarda tutiladi. Mustaqil ( auditorlik) moliya nazoratini maxsus audit firmalari va xizmatlari amalga oshiradi. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish shakli quyidagichа bo'ladi:
Moliya nazoratining dastlabki shakli yuridik va jismoniy shaxslarning moliya xoʻjalik jarayonini yurgizishda muhim ahamiyat kasb etib, u korxona moliya rejasini tashkil qilishda, ko'rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasa va tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetasi, ta'sis hujjatlarini imzolashdan oldin amalga oshirilishi lozim bo'lgan jarayonlar tartibidir. Shunday qilib, dastlabki nazorat moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ijobiy shart- sharoit yaratib beradi. Moliyaviy nazoratning bu shakli amaldagi qonunchilik va me'yoriy hujjatlar buzilishining oldini olishga xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat shakli xoʻjalik- moliya operatsiyalari jarayoni orqali moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo'llaniladi. Ushbu shakining asosiy ahamiyati korxonalarning ichki xo'jalik rezervlarini izlash hisobidan jamg'armani oshirishga ta'sir qiladi. Joriy moliya nazorati korxona, tashkilot va muassasalarning moliya xizmatlari orqali moliya rejasi bajarilayotganda, moliyaviy intizom lar buzilishining oldini olish maqsadida kundalik tadbirlarni amalga oshiradi. Moliya nazoratining soʻnggi shakli har so'nggi shakli hisobot davri va butun moliya- yili tugagandan so'ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig'indisidir. Bunda, budjetni ijro etishdagi davlat pul resurslarini maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va tashkilotlarning moliya rejasini bajarganligi hamda budjet muassasalari smetasining bajarilish natijalari tekshiriladi. So'nggi moliya nazorati dastlabki moliyaviy nazorat shakli bilan o'zaro bog'liqlikdadir, chunki so'nggi nazorat dastlabki moliya nazorati bazasida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda, zaruriyat tug'ilganda va oʻz vakolati chegaralarida O'zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari olib boradi. Ulardan: Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo'mitasi, Davlat Mulki qo'mitasi, Davlat Bojxona qo'mitasi va boshqalar. Markaziy bank tijorat banklarini nazorati.8- avgust 1996- yilda Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti" Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini takomillashtirish" toʻgʻrisidagi Qarorga imzo qo'ydi. Unda tekshirishlarni nazorat qilish maqsadida, xoʻjalik subyektlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo'l qo'ymaslik xo'jalik subyektlarini moliya- xoʻjalik faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni Oʻzbekiston Respublikasi Davlat muvofiqlashtirish O'zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo'mitasi zimmasiga yuklatildi. Uning qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish bo'yichа Respublika Kengashi tashkil etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi:- yil, yarim- yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o'tkazish jadvalini ishlab chiqish va tasdiqlash ;- amalda kompleks tekshirishlarni o'tkazishni kiritish va ularda bitta korxona hamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga o'tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirilishini ishlar miqdorini va ayrin kamaytirish. Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste'molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyati, atrof- muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar. Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo'yichа ham farqlanib, u quyidagilarga boʻlinadi:

• 
  tekshirish.
  
• 
  o'rganish ;
  
• 
  tahlil ;
  
• 
  taftish.
  

