O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- «ULIUMA JER BILIMI » PA`NI BOYINSHA LEKSIYA TEKSLERI (bakalavriat basqishi talabalari ushin)
1
O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Ta`biyattaniw fakul`teti Geografiya kafedrasi dotsent. J.J.Jalg’asbaev
«ULIUMA JER BILIMI » PA`NI BOYINSHA LEKSIYA TEKSLERI (bakalavriat basqishi talabalari ushin) NO`KIS - 2013 2 ULIWMA JER TANIWG`A KIRISIW Bul ilimnin` ati jer taniw, biraq a`yyemgi zamanlardan berli ilim geografiya degen ataq penen ken`nen belgili. Geografiya degen so`z grekshe geo-jer, grafo-jaziw, ta`riyplew degendi bildiredi. Xa`zirgi zaman geografiya ilimleri - jer betinin` ta`biyati, xalqi ha`m xojalig`i xaqqinda o`z-ara tig`iz baylanisqan ilimler sistemasi bolip, ol fizikaliq geografiya ha`m ekonomikaliq geografiya dep atalatug`in iri bilimlerden quraladi. Geografiya ilimlerinin` bul bo`liniwi izertlew ob`ektlerinin` ayirmashiliqlarinan kelip shig`adi. Fizikaliq geografiya Jerdin` joqarg`i qabatlarinin` ta`biyatin, ta`biyat ilimleri ashatug`in (geologiya, gidrologiya, klimotologiya ha`m t.b.) nizamliliqlar tiykarinda izertlenedi. Ekonomikaliq geografiya ja`miyetlik o`ndiris ha`m olardin` ha`r qiyli ellerde ornalasiw o`zgesheliklerin ja`miyetlik ilimlerdi ashatug`in nizamliqlar tiykarinda izertleydi. Fizikaliq ( grekshe fizyus – ta`biyat ) geografiyanin` aniqlamasi esaplanadi. Sebebi jerdin` u`stin`gi qabatinin ta`biyattin` ko`plegen geofizika, geologiya, botanika, zoologiya ha`m t.b. ilimler izertleydi. Jer ta`biyati og`ada ha`r qiyli. Materiyanin` bir formalari Jerdin` ishki qabatlari ushin ta`n bolsa, al ekinshi formalari onin` sirtqi formalari ushin ta`n boladi. Jer sharinin` betinde - jer qabig`i (litosfera),suw qatlami (gidrosfera), hawa qatlami (atmosfera) ha`m barlik organizmler - biosfera o`z-ara ushirasip du`gisedi. Usi aytilg`an jer qatlamlarinin` o`z-ara ta`siri, o`z-ara baylanisi, olardin` materiyanin` birinen birine o`tiwi na`tiyjesinde ayiriqsha materialliq sistema kelip shig`adi. Usi materialliq sistema geografiyaliq qatlam dep ataladi. Bul qatlamg`a Jerdin` ishki bo`limlerinende ha`m Kosmostanda materiya menen energiya kelip, na`tiyjede ko`plegen protsessler kelip shig`adi ha`m ta`kirarlanip turadi. Jerdin` ishki zatlarinin` gravitatsiyaliq, differentsiyalaniuinin` esabinan litosfera menen gidorosfera, al Jer menen Kosmostin` o`z-ara xaraketinin` ta`sirinde atmosfera payda bolg`an. Jer beti ta`biyatinin rawajlaniwinin` belgili bir stadiatsiyasinda tirishilik kelip shig`adi. Jer betinde tirishiliktin` payda boliwi joqarida aytilg`an u`sh qatlamnin` onnan ari rawajlaniw protsessinde og`ada aktiv faktor bolip qatnasadi. Tirishiliktin` qatnasiwi menen listosfera, gidrosfera ha`m atmosferanin` og`ada uzaq waqit dawam etken rawajlaniw protsessinde