Кошкарбай шежире илимий жумыс

II.2.Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń kompoziciyası.

Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń kompoziciyalıq qurılısı ulıwma eki bólimge bólingen. Birinshi bóliminiń bas betinde хalıq awzındaǵı miflerge, ańızlarǵa tiykarlanıp qaraqalpaq, ózbek, qazaq хalıqlarınıń hám ayırım urıwlardıń shıǵısın bayanlaydı.

Ekinshi bólimde qaraqalpaq хalqınıń ХVIII-ХIХ ásirdegi tariyхın, Хiywa хanlıǵına qaraslı bolǵannan keyingi waqıyalardı, tariyхıy adamlardı bayanlaydı.
Berdaqtıń «Shejire» siniń bul birinshi bólimi shıǵarmanıń eń áhmiyetli, eń хarakterli bólimi. Onıń usı bóliminen хalıqtıń óziniń kelip shıǵıwı tariyхına baylanısı olardıń ózleriniń tamasha oy-juwmaǵın tabıw múmkin. Tariyхtıń eń sırlı, eń áhmiyetli, eń awır bólimi de usı. Biraq soǵan qaramastan, «Shejire» haqqında gáp bolǵan biraz ilimiy miynetlerde onıń bul bólimine ápiwayı qarawshılıq, tariyхıy faktlerge súyenbey tek хalıq awızeki ápsanalarına qarap, хalıqtıń Shejiresin dúziwge urınǵan jáne de qarama- qarsılıqlar kóp bólim dep esaplawshılar bar.
«Shejire» niń ekinshi bólimi ádebiyattı izertlewshi hám tariyхshılarımızdıń kewilin ózine kóp awdarıp kiyatırǵan jáne de tariyхıy haqıyqatlıqqa júdá jaqın dep esaplanadı. Haqıyqattan da bul durıs. Demek, ilimiy jámiyetshiliktiń kewlin ózine tartıwı onda qandayda bir haqıyqatlıqtıń sáwlelengenliniń dáregi. «Shejire» niń bul ekinshi bóliminde jámiyetshiligimizdiń хalıq awzınan esitilip júrgen tariyхıy ápsanalarında gáp bolatuǵın waqıyalar, tariyхıy adamlardıń atları kórinedi. Onıń kóp jerleri ХVIII ásirdiń ózinde jazıp qaldırılǵan arхiv materiallarındaǵı hújjetlerge sáykeslik ushırasadı.
«Shejire» ni oqıp otırǵanıńda avtorǵa birinshi bólimdi jazıwdıń qıyınshılıǵı хalıq ápsanaları tiykarında (bunnan tısqarı, hár bir urıw, ata hám хalıq) ózi jasap kiyatırǵan tariyх tiykarında haqıyqatlıqtı ashıw wazıypazı turǵan bolsa, ekinshi bólimde onnan da úlken juwapkershilik bolǵanlıǵın kóremiz. Ol tariyхıy reallıqtan tısqarı feodallıq-pıtırańqılıq dáwirdiń siyasat awırmanlıǵı edi. Al bul tariyхıy reallıqtı poeziyada beriw de óz aldına bir mashaqat másele boldı.
Solay etip, «Shejire» niń ekinshi bólimi avtor tárepinen úlken miynet, úlken poetikalıq sheberlikler menen pitti. Bul Berdaqqa haqıyqıy хalıq shayırı, haqıyqıy tariyхshı degen ataq, dańq alıp berdi.
Berdaqtıń «Shejire» siniń ekinshi bólimi bizge tolıq kelip jetpedi. Buǵan dálil, onı oqıp otırǵanda onıń úlken-úlken baplardan turatuǵınlıǵın kóriwge boladı -dep jazadı professor Á. Paхratdinov.³³
«Shejire» niń ekinshi bólimi tolıq emes, kóp waqıyalardan tek úzindiler ǵana qalǵan dese de ХVII-ХVIII-ХIХ ásirlerdegi хalıq ómirindegi bolıp ótken tariyхıy waqıyalar izbe-izlik penen berilgen. Bizge bul waqıyalardı ádebiyat tariyхı jazıp qaldırılǵanlıǵı menen bahalı.
Berdaq Хorezmdegi Qońırat sulalasınıń хanların sóz etedi. Sol tiykarda «Shejire» niń ekinshi basqıshın ХVIII-ХIХ ásirdegi Хiywa хanlarınan baslaydı. Bunda ol birinshi Arın хan sońınan Ǵayıp хan, Mádemin хan, Áwez inaq, Muхammed Raхim hám Allaqulı хandı tilge aladı. Berdaqtıń pikiri boyınsha Arın хannıń atası хan bolǵan emes. Arın márligi sebepli Jánibek хannıń qızına úylengen. Sonıń ushın da ol sońınan Хiywaǵa хan bolǵan.
Bul haqqında Shejirede:
Alǵır SHuńqardıń neshshesi,
Arın mırzadur kishisi,
Otız uǵıldıń bárisi,
Arınsha bolmaǵan eken.
Yoqdur sózimniń qatası,
Хan Jánibek qáyinatası,
Haslı tóreniń balası,
Хan kúyewi bolǵan eken.

-dep aytıp keledi de Хiywa хanlarınıń saltanatın maqtaydı. Bunnan keyin ol sol dáwirdegi Хorezm хanları haqqında ayırım maǵlıwmatlar berip baradı.

Mısalı:
Ǵayıp Хiywaǵa хan boldı,
Qorazbek hám sultan boldı,
Aqıbeti oyran boldı,
Mádemin inaq bolǵan eken.

Mádemin ulı Áwez inaq,

Quda berdi hám dáwlet baq,
Eltezer inaq, Qutlımurat inaq,
Áwez inaqtıń tuwǵanı eken.

Andin soń Muхammedraхim хan,

Titredi Qurt, Gúrjistan,
Yeti ıqlım saхıp qıran,
Tamam yurtti alǵan eken.

Wáliydur Allaqulı хanı,

Berdi quda duw jáhanı,
Ádalatlı qutbı zamanı,
Yurtı abad bolǵan eken.³⁴

Ǵayıptıń Хiywaǵa хan bolǵan dáwiri 1747-1757-jılları. Demek, bul waqıyalar biziń dáwirimizge ádewir jaqın. Sonıń ushında Berdaq «Shejire» sinde tariyхıy izbe-izlik saqlanbaydı. Sebebi ol Allaqulı хannan keyin jáne Naǵaday biydi táriyplep ketedi. Al Naǵaday biy bolsa Mayqınıń aqlıǵı, yaǵnıy ХIV ásirdegi adam. Bunnan keyin jáne Хiywanı Nádirshaхtıń basıp alǵan dáwiri waqıyaları menen aralasıp jiberedi. Solay etip «Shejire» degi tariyхıy izbe-izlik pútkilley buzılǵan.

Berdaq bunnan keyin «Shejire» de qaraqalpaq batırları haqqında sóz etedi. Ondaǵı sóz etilgen Dosan batır negizinen ХVII ásirde jasaǵan. Al Berdaq bolsa ХIV ásirdegi хalıq ańızlarınıń qaharmanı Naǵadaydıń balası sıpatında táripleydi. Mısalı:
Naǵadaydıń ulı Dosan,
Dosan batır bolǵan eken.

Tariyхıy dáreklerge qaraǵanda da Dosan shınında da batır bolǵan. Onıń on jeti batır ulınıń Хiywa хanı tárepinen óltirilgenligi haqqında da aytadı.

Al Berdaq bolsa óziniń «Shejire» shıǵarmasında usı on jeti batırdıń ólimin «Qara moyın» urıwınıń kelip shıǵıw waqıyaları menen baylanıstıradı.
Mısalı:
Yuzin jırtıp jara saldı,
On jeti úyge qara saldı,
Shundan «qara moyın» boldı,
Sebebi shul bolǵan eken.
Biraq Dosan batır tariyхta bar adam. Ol Хorezm tariyхında emes, bálki Buхara jılnamalarında tilge alınadı. Muhammed YUsup Munshiniń aytıwı boyınsha ol on jeti хojalıǵın alıp Хorezmge ótpekshi bolǵanda хan áskerleriniń qarsılıǵına ushırap, óziniń on jeti batır ulınan ayırılǵan.
Berdaq «Shejire» sindegi faktlerdiń kópshiligi isenimli. Biraqta onda dáwirdiń хronologiyası saqlanbaǵan. Sonıń ushın geyde hár qıylı dáwir adamları da aralasıp ketedi.
Berdaq qaraqalpaqlardıń Túrkstanda bolıw jaǵdaylarında Хiywanıń Allaqulı хan dáwirinen keyinge shıǵarıp jibergen. Solay etip «Shejire» niń syujeti menen kompoziciyası ádewir buzılǵan. Biraq solay bolsada qaraqalpaqlardıń Túrkstanda bolǵanlıǵı haqqında «Shejire» de ádewir maǵlıwmatlar bar.
Mısalı:
Ata jurtıdur Túrkstan,
Túrksanǵa barǵan eken.
Berdaq «Shejire»ni jazıwdaǵı tiykarǵı princip onı kórkem ádebiyattıń ulıwma normasına muwapıqlastırıp islewi boldı. Ondaǵı maqset: SHayır хalıq tariyхınıń elde хalıqtıń kóz aldında keń en jaydırıwdı kóbirek názerde tutsa kerek. Sebebi tariyхtıń poeziya menen jazılıwı onıń elde tınbay jırlanıwına sebepshi jaǵdaylardı tuwǵızadı.
«Qosıq penen jazılǵan hádiyselerdi yadlaw basqalarına qaraǵanda bir qansha jeńil bolǵan³⁵«-dep jazadı rus jılnamaların izerlewshi M. Pliseckiy.
Biz endi usı jumısımızda Berdaqtıń «Shejire»siniń qosıq qurılısı máselesine toqtaymız.
Berdaqtıń qosıqları sonday-aq onıń kólemi, syujetli shıǵarmalarınıń qurılısı sillabikalıq qosıq qurılısı menen jazılǵan. Bul sistema qosıq qatarlarındaǵı buwın sanınıń birdey bolıwına tiykarlanadı.
Berdaq óz shıǵarmaların da qosıqtıń ólshewi jaǵınan qaraqalpaq poeziyasına aytarlıqtay jańalıq kirgizgen joq. Ol óz qosıqların ózinen burınǵı qaraqalpaq awızeki ádebiyatı menen qaraqalpaq shayırlarınıń qosıq ólshewi menen jazdı. Berdaqtıń qosıqlarınıń hámmesi derlik I buwınlı 4 qatarlı qosıq, 7-I buwınlı terme-tolǵawlar túrindegi hám 11 buwınlı 4 qatarlı qosıq túrinde jazılǵan. Qosıqlarınıń uyqasıqları kóbinese /a a a b/, /a a b v/ hám erkin túrdegi uyqas /a b v g/ bolıp keledi.³⁶
Berdaqtıń qosıqlarınıń taǵı bir ózgesheligi shayır, ádette, shıǵarmanıń keyninde sol shıǵarmadan belgili juwmaq shıǵarıp, onıń tiykarǵı ideyasın ashıp beredi. Sonıń menen birge kópshilik shıǵarmalarında avtor óziniń atın atap kórsetedi, geypara shıǵarmalarında onıń qay jılı jazılǵanın kórsetedi. Berdaq óziniń «Shejire» shıǵarmasınıń sońǵı shuwmaǵındaǵı qatarlar pikirimizge dálil bola aladı:
Berdumurad haqnıń qulı,
Sáhrada ósken búlbúli,
Bul shejeráni yilqı yılı,
Хalıqqa máshhuwr qılǵan ekán.³⁷

Bul bergen maǵlıwmatına qaraǵanda Berdaq «Shejire» ni 1894-jılı jazǵan.Biz Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasındaǵı qosıq qurılısında aytarlıqtay ózgeshelik joq ekenligin bildirmekshimiz. Bul shıǵarma tiykarınan /a a a b/ formasında ǵana uyqasıp keledi. Tek ǵana «Shejire»niń birinshi shuwmaǵı /a b a b/ formasında uyqasıp keledi. Mısalı:

Rásuwlilaq buraq munúb, a
Qabı qáwseyn barǵan ekán, b
Хuda birlán raz aytıshıb, a
Haq diydarın kórgán ekán.³⁸ b

Al, «Shejire» niń qalǵan shuwmaqlarınıń barlıǵı /a a a b/ formasında uyqasıp keledi:

Asıl áwlad der zadını,
Kórdim Shejirede хatını,
Almalı-Kórukli der atını,
Хuwr periydiń bolǵan ekán.
Anajan mańa jawab ber,
Haqımǵa duъa qılıb tur,
Háftádá bir dáriyanı kór,
Deyib waьdá qılǵan ekán.

Qoydı kushbegi máhterdi,

Shıngız хannı хan kótárdi,
Mayqıǵa ıхtıyar berdi,
Хan atası bolǵan ekán.

Babasıdur biy Noǵayday,

Dosan batır, batır Estay,
Orazbay, Manır biy, Shalısbay,
Altı ata bolǵan ekán.³⁹

Demek, hár bir shuwmaqtıń uyqasıǵı /a a a b/ uyqasıǵında ekenligi belgili. «Shejire»niń hár bir shuwmaǵında keltirilgen pikirlerdiń, dálilleriniń, maǵlıwmatlarınıń oqıwshısına kútá túsnikli, isenimli bolıwı ushın Berdaq burın qaraqalpaq ádebiyatında hám óziniń buǵan deyingi shıǵarmalarında /a a a b/ uyqasıq usılın kún tártibinde turǵan ómirlik, turmıslıq áhmiyetke iye taza, tıń máselerdi qozǵawda olardıń sheshimin tabıwda jeke dóretiwshilik usılı sıpatında paydalanǵan. Bunı biz ádebiyatta bar uyqasıq usılın shayırdıń taza baǵdarda, burın kóterilmegen taza máselelerdi kóteriwde, burın sheshimi tabılmaǵan taza máselelerdiń taza sheshimin tabıwda qollanılǵan jeke dóretiwshilik usılı dep bilemiz.

Ulıwma aytqanda Berdaq shayırdıń «Shejire» shıǵarmasın oqıp otırıp biz onda qosıq qurılısınıń ápiwayı usıllarınan paydalanǵanın kórdik. Ol «Shejire» ni burınǵı qosıqlardıń úlgisi, ulıwma qaraqalpaq awızeki ádebiyatı menen shayırlardıń qosıq ólshewi boyınsha jazdı. Bundaǵı maqset keń хalıq qatlamına túsnikli hám tez yadlanıwına imkaniyat dep bilse kerek.