Tekshirish usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona moliyaviy- xoʻjalik faoliyatining alohida masalalari ko'rib chiqiladi. Tekshirish Jarayonida moliya intizomining buzilgan nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni takrorlanmasligi uchun chora- tadbirlar ishlab chiqiladi. O'rganish korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida tomonlarini qamrab oladi. Tekshirishdan farqli o'laroq, o'rganishko'rsatkichlarning keng ko'lamini qamrab oladi va ХО'jalik subyektining keng ko'lamini qamrab ol moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil qilish yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. Oʻrganish so'rov va anketalar oʻtkazish orqali amalga oshirilish mumkin. Tahlil moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli boʻlishi lozim. U davriy yoki- yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning bajarilish, mablag'larni sarflanish me'yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga Baratash me'yorlariga rio rioya etilish darajalari aniqlanadi. Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va tashkilotlarning hisobot davridagi moliyaviy- xo'jalik faoliyatini tekshirish uchun koʻllaniladigan eng muhim usullaridan biri hisoblanadi. Amaliyotda har qanday taftishni amalga massas dastur qabul qilinib, uning oshirishdan oldin maxsus dastur tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va vazifalarni bajarish bilan bog'liq bo'lgan asosiy masalalar aks ettiriladi.
Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qoʻllaniladi, Jumladan, reja va hisobotdagi ma'lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish, hujjatli va qarama- qarshi tekshirishlar, tovar- moddiy boyliklarni inventarizatsiya rshi tekshirishlar, tovar- mol- mulk qilish va shunga o'xshashlar. Taftish so'nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolarni bartaraf qilish uchun chora- tadbirlar ko'rsatiladi. Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan lashtirish, ulardan bir burn calo umumiy xulosaga kelish va umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o'z ichiga olgan oʻziga xos uslubiy yo' sinlar, yo'l va vositalar yordamida moliya-iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini oʻzaro bog'liqlikda a nazorat obyekt o'rganish deb tushunish mumkin.
Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz:
✔ umumuslubiy usullar: taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq qilish, pirovard natijani dasturiy baholash ;
✔ hujjatlar asosidagi nazorat usullari: rasmiy va arifmetik tekshirish, yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans- uyg'unligini tekshirish, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi ;
✔ faktlar boʻyichа nazorat usullari: ro'yxatga olish, ekspertiza, ko'z bilan kuzatish, nazorat o'lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq oʻlchash, ish kuni taqsimlanishini oʻrganish, laboratoriya tahlili. Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi tekshirishlar singari xilma- xil usullarni qo'shib foydalanish orqali erishiladi. Tekshirish jarayonida jalb qilinadigan axborot manbalarining to'g'riligini aniqlash, xoʻjalik subyektining murakkab vaziyatlardagi yoki noaniqlik sharoitidagi xatti- harakatlarining izchilligini oydinlashtirish, faktik materialni tahlil qilish va umumlashtirish- bularning bari nazoratning turli- tuman usullaridan foydalanishni taqozo etadi. hujjatlar, faktlar asosidagi yoki kompyuter yordamidagi uslubiy usullarni tahlil qilinayotgan ma'lumotlar manbalariga ko'ra aniqlash mumkin. otlar manbalariga k hujjatlar asosidagi nazorat uchun, xususan, dastlabki hujjatlar ; buxgalteriya hisobi registrlari ; buxgalteriya, statistika va operativ- texnik hisobotlar ; rejali, me'yoriy, texnologik, loyixa- konstruktorlik koʻrinishidagi boshqa hujjatlar axborot manbai bo'lib xizmat qiladi. Faktik nazorat tekshirilayotgan obyektlarning haqiqiy holatini natura holida ko'zdan kechirish ( qayta hisoblash, vaznini oʻlchash, o'lchash, ekspertiza qilish, laboratoriya tahlili va boshqalar) ma'lumotlari bo'yichа oʻrganishdan iborat. hujjatlarning mukammalligi va dastlabki hujjatlar va hisob qaydlarining shubxasiz asosliligi zarurat tug'ilganda maxsus faktik nazorat uslublari yordamida aniqlanadi. Faqat hujjatlar orqali nazorat qilish uslublariga asoslangan taftish obyektning butun moliya- xoʻjalik faoliyatini o'rganmay, buxgalteriya hujjatlari va xoʻjalik faoliyatini hisob registrlarini tekshirishdangina iborat boʻlib qolardi. hujjatlar asosidagi va faktik nazorat bir- birini to'ldiradi, ularning alohida qoʻllanilishi amalda g'oyat kam uchraydi. hujjatlar asosidagi va faktik nazorat uslublarga boʻlinishining shartli ekanligini faktik ma'lumotlarni hisob