joqarida aytilg`an geografiyaliq qatlam kelip shig`adi. Bul qatlamnin` rawajlaniwi xa`zirgi stadiatsiyasinin` xarakterli belgisi onda adamzattin` jasap turiwi bolip esaplanadi. Sonin` ushin geografiyaliq qatlam adamlardin` jasaytug`in ortasi bolip, oni geografiyaliq orta dep ataw qabil etilgen. Solay etip, fizikaliq geografiya geografiyaliq qatlam xaqqinda ilim bolip, ol qatlamnin` to`mengi ha`m joqarg`i shegaralari shama menen tirishiliktin` tarqalg`an shegine tuwra keledi. Tirishiliktin` okeannin` en teren` jeri bolg`an Marian shuqirlig`ina shekem (11022m), qurg`aqliqta ortasha km terenlikke shekem, al atmosferada azon ekranina shekem (20-25 km biyiklikke shekem) tarqaladi. Fizikaliq geografiyanin` birinshi uaziypasi gu`lla`n Jer betinin` geografiyaliq qatlaminin` nizamliliqlarin ha`m basli kesiyetlerin izertlewden ibarat. Bul masele menen uliwma jer taniw yaki uliwma fizikaliq geografiya shugillanadi. Fizikaliq geografiyanin` ekinshi uaziypasi - geografiyaliq qatlamdi jekke rayonlar (materikler, mamleketler) boyinsha izertlew bolip, bul mesele menen regional` fizikaliq geografiya yaki fizikaliq el taniw shug`illanadi. Ha`zirgi zaman fizikaliq geografiyasi geografiyaliq katlamnin` komponentlerin de o`z aldina izzertleydi. Bul geografiyaliq ilimlerge kiretug`in - klimatologiya,gidrologiya,geomorfologiya ha`m t.b. geografiyaliq ilimlerdin` uaziypasina jatadi. Xa`zirgi zaman geografiyasi kartani qollaniwsiz ha`m jerdi kartag`a tu`siriwsiz aqilg`a siymaydi. Sonin` ushin karta, oni duziw ha`m onnan paydalaniw metodlari-kartografiya dep atalg`an jekke geografiya ilimnin` izertlew predmeti bolip tabiladi. Bul ilim uliwma geografiyaliq ilimlerge jatadi. Ha`r kanday ilim adamzatqa xizmet etiui kerek. Ilim adamlardin` miynetin jenillestiredi, 3 olardin` abadanshiligin arttiuina iykemlestiredi. Tabiyat bayliklarin effektiv paydalaniwga, ta`biyat sha`rayatlarin saklau ha`m jaqsilaug`a jerdemlesedi. Usi aytilg`an uaziypalardi emelge asiriuda geografiyada aytarliqtay rol` atqaradi. Bolajaq geografiya mug`allimleri geografiya ilimlerinin` tiykarlarin jaqsi ozlestiriwi za`rur. Usinilip otirg`an uliwma jer taniw kursinin` basli waziypasi barliq komponentleri o`z-ara tig`iz baylanisli bolg`an Jerdin` geografiyaliq qatlami xaqqinda ilim menen qurallandiriwdan ibarat bolip tabiladi. Uliwma Jer taniw kursi, geografiya mug`allimin tayarlawda ehmiyetli orin tutadi. Ol mug`allimge o`z jumisinda praktikaliq paydalaniw ushin bilim beredi, fizikaliq el taniw ha`m ekonomikalik geografiyani uyreniw ushin tiykar tayarlaydi. Uliwma jer taniw kursinin` mazmuni ta`biyattin` materiallig`i menen birligin,onin` komponentlerinin` o`z-ara tig`iz baylanisi menen o`z-ara ha`reketin ha`m rawajlaniwinin` dialektikalik nizamliliqlarin ko`rsetiwge mumkinshilik beredi.
