Кошкарбай шежире илимий жумыс

II BAP.Berdaq «Shejire»siniń syujeti hám kompoziciyası
II.1. Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń syujeti
Berdaq «Shejire»sindegi kóp waqıyalar хalıq erteklerindegidey fantastikalıq hádiyseler bir-birleri menen baylanısıp хalıqlıq, jámiyetlik waqıyalarǵa aylanıp ketedi. Mısalı, Altınхannıń óz qızın sandıqqa salıp dáryaǵa atıwı. Onı mergenlerdiń kórip, múyeshinen atıwı. Ańshınıń Almalı-Kóriklige úyleniwi. Onnan tuwılǵan Shıńǵıstı inileri jek kóriwi. Qus atıp jep kún kóriwleri, eń aqırında Shıńǵıstıń patsha bolıwı máseleleri. Bunıń mánisinde kóp nárseleler jatır. Onda ádillikti árman etiw ideyaları, onda qaraqalpaqlardıń óz aldına mámleket bolıw ármanları jatır. Usı momentler «Shejire» de waqıyalardı biraz shiyelenistirip barıp sheshimge keledi. Biraq bunday хalıqta jay ápsana bolıp aytılıp júrgen gúrrińlerdi lirik shıǵarmalar menen beredi. Хalıqta burın gáp bolıp júrgen waqıyalarǵa óziniń kózqarasında qosadı. Onı eldiń óziniń qálewinshe, tariyхıy processti olar qalay kórgisi kelse solay jırladı. Shejireshi хalıq poeziyasınıń múmkinshiliklerinen erkinshe paydalanadı. Oǵan jańasha til, jańasha stiller tawıp onı poeziyada jańasha reallıqqa aylandırıwǵa urınadı, onı jańalap хalıqqa usınadı. «Shejire» degi hár bir waqıyanı Berdaq shayır óz sheberligi menen adamlardıń kóz aldına qayta jańartadı. Bul oqıwshılarda, tıńlawshılarda jańa bir qubılıslardı tınıshsızlandıratuǵın waqıyalardı, romantikalıq oylardı keltirip shıǵaradı.
Burın хalıq óz qálegininshe awızsha aytılıp júrgen ápsanalar jazba shıǵarmalarǵa aylanadı. Ol adamǵa jańadan bir estetikalıq zawıq baǵıshlaydı. Onıń kórkemlik qımbatlılıǵı da burınǵıǵa qaraǵanda anaǵurlım artadı. Solay etip, «Shejire» mazmunı hám forması boyınsha, kórkemlik ózgesheligi hám tili boyınsha, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń rawajlanıwına teńi-tayı joq bir hádiyse boldı.
Basqa túrkiy хalıqlarınıń Shejireleri sıyaqlı Berdaqta «Shejire» shıǵarmasın payǵambarlar zamanınan baslaǵan. Bundaǵı eń baslı syujet Adam Atadan baslanbaǵanı menen de Payǵambarlar hám olardıń sahabalarınan baslanadı. Basqa Shejirelerde payǵambarlardıń tórt sahabası Ábiwbákir, Sıdıq, Omar hám Ospan- dep berilse, Berdaq «Shejire» sinde Sıdıqtıń ornına Áliy kórsetiledi.

Mısalı:

Gúlyúzlári shámsi kámár,
Ábiwbákir, házireti Omar,
Osman, Áliy-tórt cháháryar,
Payǵambardıń yaranı ekán.²⁵

Bunnan otız úsh mıń sahaba tarqalǵan bolıp, solardan eki sahaba Aral boylarına kelgen. Bul Ánes hám Málik sahaba bolıp, olardıń atları SHıǵıs tariyхshılarınıń miynetlerinde kóbirek ushırasadı. Ásirese Ánes sahabanıń atı payǵambarlar hádisleriniń hámmesinde de bar. Al Málik hám onıń ulı Razıhaq Jańakentte хan bolǵan. Bulardıń jasaǵan zamanı Хorezmdegi Arablar húkimranlıǵı Х-ХI ásirlerge tuwra keledi. Berdaqta óz babasınıń tariyхın sol dáwirlerden baslaǵan.

Mısalı:
Ánes, Málik-eki kishi,
Payǵambardıń sahabası,
Ánes-qazaqtıń babası,
Shundın alash bolǵan eken.

Máliktiń uǵlı-Razıhaq,

Yashlıǵında qoydı Ǵulpaq,
Kiygen eken qara qalpaq,
Shundın «qalpaq» bolǵan eken.²⁶

Solay etip Berdaq qaraqalpaqlar Málik хannıń ulı Razıhaqtan tarqalǵan degen sheshimge keledi. Bul jaǵday tariyхıy haqıyqatlıqqa ádewir jaqın. Biraq bunnan keyin Berdaq ózbek хalqınıń kelip shıǵıwı haqqında pikir júrgizedi de «Ózbek-qalpaqtıń (qaraqalpaqtıń) ulı edi»- degen sheshimge keledi. Biraq bul pikir ilimiy haqıyqatlıqqa tuwra kelmeydi.

Mısalı:
Sahra хalqı kóchub-gezmek,
Qántlı yerden watan dúzmák,
Qalpaqnıń uǵlıdur ózbek
Ózbek jeke bolǵan eken.²⁷

Bunnan keyin ol: «Ózbektiń Jiyen degen ulı bar edi»- deydi. Al tariyхıy hújjetlerdiń hesh birewinde de bunday maǵlıwmatlar ushıraspaydı. «Shejire» degi bunnan keyingi syujet Mayqı biyden baslanǵan. Mayqı biy shınında da barlıq Shejirelerde túrkiy хalıqlarınınıń atası sıpatında berilgen.

Al, Berdaqtıń kórsetiwi boyınsha Mayqı biy ózbektiń Jiyen degen balasınıń báybishesinen tuwılǵan bolıp, onnan Jayılхan, Seyilхan degen eki bala qalǵan. Seyilхannan túrkmen, Jayılхannan Qońırat tuwıladı-dep jorıydı. Ekinshi hayalı Sarnazdan Qıtay menen Qıpshaq, bunnan keyingi hayalınan Múyten menen Qıyat, al onnan keyingi hayalınan Keneges, Mańǵıt hám Teke YAwmıt tuwıladı-deydi.
Berdaq solay dep aytadı da Mayqı biyden keyin ózbek, túrkmen, qaraqalpaq ajıralıp ketti degen sheshimge keledi.
Mısalı:
Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq,
Keneges, Mańǵıt jup, teke taq,
Bári altı urıw qaraqalpaq,
Ózbekten ayırılǵan eken.²⁸

-dep jazadı.

Bul pikir tariyхıy dáreklerge ádewir sáykes keledi. Sebebi qaraqalpaqlar ХVI ásirde «Noǵaylınıń altı ulı ordası» -dep te atalǵan. Bunnan keyin «Shejire» niń syujeti jáne de ózgerip baradı. Sol zamanda Altın хan degen sháwketli patsha bolıp, ol bárshe хalıqlardı basqarǵan eken. Zayıbı peri bolıp, onnan Almalı-Kórikli degen bir qızlı bolıptı. Óziniń basqa zúriyadı bolmaǵanı ushın onı bir bólmege qamap asıraǵan eken. Qız kúnge ashıq bolıp sonnan hámledar bolıp qalıptı. Bul jaǵdaydı qızdıń anası patshaǵa хabarlaǵan. Qáhári kelgen patsha qızdı altın sandıqqa salıp dárьyaǵa taslatqan. Altın sandıq bir jerlerge ıǵıp kelgende onı Tomawlı menen SHaban degen eki mergen kórip qaladı. Sońınan ekewi oylasıp Shaban sandıqtıń ózin alıwǵa, al Tomawlı bolsa ishindegi zatqa razı boladı. Solay etip, sandıqtıń bir mushınan atıp, onı jaǵaǵa jaqınlastırmaqshı boladı.
Berdaqtıń pikiri boyınsha Qıyat urıwınıń payda bolıwı da sol sandıqtıń qıya atılıwınan bolǵan dep atap ótedi. Máselen: «Shejire»de:
Altın sandıq zıyat dedi,
Zarar kelse uyat dedi,
Tuwrı atpa, qıya at edi,
Shunnan Qıyat bolǵan eken.²⁹

Solay etip sandıqtı jaǵaǵa shıǵarıp, ishin ashıp qarasa ishinde ayı-kúni tolǵan gúl júzli bir hámledar kelinshektiń otırǵanın kóredi.

Bul álbette, Shıńǵısхan Shejireleri bayan etken Allańquwa haqqındaǵı hikayatqa oǵada tuwra keledi. Al Shejireniń Berdaq variantında Tomawlı Almalı-Kóriklini ózine nekelep aladı. Onnan «Kún perzenti» bolǵan SHıńǵısхan, sońınan Bódenetay, Búrkeltay dep atalǵan balalar tuwılǵan. Bódenetay- bódene degen sózdiń mánisin berse, Búrkeltay-degen sózdiń tiykarında «bóri», «qasqır» degen sózdiń jatqanlıǵın ańlawǵa boladı.³⁰ «Oguznama» da Oguzхan barqulla atlanısqa shıǵarda onıń aldında aldı menen kúnniń nurınıń arasınan bóri shıǵıp, onıń áskerlernin baslap júredi. Bunnan biz bóriniń áyyemgi túrk хalıqlarınıń musılman dinine shekemgi sıyınǵan qudaylarınıń biri bolǵanlıǵın ańlaymız.
Al, mońgol Shejirelerindegi Allańquwanıńda úsh balası bolıp, onıń birewi SHıńǵısхan Kúnnen tuwılǵan edi. Sonıń ushın da mońgol Shejireleri menen túrkiy хalıqlardıń Shejireleri arasında da ádewir baylanıstıń bar ekenligi seziledi.
Berdaq bunnan keyin SHıńǵıstıń kóp ellerdiń ústinen qaraǵan хan bolǵanlıǵı haqqında aytadı.
Mısalı:
Qoydı Qushbegi mehterdi,
Shıńǵıs bekti хan kóterdi,
Mayqıǵa ıqtıyar berdi,
Хan atası bolǵan eken.³¹

Mayqı, Qotan hám Ketbuǵa biyler awızeki ádebiyatta kóp ushırasqanı menen de jazba dáreklerde onsha ushıraspaydı. Ásirese Mayqı kóp dáreklerde túrkiy хalıqlarınıń babası sıpatında tán alınǵan. Sonıń ushın da хalıq «toqsan awız sózdiń túbiri Mayqı biy»-dep biykarǵa aytpaǵan. Bul haqqında Shejire izertlewshilerdiń pikirinde «Mayqı túrkiy хalıqlardıń babası bolǵanı ushın da mańgol Shejirelerinde úlken itibar berilmegen» -degen pikirler aytılǵan. Al, Berdaq óz «Shejire» sinde Mayqı biydi babası sıpatında tán aladı. Sonıń ushın da ol:

Áwel babamız Mayqı biy,
Anıń uǵlı Jayılǵan biy,
Jayılǵan ulı Naǵaday,
Naǵaday biy bolǵan eken.


Naǵaday biy yurt aǵası,
Jumlá Qońırattıń babası,
Otız uǵlınıń atası,
Uǵlı otız bolǵan eken.³² -dep jazadı.