ma'lumotlariga qiyoslash bilan yakunlanuvchi ro'yxatga olish uslubida kuzatish mumkin. Faoliyatiga kompyuter texnologiyasi hisob- kitob faoliyatiga kompyuter texnologiyalarining keng joriy etilishi, ko'p buxgalteriya ma'lumotlarini saqlashda dastlabki hujjatlarni qayta ishlash, kompyuter dasturlari yordamida buxgalteriya hisob- kitobi registrlari va hisobotlarini tuzish nazoratning yangi- kompyuter usulini amalga kiritish imkoniyatini yaratadi. Kompyuterdan har qanday axborotni qog'ozda, ya'ni muayyan hujjat ko'rinishida olish mum ligiga oid e'tiro asossiz deb hisoblash mumkin. Qog'ozdagi ifoda faqat bu hujjatni tuzgan mas'ul shaxs tomonidan imzolangan taqdirdagina hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, kompyuterlarning turli viruslarga moyilligi, hujjatlar bilan asoslovsiz, osongina tuzatishlar kiritilishi soxtalashtirilgan ma'lumotlar olish xavfini tug'diradi. Shu tufayli zamonaviy nazoratchi yoki auditor uchun kompyuterda qayta ishlangan hujjatning toʻgʻriligini ( yoki ishonchsizligini) farqlay bilish muhim. hujjatning o'ziga xos shakli va uni olish uchun maxsus bilim zarurligi, nazarimizda ilmiy- amaliy hayotga<< kompyuter nazorati » atamasini kiritishga asos beradi. Kompyuter nazorati hujjatlar asosidagi va faktik nazoratdan ayri holda olib borilishi mumkin emas, ularning hammasi oʻzaro bir- birini to'ldiradi. Moliyaviy nazoratni to'liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga yoki tanlab o'tkaziladigan nazorat turlariga bo'lish tekshirish hajmi yoki tekshirilayotgan obyektning to'liq qamrab olinishiga bogʻliq. Davlat organlari tomonidan idoraviy buysunishdagi korxonalar va tashkilotlarda oʻtkaziladigan taftishlar, shuningdek audit va tahlil dasturga bogʻliq holda), bizning nazarimizda, komplekslilik mezoniga javob beradi. Korxona, tashkilot moliya- xoʻjalik ( tadbirkorlik tijorat) faoliyatining ayrim boʻlimlari ( qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi. Masalan, moddiy boyliklar ( asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar) ning saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining to'g'riligini tekshirish va boshqalar. Kompleks yoki mavzult ( operatsiya) tekshirishni o'tkazish chog'ida hujjatlar yalpi yoki tanlab tekshirilishi mumkin. Yalpi tekshirish chog'ida nazoratdan o'tkazilayotgan davr mobaynidagi dastlabki hujjatlar hisob registrlari va hisobotlar tariqasida rasmiylashtirilib amalga oshirilgan barchа operatsiyalar mazmuni ko'rib chiqiladi. Tanlab tekshirishda tekshirib chiqilayotgan davrdagi operatsiyalarniig bir qismi ( masalan, har bir oyda ketma- ket yoki har qaeridan bir nechа kun) qamrab olishni nazarda tutiladi. ladi. Agar tanlab teks Agar tanlab tekshirish chog'ida suiste'mol qilish, ko'zbo'yamachilik aniqlansa, u holda yalpi tekshirishga o'tish lozim.<< To'liq tekshirish » yoki « qisman tekshirish » atamalari hujjatlar asosidagi yoki faktik nazorat usullariga taalluqli. Ro'yxatta olishni o'tkazishda barchа moddiy boyliklarning saqlanganligini tekshirish bilan to'liq qamrab olish mumkin. Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi subyektlarning maqomi va roli, subyektlarning oʻzi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalari, tekshirish bilan tamallarini bajarish qamrab olish hajmi va to'laligi moliyaning nazorat usulini tasniflash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Yuzaga kelgan murakkab sharoitda moliyaviy nazoratni ishonchli va samarali mexanizmida davlat hukumat organlari bilan boshqaruv organlarining kelishilgan va birdam lik asosida faoliyat olib borilishi lozim. Bu organlarning har birini faoliyatidagi vazifalari, belgilangan kompetensiyalari, ish usullari O'zbekiston Respublikasini qonunlarida belgilanib, ular doirasida olib boriladi. Shuning bilan bir qatorda, ishning murakkabligi va ko'p qirraligini inobatga olgan holda, davlatni iqtisodiy ahamiyatini himoya qilinishi, ayrim vaziyatlarda, birlashgan kuchni yoki boshqachа qilib aytganda, oʻzaro bogʻlangan faoliyatini quyidagi 3 asosiy yo'nalishi bo'yichа amalga oshirilishi kerak: • moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf qilish ; davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, penyalar, jarimalar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta'minlash ; • moliyaviy qonun buzishni oldini oladigan profilaktik chora- tadbirlarni o'tkazish ; Moliyaviy nazorat moliyani nazorat funksiyasini amalga oshirish uchun asosiy usul boʻlib, uni vazifalarini va maqsadini belgilab beradi. Shuning bilan bir qatorda nazoratning mazmuni, uning yo'nalishini oʻzgarishi, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasiga va jamiyatni ishlab- chiqarish munosabatlariga bogʻliq.
3. Muammolar va ularni yechimlari