ASPAN DENELERININ` ARASINDA JERDIN` ORNI
Jer- a`lemdegi sansiz ko`p denelerdin` biri. A`lemdegi deneler tartiw ku`shinin` ta`sirinde ha`r qiyli sistemalarg`a birigedi. En` epiuayi sistema - bir joldasi bar planeta bolip onin` misali Jer-Ay sistemasi bola aladi. A`piuayi Jer-Ay sistemasin kuraydi. Kuyash sistemasi o`z na`wbetinde tag`i da quramaliraq juldizlar sistemasi bolg`an Galaktikanin` (grekshe - kus joli) bir bo`limi. Galaktika shegindegi juldizlar og`ada ha`r qiyli toplaniwlardi payda etedi.Onin` ko`plegen juldizlarinin` a`tirapinda planetalar aynaladi. Kuyash sistemasina jaqin jaylasqan ha`r bir to`rtinshi juldizdin` a`tirapinda o`lerinin` planetalari aylaniwi kerek. Juldizlar araliq ken`isliklerdin` og`ada ken` ko`lemli gaz-shan` bultiliqlari bolg`an dumanliqlar iyelep, olardin` tig`izlig`i da jartimsiz boladi. Dumanliliqlardin` aralig`i da siyrek juldiz araliq gazlar menen tolg`an bolip, olardin` tig`izligi dumanliklardikinen 10-100 ese kemire boladi. Gu`lla`n juldiz araliq materiya dubeley tarizli ha`reket etip na`tiyjede gaz-shan` bulitliliqlarinin` strukturasi evolyutsiyalanadi. Juldiz araliq materiya tiykarinan galaktika tegisligine jakin jerde jaylasip,galaktika tegisliginin` diametri ha`m min` jaqti jilina barabar. Quyash galaktika tegisligine jaqin jerde onin` orayinan shama menen g`o` min jakti jilinday aralikta jaylasadi. Bizin` galaktikamiz en` jaqin jaylasqan galaktika Andromeda shoq juldizinda bizden , jaqti jilinday kashiqliqta jaylasadi. QUYaSh SISTEMASI Quyash sistemasinda o`zlerinin` joldaslari menen birlikte u`lken planeta, onlag`an min` kishi planetalar (asteroidlar),kometalar meteor zatlari ha`m jalg`iz g`ana juldiz-kuyash bolip,onin` a`tirapinda sistemanin` qalg`an deneleri aylandi. Quyash-u`lkenligi ha`m jaqti beriwi jag`inan ortasha Sari juldiz bolip, juldiz waktinin` masshtabi jag`inan ol ele g`arri emes. Quyash diametri 1382000km ge barabar bolip, onin` massasinin` 705 vodorod, 285 geliy ha`m 15 mendeleev sistemasinin basqa elementlerinen quraladi. Quyashtin` bir o`zinde gu`lla`n sistemanin` 88,465 massasi ja`mlesedi. Quyashti qurastiratug`in jinislardin` ortasha tig`izlig`i ,kub sm\g,al ishki bo`limleri de 100 kub sm\g ge shekem jetedi. Quyashtin` betinde awirliq ku`shi jer betindegiden g`h ese artiq. Usinday u`lken awirliq ku`shke iye bolg`anliktan Quyash betindegi og`ada ku`shli qizg`an zatlardi uslap turadi. Quyashtin` betinin` temperaturasi 6000 qa jaqin, al onin` ishki bo`limlerinde bolsa, boljawlarg`a qarag`anda 2000000 oka jetedi. Quyashtin` 00 mlrdtan basim artatug`in ishki bo`limleri de termoyadrolik reaktsiya bolip, onin` na`tiyjesinde vodorodtin` atomlari geliyge aylanadi. Bul protsesstin` na`tiyjesinde 4 og`ada ko`p mug`darli energiya bolip shig`adi. Quyash a`lem ken`isligine u`zliksiz jaqti, jilliliq ha`m basqa nurlar tu`rinde og`ada ko`p mug`darli energiya shig`aradi. Sol energiyanin` jerge tek eki milliardtan bir bo`limi jaqini g`ana jetip keledi. Quyashtin` sirtqi qabatlari, quyash atmosferasi dep atalip, ol fotosfera, xromosfera ha`m quyash tajinan ibarat. Fotosfera - quyashtin` nur shashatug`in qabati bolip, onin` qalin`lig`i 100- 300km ge jetedi. Fotosferanin` u`stinde xromosfera (grekshe boyalg`an) jaylasip, ol qizil tu`sli ren`ge iye bolip, onin` qalin`lig`i 1500 km ge jaqin. Xromosferanin` u`stinde quyash taji jaylasip, ol quyash tutiliw waqtinda jaqsi ko`rinedi. Quyash taji og`ada siyrek gazlerden qurilip,ko`plegen million km lerge tarqaladi ha`m kem-kemnen planeta araliq ken`islikke o`tip ketedi. Quyash tajinin` sekundina 300-400km tezlik penen u`zliksiz plazma ag`imi bolip oni kuyash shamali dep ataydi.
