Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha

UMUMISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI HISOBI VA ULARNING TAQSIMLANISHI
TAYYORLADI:FARRUX NEMATOV



Reja:

1. 
   Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha
   
2. 
   Doimiy, o’zgaruvchan va umumiy harajatlar.
   
3. 
   O’rtacha harajatlar.
   

0. 
   Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha
   

Korxona yoki firmaning bozorga mahsulot yetkazib berishdagi qobiliyati va intilishini belgilovchi eng .mihim omillardan biri — ishlab chiqarish xarajatlaridir. Har qanday tovarni ishlab chiqarish o'zining i.isbalan kamyobligi tufayli ma'lum bahosiga ega bo'lgan iqtisodiy resurslar xarajaliai ialub etadi.

' j:Xwisu yoki iiibu.ning bozorga chiqarishga intilgan qandaydir tovariuing miqdori, bir iih'ab chiqarish uchun zarur bo'lgan baho (xara-jatlar)ga, resurslardau foydalanish samaradorligiga, ..I.i’.iclJ tomondan, bozorda sotiladigan tovarning bahosiga bog'liq bo'ladi.
I-.tisodchilar xarajatlarga barcha to'lovlarhi — tashqi va ichki to'lovlarni, oxirgisiga normal foydani am qo'shib hisoblashadi. Ular resurslarni mo'ljallangan faoliyat doirasida to'plash, saqlash uchun zarur bo'ladi. Agar hisobchini firma yoki korxonaning moliyaviy balansi qiziqtirsa, u aktiv vapassivni nazorat qiiib borsa, korxona (firma)ning o'tgan davrlardagi faoliyati foydaliligini bahoiasa, iqtisodchilar va korxona rahbarlari esa aksincha, korxonaning kelajagi bilan qiziqishadi. Ularning oidida xarajatlarni qanday qilib kamaytirish va rentabellikni oshirish zarurligi vazifasi turadi hamda o'z navbatida iqtisodiy ;.oki faqat shu turdagi tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xarajatlar bilan qiziqishadi. Bunda shu '.ovarning o'rniga boshqa turdagi alternativ tovarni ishlab chiqarish mumkin bo'lmaydi, uning uchun ma'lum turdagi resurslar tanlanadi. Natijada, firma yoki korxonaning resurslaridan eng yaxshi darajada oyda'.anish imkoniyatlari saqlab qolinadi.
/ ’,'kioJiy xe.rcjdlar. Iqtisodiy xarajatlar — firma yoki korxona to'lasUi shnit bo'lgan u'kvLr yj':i ...д (iirma) lw^a.’slarni alternativ ishlab chiqarishlarda foydalanishJan kcrxona S.: ..a rwiufilar.ii yelkazlb bcruvchilarga to'plashi shart bo'lgan foyda. Bun Jay io'io riar ia-l.qi >oai ichki bo'lishi mumkin. Korxona (firma)ni o’z hisobidan mehnat resurslari, xomashyo, yoqilg'i, transport xizmatlari, energiya va bosliqalar bilan ta'minotchilar foydasiga berilgan pul to'lovlari, ya'i.ii r>u! .xarajatlari tashqi xarajatlar, deb ataladi. Tashqi xarajatlar — shu korxona (firma)ga egalik qilmaydigr.il ta minlovchi tashkilotlarning resurslari uchun to'lovlardan iborat.
Ammo korxona bulardan tashqari faqat o'z ixtiyorida bo'lgan ma'lum xil resurslardau ham loydalanishi mumkin. Ma'lumki, resurslar korxonaning o'zinikimi yoki foydalanish uchun oiinganmi, bundan qat'iy nazar, ulardan ma'lum usullar bilan foydalanish birmuncha xarajatlar talab etadi.
Resurslardau foydalanish bo'yicha bo'ladigan xarajatlar ichki xarajatlar, ya’r.i Iv.q lo’tanaiyciigan \лг. jailar, deb ataladi. Korxona nuqiayi uazaridan resurslarni eng foydali maqsadtordn isL!.Ui;:u U/>icha
-.aiajailari unmg ieliki xarajallariga tsng. Masalan, qandaydir savdo do'koni egi.i i::a . / Laiyoridagi joyJan foydalandi. Bunda u har oylik lenta lbydasidan voz kcehad;, . a.sr.i ijaraga tepf.hirib foyda ko'rishi mumkin edi. Yoki boshqa misol ohusa, xaaa:ay FiJiuari

cnejmentlik sohasidagi xizmatlami boshqa firmaga topshirib, o'z ish haqidan voz kechishi mumkin cdi.