Quyashtin` betinde wakti-wakti daqlar payda bolip turadi. Bular fotosferanin` salistirg`anda salqiniraq uchastkalari bolip, olardin` temperaturasi qorshag`an ken`isliklerden 15000o pes bolip,sonin` ushin da qaraltim bolip ko`rinedi. Ol daqlar uzaqtan kishi bolip ko`ringeni menen de olardin` diametri 7000-150000 km ge jetedi. A`dette daqlar fakeller dep atalg`an – jarqirag`an uchastkalar menen qorshalg`an boladi. Quyash diskasinin` shetinde fontanlardi esletetug`in ku`shli qizgan gazlardin` jarkirag`an bulitlari - protuberanepler ha`m xromosferaliq jarqirawlardin` payda boliwlari quyash aktivligi dep ataladi. PLANETALAR. Ku`n sistemasinda tog`iz u`lken planeta bolip, olar to`mendegi ta`rtipte jaylasadi. Merkuriy, Venera (Sholpan), JER (Ay menen), Mars, Yupiter Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Planetalar bir-birlerinen ko`lemleri, ximiyalik sostavi, massasi, tig`izlig`i ha`m ku`n a`tirapinda aynaliw da`wiri jag`inan ayriladi. Sonin` ushin ku`n sistemasinin` planetalari eki gruppag`a bo`linedi. Birinshi planetalardin` ishki gruppasi yaki planetalardin` Jer tipi bolip, og`an Merkuriy, Venera, Jer ha`m Mars jatadi. Planetalardin` sirtqi gruppasi, yaki yupiter tipindegi (Gigant planetalar) planetalar bolip, olarg`a Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton jatadi. Ku`nnen en` uzaqta jaylasqan planeta Pluton ele jaqsi belgili emes ha`m ha`zirgi bar mag`iliwmatlar, oni planetalardin` Yupiter gruppasina qosiwg`a mu`mkinshilik bermeydi. Jer tipi degen planetalar salistirg`anda kishi bolip salistirma salmag`i u`lken elementlerden quraladi ha`m u`lken orbital` ha`reket tezligine iye. MERKURIY . Bul Ku`nge en` jakin planeta bolip, ol Ku`nnen ortasha 58 mln.km aralikta jaylaskan. Ol Jerden shama menen 3 esedey kishi. Merkuriydin` mudami bir jag`i Ku`nge qarap turadi. Sebebi onin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw ha`m ku`n a`tirapinda aylaniw da`wiri birdey derlik. Sonin` ushin Merkuriydin` ku`nge qarag`an ta`repi 420 0 S qa shekem qizadi, al saya ta`repi 240 0 qa shekem suwinadi. Merkuriydin` jartimsiz atmosferasi bar. VENERA. Bul ku`nnen qashiqlig`i jag`inan ekinshi planeta bolip onin` Ku`n menen ortasha aralig`i 104 mln.km ge barabar. Ol wakti-wakti Jerge 38 mln.km ge jaqin jaqinlasadi. Veneranin` ko`lemleri jerge qarag`anda jaqin bolip,radiusi jerdikinin 0,85 massasi,jerdin` 0,82 ne ten. Kritikaliq tezligi sekundina 10,73 km bolip, jerden (11,2 sek-mk) azlap kemirek. Sol sebepli Venera og`ada tig`iz atmosferani uslap turadi. Sonin` ushin Veneranin` betindegi basim,jer betinin` 80 atmosferasina jaqin. Ku`nnin` a`tirapinda 225 jer sutkasinda aynalip, aynaliw ko`sheri orbita tegisligine perpendikulyar derlik bolip, tek 2o ka g`ana,.tek sonin` ushin Venerada sezilerlik jil ma`wsimleri joq. O`z ko`sheri a`tirapinda og`ada a`ste-aqirin shig`istan batisqa qarap 243 jer sutkasinda aynalip shig`adi. Bul planetanin` beti qalin` atmosfera menen jabilg`an. Onin` ta`biyat xaqqindag`i mag`liumatlar planeta araliq avtomatikaliq stantsiyalarinin` ja`rdemi menen alinadi. Planetanin` ku`nge jakinlig`i atmosferanin` xarakteri,onin` jilliliq rejimin belgileydi. Ekinshi jag`inan ku`shli kiziw atmosferanin` ximiyaliq sostavina ta`sir etip, onin` 87 (uglekisliy gazden 5 ibarat azot g`)ten artiq emes, al kislorod bolsa praktikaliq jaqtan joq dewge boladi. Suw puwlari bulitlar qabatinin` qasinda ushirasip,onin` mug`dari 0,15 ten artiq emes. Veneranin` uglekisliy gazg`a bay atmosferasinda orenjeriyaliq effekt payda boladi, yag`niy ku`n nurlari atmosferasinin` to`mengi qabatlarina shekem jetedi, jilliliq nurlarin qaytar jolinda ulekisliy gazdin` molekularari jibermeydi. Na`tiyjede temperatura artip, Veneranin` beti 480 ka shekem qizg`an. MARS. Jer gruppasisin` son`g`i to`rtinshi planetasi bolip, geografiya ushin u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi, Ku`n sistemasinda Jerdin` son`g`i, a`piwayi tu`rde bolsa da tiri organizmlerdin` boliw mu`mkinshiligi bar planeta bolip esaplanadi. Bul planetadag`i ko`plegen tabiyg`iy sha`rayatlar tirishiliktin` payda boliwina qarsi kelmeydi. Ku`n menen Marsktin` aralig`i 200mln.km.den 250mln.km ge shekemgi araliqta o`zgerip turadi. Orbita tegisligine 65604 qiyaliq bolip, o`z ko`sheri a`tirapinda 24 saat qwminutta bir mertebe aynalip shig`adi. Mars kolemi jaginan Jerden eki ese kishi,al massasi jaginan Jerden 8 ese kishi. Marstin og`ada siyrek atmosferasi bar. Onin` betindegi atmosferasinin` basimi, jer atmosferasinin` 40 km biyikliktegi basimina barabar. Onin` atmosferasinda uglekisliy gaz menen azot ko`birek bolip, kislorod 0,35ten artik emes, suw puwi 0,05 ten kemirek. Atmosferanin` siyrekligine qaramastan ol ku`shli ha`rakette bolip, shamal onin` betinen ko`p mug`darli qizg`ilit tu`sli shan`lardi ko`terip, usinday shan`li dawillar waktinda planetanin` diskasi hapte dawaminda ko`rinbeydi. Marsta jilliliq poyaslari baslanadi ha`m jil ma`wsimleri boladi. Ku`ndi Jer menen salistirg`anda aytarliktay uzaqta jaylasqanliqtan ha`m atmosferasi siyrek bolg`anliqtan, ol keskin kontinental` klimatka iye. Onin` ekvatorina jaqin jerlerinde temperatura tuski uakitlarda 22 0 C qa shekem qizadi. Al tunge karap -40 0 S ge shekem suwinadi. Ortasha jil boyliq temperatura Jerge qarag`anda 40-45 0 S pa`s. Planeta araliq avtomat stantsiyalari arqali aling`an fotografiyalarg`a qarag`anda, Marstin` beti Ayg`a uqsap, onda da ko`p sanli kraterler bar. Ugiliu qabig`inin` qizg`ish tu`si Jerden qarag`da qan-qizil ren`li etip ko`rsetedi. YuPITER. Sirtqi gruppanin` birinshi planetasi bolip, bul planetalardin en` u`lkeni. Onin` diametri 142000 km, massasi 318,4 biraq onin` tig`izlig`i kem bolip, jerden 4,2 ese bolip, 1,38ge ten. Yupiter o`z ko`sheri a`tirapinda tez 8s.56 min. ta toliq bir aynalip shig`adi. Al ku`n a`tirapinda 14 jildan azlap kemirek waqitta aynalip shig`adi. Ku`nnen ortasha uzaqlig`i 778,3 mln.km. Ku`nnen uzaqta jaylasqanliqtan issiliqti Jer menen salistirg`anda 27 ese kem aladi. Bul planeta qalin` atmosfera qabati menen qaplanip, ol jerden baqlawg`a mumkinshilik bermeydi. Atmosferanin` sirtqi qabatlarinin` temperaturasi 140 qa shekem jetedi. Yupiterdin` 13 joldasi bolip, onin` en` u`lkeni Ganimed Merkuriy u`lkeni. Joldaslarinin` to`rtewi planetanin` aynaliwina qarama-qarsi bag`itta aynaladi. SATURN Planeta Ku`nnen 1,4 mlrd.km den uzg`iraqta jaylasqan. Onin` diametr 120000km,ortasha tig`izlig`i 0,7 bolip, yag`niy suwdin` tig`izlig`inan kem. O`z ko`sheri a`tirapinda 10sm 14 minutta aynalip shig`adi. Bul planetalardin` o`zgesheligi,onin` qalqasi bar. Yupiterge uqsap Saturn da qalin` atmosfera menen qorshalip,onin` joqarg`i qabatlarinin` temperaturasi -150S ka jakin. Saturnnnin 10 joldasi bolip, en ulkeni -Titan. Bul eki ku`n sistemasindagi planetalardin` joldaslarinin` da en` u`lkeni bolip esaplanadi. Titannin` diametri 4758 km bolip, onin` atmosferasi da bar. URAN. Planeta ku`nnen 2,8 mlrd.km uzaqliqta jaylasadi. Diametri Jerdikinen 4 ese massasi 14,6 ese ulken. O`z ko`sheri a`tirapinda da 10 saat 48 minutta toliq aynalip shig`adi. Betinin` temperaturasi -210 0