Firma faoliyatini baholashda alternativ xarajatlar kategoriyasi ahamiyatga molik. Bunday xarajutlar qusodiy nazaiiyaning fundamental tushunchalaridan biridir. Alternativ xarajatlar resurslar chcklangan . haroitda yuzaga keladi. Shuning uchun ham kishilarning xohishlarini qondirib bo'lmaydi. Agar resurslar . .ksiz bo'lsa, alternativ xarajatlar nolga teng bo'lar edi. Resurslar cheklangan sharoitda alternativ -ijatlar ijobiy xarakterga ega. Islilab chiqarish xarajatlarining turlarga bo'linishi 54-ch:zmada berilgan.
2 Doimiy, o’zgaruvchan va umumiy harajatlar
Korxona yoki tarmoqni berilgan hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun qil.u!:^::. :-.jra>iFo>dalaniladigaxi ko'pgina resurslar miqdori — ko'pincha jonli mehnat turlari, xoi.uudiyu, yoqilg'i tsewivasi va boshqalar osongina tcz o'zgartirilishi mumkin. Boshqa resurslar ularni o'zlashtirish uchun : vaqt talab qiladi. Masalan, qayta ishlasli sanoati korxonalari, ya'ni uni ishlab chiqarish : nolarining maydonlari, undagi mashina va dastgohlarning miqdori uzoq vaqt niobaynidagma _artirilishi mumkin. Ayrim ogir sanoat tarmoqlarida ishlab chiqaiisli quvvatini ozgaitiiijli bii -echa yillar talab etadi.
Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan resurslar miqdorini o’zgartirishga lurlicha vaqt ketganhgi li qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarga ajratiladi.
Qisqa muddatli daw bu korxona о zining ziarmas ishlab chiqarish quwatidan intensiv foydalanish darajasini o'zgartirishi uchun yetarli
miqdordagi davrdir. Qisqa muddatli davr — o'zgarmas quvvatlar davri.
Amal qilib turgan korxonalar (firm alar) nuqtayi nazaiidan uzoq muddatli davr anclia uzun bo'lgan r. bunda band bo'lgan barcha resurslar va ishlab chiqarish quvvali miqdorini ham o'zgartirish mumkin. 1’armoq nuqtayi nazaridan olmsa, uzoq muddatli davr o'z ichiga uning tarkibida amal qilib :urgaii firmalar bo'lib, tarmoqni tark et'b ketishi, yangilari esa yaratilib tarmoq tarkibiga qo'shilishi jchun yetarli vaqtni o'z ichiga oladi. Mahsulot ishlab chiqarishning kamayib borishi yoki «nisbatlar с zgarishi» qonuni shuni tasdiqlaydiki, ma'lum vaqtdan so'ng o'zgaruvchan resurslar birligining i masalan, melumtning) o'zgarmas resurslarga (masalan, yer, kapitalga) sarfini oshirib borish har bir xeyingi o'zgaruvchan resurs birligiga to'g'ri keladigan qo'shimcha pirovard mahsulotni ishlab chiqarislmi •..imaytiradi. Demak, xarajatlar ortadi, ishlab chiqarish pasayadi.
Boshqacha qilib aytganda, agar shu mashinalarda xizmat qiluvchi ishcliilar soni oshib borgan sari mahsulot ishlab chiqarish hajmi ham pasayib boraveradi. Masalan, unclia katta bo'lmagan rnebel ishlab chiqarish ustaxonasida ma'lum miqdordagi tokarlik, randalovchi, kesuvchi va shunga o'x;.hr.Ji dastgohlar -.iuvjud. Agar shu finnu atigi ikki ishchini ishga jalb etadigan bo'lsa, umumiy ishlab cklqaiLh hajmi va :.ieh:iui unumdoriigi darajasi pasayib ketgan bo'Iardi. Bu ishcliilar bir ishdan ikkinchi ishga o'tib, ish

• 
  aqtii.i bekor o'tkuzgani bois ishlab chiqarish samarali bo'lmay qolar edi. Ishchilar son ini o'stirish bilan bu kamchiliklar bartaraf eiilardi. Dastgohlardan foydalanish to'liq bo'lib, ishchilar aniq opcratsiyalarni bajarishda ixtisoslashardi. Natijada, bekor vaqt kamayib, samaradorlik ortadi.
  

Ishchilarning keyinchalik yana ko'payib borishi ularning ortiqchaligi muammosini keltirib chiqaradi. O'zgarmas ishlab chiqarish quvvati sharoitida har bir ishchiga shuncha kam dastgoh to'g'ri kelardi. ishchilar sonini yanada oshirib borish butun ishlab chiqarislmi ular bilan to'ldirib yuborish zarar •x)'Iardi. Natijada, ishlab chiqarish jarayoni to'xtaydi. Bu qonun bo'yicha, demak, pirovard mahsulot yo'qolib ketmoqda.
Boshqa misol. Dehqon (fermer)ning ixtiyorida o'zgarmas 80 ga yeri bor. U tuproqni kultivaisiya qihnasdan hargektardan 40 sentner hosil oldi. Birinchi ishlov berilgandan so'ng ЬозМ gektaridan 50 sentnerga oshdi. Ikkindii ishlovdan so'ng hosil 57 sentnerga, uchinclii islilovdan so'ng 6! senas.vgi;, rtl.id.idan so'ng 63 Lcn.r.erga yeldi. Dalaga keyingi ishlov berishlar hodhlodikni г.; Л:..!:!; , 2
..or ish boshqrvba lu’ig:.ncla cdi, buiun dunyoning donga bo'lgan talabini aiigi di.i bJ ga ja;*: ;i.qat
'..iaiv ishlash you bilan qondirish nn-mkin bo'lar edi. Haqiqatau ham ishlab chio>ri_-;.:.ii.g i:alij.;.,ini
kamayib borishi ro'y bennaganda edi, yer yuzi aholisini bir guidon hajmidagi zamindan olingan hosil bilan boqish mumkin bo'Iardi.