C. NEPTUN. Ku`nnen 4,5 mlrd.km uzaqlikta jaylasadi. Kunnin` a`tirapinda 164,8 Jer jilinda bir aynalip shig`adi. Kunnin` jillilig`in Jer menen salistirg`anda 1000 esedey kem aladi. Onin` betinin` temperaturasi -200 0 C dan aytarliqtay pa`s boliwi kerek. Neptunnin` eki joldasi bar, onin` birewi - Triton, ku`n sistemasinin` iri joldaslarinin` qatarina jatadi. 6 PLUTON. Ku`n sistemasinin` en` uzaqta jaylasqan planetasi bolip, ol Ku`nnen 6 mlrd.qa jaqin km uzaqliqta jaylasadi. Ku`n a`tirapinda 248,7 Jer jilinda aylanip shig`adi. Ko`lemleri jag`inan Plutlon Jerden kishi. Plutonnin` qasinda joldaslari tabilg`an joq. Onin` o`zin basqa bir planetanin` joldasi dep esaplaydi. Astroidlar. Mars penen Yupiterdin` orbitalarinin` arasinda asteroidlardin` - kishi planetalardin` poyasi jaylasadi. Asteroidlardin` en` irileri Tserera bolip, onin` diametri 770km ge ten`. Onnan keyin Pallada (480km),u`shinshi Vesta (380km),to`rtinshi Yunona (8180km) ha`m t.b. Asteroidlardin` ko`pshiligi kishkene bolip,olardin` diametrleri ju`zlegen, onlag`an xa`tte metrler menen o`lshenedi. Asteroidlarda iri planetalarg`a qusap ku`n a`tirapinda ko`pnese sozilg`an orbitalari boyinsha aynaladi. KOMETALAR. Kometa degen so`zdi greksheden qaraqalpaq tiline awdarsaq Quyriqli juldiz degendi bildiredi. Ko`pshilik kometalar ku`n sistemasina jatadi. Olar o`zlerinin` og`ada sozilgan orbitalari boyinsha aynalip, Plutonnin` orbitasinan da sirtqa shig`ip ketedi. Kometalardin` qatti yadrosi ha`m gaz benen kometalardin` quyriqlari 300mln km ge shekem jetedi. Kometa`nin basi menen kuyrigi kun jakti etetugin siyrek gazlerden quraladi. Kometalardi kurastiratugin zatlar siyrek bolg`anlikta`n, olardin` basi menen kuyrigi al geyde yadrosi arkali da juldizlar korinip turadi. METEORIT ZATLARI Meteor degen so`zdi de greksheden qaraqalpaqshag`a awdarsaq aqqan juldiz degendi bildiredi, a`lbette bul qubilistin` juldizlar menen hesh kanday baylanisi joq. Olar ha`r qiyli zatlardin` materialliq siniqlari bolip, kosmosliq ken`islikte og`ada u`lken tezlik penen (40- 70km) hareket etedi. Ol jer atmosferasi menen ushirasip, su`ykeliw na`tiyjesinde tez joq bolip ketetug`in iz qaldirip janip ketedi. Bo`lekshelerdin` irileri otli quyrig`i bar otli shar tu`rinde atmosferani kesip o`tedi. Bunday qubilis Bolid dep ataladi. Bazi bir waqitlarda bolidler janip u`lgere almay jerge tusedi. Jerge kelip tu`sken meteor denesi meteorit dep ataladi. Meteoritlerdin` ximiyaliq sostavi ha`r qiyli boladi. Meteoritler temir, tas ha`m temir tas bolip bo`linedi. Jerde belgisiz ximiyaliq elementler meteoritler de joq. A`dette meteoritlerdin` awirlig`i bir neshshe kg nan artpaydi. Sonday degen menen aytarliqtay iri meteoritlerdin` tuskeni belgili. Tabilg`an meteoritlerdin` en` irisi 60 t g`a jaqin bolip (Tu`slik Afri- kadan tabilg`an) ol temir menen nikel`ge ayiriqsha bay. Anigito meteoriti 33 t. KU`N SISTEMASININ` KELIP ShIG`IWI Ku`n sistemasinin` planetalarinin` ha`zirgi qa`siyetleri olardin` payda boliwi ha`m Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling