O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
bolip, jer ju`zlik okean dep ataladi. Jer ju`zlik okean to`rt bo`limge bo`linedi ha`m ol bo`leklerde o`z na`wbetinde okean (grekshe sheksiz ten`iz degen) dep ataladi. Iyelegen maydani jag`inan okeanlardin` en` u`lkeni Tinish okeani bolip tabiladi ol jer ju`zlik okeannin` yarimina jaqin maydanin` iyeleydi. Bul okeannin` maydani 179,68 mln kv km. Bunin` atin Tinish okean dep Magellan qoyg`an. 1519-1521 jillari ol o`zinin` birinshi jer sharin aylaniw
17
sayaxati waqtinda usi okean boyinsha u`sh aydan aslamiraq ju`redi Sol waqit ishinde dawilda jamg`irda bolmaydi sonin` ushin da oni Tinish okean dep atag`an. Atlantika okeani 93,63 mln kv km maydandi iyeleydi atag`i grek mifologiyasi menen baylanisli kelip shiqqan. Sol mifologiyada Gerkules yaki Atlante degen mag`liwmat bar. Ha`zirgi Gibraltar bug`azin a`yyemgigi grekler Gerkules bag`analari dep atap onnan batisiraqtag`i u`lken atawdi Atlantika dep atag`an. Keyninen Atlantikada degen ataq oni qorshag`an okeang`a tarqalip ol Atlantika dep atalg`an. Xind okeani 74,92 mln kv km maydandi iyelegen. Bunin atag`i erte zamannan anizg`a aylang`an Hindstannin` atinan kelip shiqqan. Arqa muz okeani okeanlardin` en` kishi bolip 13,10 kv km maydandi iyeleydi. Okeanlardin` ta`biyg`iy shegaralari olardi qorshag`an materikler menen atawlardin` jag`alari boladi. Bulardan basqa okeanlardin` arasinda Arqa polyar shen`beri Gorn Igol`niy ha`m Tu`slik tumsiqlarinin` meridianlari arqali sha`rtli shegaralari o`tedi. Okeanlardan ko`lemi jag`inan aytrliktay kishi olardan ajiratilg`an bo`limi ten`izler dep ataladi. Ten`izlerge qusag`an biraq olardan gore okean ten`izleri menen ken`irek baylanisqa iye bo`limleri qoltiqlar dep ataladi. Ko`lemi kishi qoltiqlar buxtalar delinedi. Okeanlardin` bo`liniw xarakterine qarap ten`izler to`mendegidey tu`rlerge bo`linedi. Ishki tenizler barliq jag`inan qurg`aqliq penen qorshalip okean yamasa qon`si ten`izler menen bir yaki bir neshshe bug`az arqali tutasadi. Misali Jer orta, Qizil, Qara ha`m Baltik ten`izleri. Yarim tuyiq ten`izler - materikler menen jartilay sheklenip okeannan yaki qon`si ten`izden yarim ataw ha`m atawlar dizbegi menen bo`linip turadi. Misali Bering, Oxota, Arqa, Yapon, Karib ten`izleri. Ashiq tenizler - okean menen ken`irek baylanisqa iye boladi. Misali Arabstan ten`izi, Barents, Bellinsgauzen ha`m t.b. ten`izler. Ataw araliq ten`izler – okeanlardin` ataw dizbekleri menen qorshalgan bo`limleri bolip bug`an Yava, Sulavesi Sulu ha`m t.b. lar misal boladi.
Jer ju`zlik okean tu`bi rel`efinin` basli belgileri ------------------------------------------------ Ten`iz benen qurg`aqliqtin` shegarasinda jaylasqan polosa jag`i boyi zonasi dep atalip oni suw basiwdan qorg`ap turadi. Materiklerdi 0-200 metrge shekem (geyde 500-600 m ge shekem)gi suw asti dawami materik sayizlig`i yaki shelf dep ataladi. 200 metrden 2500 m ge shekemgi teren`liklerdin` aralig`i materik jan bawiri dep ataladi. Materik sayizlig`i quraqliqtag`iday gorizotal` derlik tegislikler olardin` u`stindede tegissizlikler yag`niy to`belikler shuqirlar ha`m suw asti alaplari ushirasadi. Materik janbawirlari qiyaliqqa iye bolip a`dette ol qiyaliq 4-7 gradus S tan artpaydi. Sonday dege menen bazi jerlerde qiyaliq 13-14 gradus siyrek jag`daylarda 40-45 gradus g`a shekem jetedi. Materik janbawirinin` betinde suw asti alaplari menen tilimlengen. Materik janbawirlari rel`efinin` tamasha o`zgesheligi suw asti kan`onlarinin` (ispansha truba) yag`niy janbawirlari og`ada tik jar teren` alaplardan boliwi xarakterli. Materik sayizlig`i menen materik janbawiri jer ju`zlik okeannin` 205 tin` quraydi. Okean tu`bi de tegis emes. Bul jerde qurg`aqliqtag`i siyaqli o`zine ta`n tawlari taw qirlari ha`m u`stirtlikleri bar. Jer ju`zilik okean tu`binin kartasina onin` tu`binin` du`zilisinde eki o`zgeshelikti ko`remiz. 1) okeanlardin` orayliq bo`limleri ko`terilgen bolip olar qurg`aqliqtag`iday suw asti taw qirlari xarakterine iye. Misali Arqa Muz okeaninda Lomonosov suw asti taw qiri bar. Song`i jillardag`i izertlew mag`liwmatlarina qarasaq Ortaliq Atlantika suw asti taw qirinin` gu`lla`n uzinlig`i boyinsha onin` orta bo`limi arqali tar ha`m teren` ( eni 10-30 km teren`ligi 1000 km jaqin) ja`ne janbawirlari og`ada tik jar alap o`tedi. Hind okeani suw asti Orayliq Hind taw qiri menen ekige batis ha`m shiqis bo`limlerge bo`lingen. Bul taw qiri menen Hindstannin` tu`slik-batis jag`alarinan baslanip 40 gradus S ke shekem ketedi. Tinish okeaninin` tubinin` rel`efi og`ada ha`r qiyli. Bul jerde og`ada u`lken araliqqa sozilg`an taw qirlari menen shun`giller bar. 2) okeanlardin` en` teren` jerleri olardin` orayliq bo`limleri de
18
emes al shetlerinde jag`alardin qasinda yamasa ataw dizbeklerinin` qasinda jaylasadi. Materik jag`asinda Atakama shu`n`gili ataw dizbeklerinin` qasinda Antil` Yava Kuril`-Kamchatka Fillipin Marian ha`m t.b. shu`n`giller jaylasadi.
Materikler ha`m okeanlar -------------------------- Qurg`aqliq okean betinen og`ada u`lken massivler tu`rinde ko`rinedi. Olardin` u`lkenleri materikler yaki kontinentler al kishileri atawlar dep ataladi. Materikler ataw bolip olar Evraziya, Afrika, Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Avstraliya ha`m Antarktida. Materik penen kontinent degen tu`snikten basqa du`n`ya bo`legi degen tu`sinikte bar. Dun`ya bo`legi bul materik yaki onin` bir bo`limi bolip og`an jaqin jaylasqan atawlar kiredi. Dun`ya bo`legi degen so`z ma`deniy tariyxiy tu`sinik bolip evropalilardin` jan`a jerlerdi ashiwi menen baylanisli kelip shiqqan. Evropa degen so`z (areb) batis degen semit so`zinen kelip shiqqan. Evropanin` maydani 10 mln kv km. En` biyik tochkasi Al`p tawlarindag`i Monblay shin`i 4807 m. Evropa menen Aziyanin` arasindag`i shegara sha`rtli tu`rde to`mendegidey Ural tawlarinin` suw ayirg`ish sizig`i Ural da`r`yasi. Kaspiy ten`izi Kuma-manich shu`n`gili Azov ten`izi Kerch` bug`azi Qara ten`iz Bosfor bug`azi Mramor ten`izi arqali o`tedi. Aziya - asu degen semit so`zinen kelip shikkan shigis degendi anlatadi. Aziyanin` iyelegen maydani 43,45 mln kv km en` biyik tochkasi sonin` menen birge dun`ya juzinin` en` biyik shin`i Gimalay tawlarindag`i Djomolungma shin`i bolip tabiladi biyikligi 8848 m shegarasi Suen kanali arqali Qizil ten`iz Babil Mandeb bug`azi arqali o`tip Aziyanin` tu`sligindegi u`lken Zond Kishi Zond ha`m Filippin atawlari Aziyag`a qaraydi. Amerika menen shegara Bering bug`azi arqali o`tedi. Afrika - Afriki degen karfagen qa`wiminin` atinan kelip shiqqan dep esaplaydi. Maydani 30,30 mln kv km en` biyik tochkasi Klimandjaro songen vulkani 5895 m. Bunin` shegarasi tolig`i menen ta`biyg`iy shegara bolip Atlantika ha`m Xind okeanlarinin` arasinda jaylasadi. Avstraliya menen Okeaniya Avstraliya australis degen latin so`zinen kelip shig`ip tu`slik degendi an`latadi. Okeaniya basli tu`rde 30 gradus arqa ha`m tu`slik enliklerdin` arasinda jaylasqan Tinish okeandag`i atawlardin` u`lken gruppasi usinday ataq penen ataladi. Avstraliya menen Okeaniyanin` birliktegi maydani 8,89 mln kv km Avstraliyanin` en` biyik tochkasi Kosshoshko shin`i bolip onin` biiykligi 2230 m. Antarktida so`zi Arktikanin` qarama-qarsisi degendi bildiredi. Arktika bolsa grekshe Arktos Jeti qaraqshi juldizinin` ati bolip al Arqa polyustin` u`stinde jaylasadi. Sol Arktos shoq juldizinin` astinda jaylasqan ken`islikti sol sebepli Arktika dep atag`an. Antraktidanin` maydani 13,97 mln kv km ten`. Biyik tochkasi Vikson shin`i bolip ol 5140 m ge ten. Atawlar qurg`aqliqtin` 10,5 jaqinin iyeleydi. Materik atawlari materiktin` uchastkalari bolip jer qabig`indag`i endogen protsessler na`tiyjesinde materiklerden bo`linip shiqqan. Materik atawlari o`zlerinin` tiykarlari arqali materikler menen tutasip turadi. Olar materik sayizlig`inda misali Ulli Britaniya, Irlandiya, Tasmaniya atawlari yamasa materik janbawirinda Madagaskar Shri-Lanka korsika jaylasadi. Vulkan atawlari atinan ko`rinip turg`aninday vulkan atlig`iwlarinin` na`tiyjesinde ten`iz astinan ko`teriledi. Vulkan atawlari aytarliqtay u`lken biyiklikleri menen ayriladi. Misali Gavayya atawlarin alsaq olar 4600 m teren`likten ko`terilip ten`iz u`stinen tag`ida 4166 mge ko`teriledi. Marjan atawlari klimat sharyatlarina baylanisli kelip shig`ip olardin` payda boliwi marjan poliplerinin` tirishiligi menen baylanisli. Al marjan poliplerinin` tirishilik etiwi ushin ten`iz suwinin` temperaturasi 18 gradustan pa`s bolmawi kerek. Sonin` ushinda marjan qurilislari jer ju`zlik okeannin` ekvatorial ha`m tropik oblastlarinda ken` tarqaliwg`a iye boladi. Solay etip marjan qurilislari u`zliksiz rawajlanadi. Bir metr marjan polipnyaginin` o`sip jetilisiwi ushin jasaw sha`rayatlarina qarap 35 jildan 335 jilg`a shekem dawam etedi.
19
Marjan qurilislarinin` arasinda onin` u`sh tipi belgili jag`a boyi rifi /materik okean jag`asina taqalip jaylasadi/ Bar`er rifi qurg`aqliqtan suwdin` aytarliqtay ken` polosasi menen ayrilip turadi. Atoll halqasinda a`dette bir neshe o`tkil bolip olar arqali halqa ishindegi lagunag`a bariwg`a boladi.
Bar`er riflerinin en` belgilisi u`lken bar`er rifi bolip ol Avstraliyanin` shig`is jag`asin boylap 1900 km ge soziladi ha`m maretikten eni 35-125 km lik kanal menen bo`linip turadi. Atollardin` og`ada ken` rawajlang`an rayoni Tinish okean oblasti bolip bug`an Gilbert Marshall Ellis Tuamotu h. t.b misal boladi.
Qurg`aqliq rel`efinin` basli belgileri ------------------------------------- Qurg`aqliq elementlerinin` birden ko`zge tu`setug`in elementi tawlar bolip tabiladi. Olar eki iri u`stirtlikler poyasin payda etip olardin` biri Tinish okeaninin` shig`is jag`alarin meridinal` bag`itta boylap o`tedi. Al ekinshisi ko`binese batistan shig`isqa qarap sozilip Evraziyani kesip o`tip onnan Zond atawlari menen shig`is Aziyanin` atawlarina o`tedi. Evraziyanin` jas tawlarinin` poyasi eki shaqapqa bo`linedi. Poyastin` arqa shaqabi Pireney Al`p Karpat Balkan kishi Aziya yarim atawinin` tawlari Kavkaz Elbrus Kopet-Dag gimalay tawlari sistemasinin` arqa bo`limleri menen Hindi Qitay yarim atawinin` tawlari jatadi.
Gipsografiyaliq siziq ha`m onin` analizi --------------------------------------- Ha`r qiyli biiyklikler menen teren`liklerdin` jerde iyeletug`in maydaninin o`z-ara qatnasig`i gispografiyaliq siziqta og`ada ayqin ko`rinedi. Gispografiyaliq siziq to`mendegidey du`ziledi. Gipsografiyaliq siziqtan qurg`aqliqta 1000 m den kemirek biyikliklerdin` u`stemlik etetug`ini al Okeaniyada 3000 m den 6000 mge shekemgi teren`liklerdin` u`stemlik etetug`ini ayqin ko`zge tu`sedi. Biyik tawlar menen teren` suwli shun`gilerdi jerde azg`ana maydandi iyeleytug`ini da ko`zge tu`sedi. Gipsografiyaliq siziqtan paydalinip qurg`aqliqtin` ortasha biyikligin Okeannin` ortasha teren`ligi h. t.b lardi biliwge boladi. Qurg`aqliqtin` ortasha biyikligi 875 m jer ju`zlik okeannin` ortasha teren`ligi 3790 m. Gipsografiyaliq siziqti qatti jer betinin` juwmaqlastirilg`an profili dep qarawg`a boladi. Ol profilde eki materik ha`m okean tekshesi ayqin ko`rinedi. 1-si jen`il granit massalarinan 2-si awir bazal`t massalarinan quraladi. Gipsografiyaliq siziqtin` eki tekshesi jer beti du`zilisinin` xarakterli belgilerin ko`rsetedi. Gipsografiyaliq siziq qiyalig`inin` sezilerli o`zgeriwi biyiklikleri menen teren`liklerdi xarakterli tekshelerine tuwri keletug`in bir neshe bo`limlerge tawlarg`a, u`stirtliklerge, oypatliqlarg`a, materik sayizlig`ina materik janbawirlarina okean tu`bine ha`m teren` suwli shu`n`gillerge bo`liwge mu`mkinshilik beredi. Jer qabig`inin` terbemeli ha`reketleri ha`m onin` geografiyaliq na`tiyjeleri. ------------------------------------------- Jer qabig`inin` terbelmeli ha`reketleri litosferanin` og`ada u`lken uchastkalarinin` ko`teriliw yaki sho`giwdi bastan keshiriwi bolip tabiladi. Bunday ha`reketler jerde byuir waqittin o`zi de boliwi mu`mkin ha`m uaqittin` o`tiwi menen ko`teriliw o`z-ara orin almastiriwlari da mu`mkin. Jer qabig`inin` xa`zirgi zaman terbelmeli ha`reketleri instrumental baqlawlardin` na`tiyjelerine qarag`anda Predkavkaz`e jilina 5-7 mm tezlik penen sho`getug`ini al Donbass Orta russ u`stirtligi ha`m azov kristall massivinin` jilina 6-10 mm lik tezlik penen ko`terilip atirg`ani aniqlandi. Jer qabig`inin` terbelmeli ha`reketinin` na`tiyjesinde qurg`aqliqtin` bazi bir uchastkalari ko`teriledi ekinshi bir uchastkalari sho`gedi. Kurg`aqliq ko`terilgende ten`iz regressiyasi /latinsha qaytiw degen/ kelip 20
shig`adi, bunday jag`dayda ten`izdin` maydani kemeyip onin` jag`a zonasindag`i uchastkalar ashilip qaladi. Qurg`aqliq sho`kkende ten`iz transgressiyasi /latinsha o`tiw basip keliw/ dep ataladi. Bunday jag`dayda qurg`aqliqtin` a`dewir bo`limin ten`iz basip ketedi. qurg`aqliq maydaninin` ken`eyiwi qurg`aqliq haywanlari menen o`simliklerinin` migratsiyalaniwin qiyinlastiradi. Qurg`aqliqtin` ko`teriliwi menen sho`giwi eroziya bazisin /eroziya latinsha jemiriw/ bazis /grekshe tiykar/ ko`terip yaki pa`seytip da`r`yalardin` eroziyaliq jumisina ta`sir etedi.
Katpar payda boli -------------------------
Jer qabig`inin` uliwma terbelmeli ha`reketinin` barisinda turaqli jag`dayin uzaq waqit saqlaytug`in ha`m a`ste aqirin tolqin ta`rizli awisiwdi bastan keshiretug`in ko`teriliw ha`m sho`giw oblastlari bo`linip shig`adi. Bunday oblastlardin` birewlerinde tolqin ta`rizli ha`reketler u`lken ko`lemleri menen ajiratilip olarda intensiv tu`rde ko`teriletug`in ha`m sho`getug`in zonalar bir-birleri menen almasip turadi. Bunday oblastlar geosinkli la`lar yaki geosinikal` oblastlar dep ataladi. Bunday oblastalrda ha`reket etiwdin` amplitudasi 12-18 km ge shekem jetedi. Geosinkal` oblastlar jer qabig`i astindag`i zatlardin` quramali differentsiyalaniw protsessi bolip o`tip atirg`an uchatskalari bolip esaplanadi. Sonin` menen birge bunday oblastlar jer qabig`inin` astinan og`ada ko`p mug`darda energiya bo`linip shig`ip atirg`an uchastkalari bolip esaplanadi. O`zinin` rawajlaniw protsessinde geosinknal` eki stadiyani bastan keshiredi. 1.Ol teniz basseyni bolip jer qabig`i ol jerde intensiv tu`rde sho`gedi. Sonin` ushin ko`p mug`darli sho`gindi jinislar menen suw asti vulkannin` lava produktleri jiynaladi. Rawajlaniwdin` ekinshi stadiyasinda jer qabig`inin` ko`teriliw protsessi baslanip ten`iz sho`gedi jinislar qatparlanadi ha`m u`zilme ha`reketler kelip shig`adi. Kembriyden keyingi waqitta tektonikaliq ha`reketler menen xarakterlenetug`in kristal taw jinislarinan quralg`an materiklik jer qabig`inin` ken` uchatkalari platformalar /latinsha jaziq tegis degen/ dep ataladi. Platformalardin` ko`pshiligi arxey ha`m proterozoydin` a`yyemgigi platformalari dep ataladi. Olar to`mendegilerden ibarat Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Qitay Afrika Arabstan Hindstan Avstraliya ha`m Antarktida platformalari. Platformalardin` ayirim bo`lekleri palezoyda payda bolg`an. Rus Platformasindag`i Timan kryajinin` oblasti kaledon orogenezinde payda bolg`an. Palezoy da`wirinde payda bolg`an platformalar dep atalip olar mezozoy da`wirine kelip tegislengen.
Taw payda boliw ------------------
Tawlar taw qirlari ha`m taw elleri jer qabig`inin` aktiv ha`rekette Bolatug`in geosinklinal poyas yaki geosinknal` sistemadan kelip shig`adi. Jer qabig`inin` bunday formasi tektonikaliq jaqtan ha`reketshen` boladi. To`mengi palezoydag`i geosinknal` poyasta silur menen devonnin` basinda qatmarli kaledon orogenezi kelip shig`adi. Kaledon orogenezinde Shatlandiya Pribaykal`e Shpibergen appalachidin arqa bo`limiinin` tawlari payda bolg`an. Palezoydin` ekinshi yariminda gertsin orogenezi payda bolip ol devonnin` aqirina ha`tte triastin` basina shekem dawam etedi. Usi da`wirde Uraldin` orayindag`i tawlar Batis Sibir` menen Orta Aziyanin` tawlari Tyan`-Shan` tawlari Sayan tawlari Britaniya atawlarinin` tu`slik bo`limindegi tawlar payda bolg`an. Mezozoy da`wiri dawaminda gertsin orogenezinide payda bolg`an jan`a geosinknalda ugiliw produktalri toplanadi. Bul jer qabig`inin` qatparlaniwina alip keledi. 21
Al`p geosinknal qatmari Tetis okeaninin` orninda kelip shig`ip na`tiyjede Atlas Pireney Al`p Apennin Balkan Karpat Kirim Kavkaz Pamir Alay Gimalay tawlari menen Saxalin tawlari Yapon ha`m Filippin atawlarinin` tawlari And tawlari payda boladi. Mezokaynazoy orogenezi da`wirinde paksali xarakterge iye tawlar payda boldi. Buring`i qatmarli ha`m jan`a u`zilme disklokatsiyalardin` /frantsuz awisiw/ o`z-ara qatnasiwina baylanisli payda bolg`an tawlar paksali paksali-qatmarli ha`m qatmarli tawlar kelip shig`adi. A`yyemgigi dokembriy platformalarinda Hindstannin` Gati tawlari Arabstan menen Orayliq Afrikanin` taw qirlari palezoy platformalarinda Skandinaviya tawlari Orayliq frantsuz massivi Altay Sayan tawlari Avstarliyanin` Al`p tawlari payda bolg`an.
Jer silkiniwler ----------------------
Jer silkiniwler tektonikaliq ha`reket tu`rlerinin` biri bolip olar jer qabig`inin` tosattan ha`m keskin titirewi tu`rinde ju`zege keledi. Jer silkiniwler barliq waqit jer qabig`indag`i u`zilmeler menen baylanisli boladi. Taw jinislarinin` massasinin` birirlerine qarap tez jilisip du`gisiwinen payda bolatug`in tu`rtkiler serippeli terbeliwlerdi keltirip shig`aradi. Onday terbeliwler jer qabig`inin` u`stinde ha`r qiyli ozgerisler Jariqlar sho`giuler ha`m t.b payda boladi. Solay etip jer silkiniwler o`zlerinin` bolatug`in oblastlarinda tektonikaliq ha`reketlerden en` aldi menen taw payda boliw protsesslerinin` bar ekeninen derek beredi. Jer silkiniwler gipotsentrliklerinin` /to`mengi oray/ jaylasiw teren`liigne qarap normal /teren`ligi 60 km den kem/ araliq /60-300 km ge shekem/ ha`m teren` fokusli /300 kmden artiq geyde 700 km ge shekem/bolip bo`linedi. Jer sharinda ha`r jili bir neshesh mln jer silkiniwler bolip onin` 10 protsentin adamlar sezedi. Sonin` menen birge jer sharinda ha`r jili 20 ga jaqin qiyratiwshi jer silkiniw boladi. Jerdin` titirewi ha`tte sekundtin` da bo`limlerine dawam etiwi mu`mkin. Sonin` o`zinde bir neshe a`wladlardin` miynettin` joqqa shig`arip gullengen qalalardi qarabaxanag`a aylandiriwg`a ku`shi jetedi. Song`i 100 jil ishinde jer silkiniwlerden 1000000 g`a jaqin adam o`lgen. Sonin` ushin da jer silkiniw ta`biyattin` en` qa`weterli qubilislarinin` birine jatadi. Jer silkiniwlerdin` tarqaliwi bir tegis emes. Jer silkiniwler Materiklerdin` a`yyemgigi platformalarinda /Kanada, Braziliya, Rus tegisligi, Afrika, Hindstan, Avstarliya ha`m Antarktida/ bolmaydi dewge boladi. Sebebi usi ati atalg`an rayonlarda taw payda boliw protsessleri joq. Taw payda boliw protsessleri ele tamam bolmag`an jas qatparli tawlar zonasinda jer silkiniwler ku`shli ha`m jiyi boladi. Bunday jer silkiniwler Italiya, Gretsiya, Turkiya, Iran, Turkstannin` arqa bo`limi Hind-Qitay yarim atawinin` ellleri Tu`slik Amerikanin` Batis rayonlari Yaponiya Arqa ha`m Orayliq Amerikanin` elerinde jiyi ha`m ku`shli jer silkiniwler boladi. Elimizde aktiv jer silkiniw rayonlarina Prikarpat`e Tu`slik Qirim Kavkaz Tu`slik Turkmenstan Orayliq Aziyanin` tawli rayonlari Altay Sayan tawlari Kamchatka yarim atawi jatadi. Ten`iz silkiniwlerinin` gipotsentrleri ta`biyiy tu`rde okenalar menen ten`izlerde payda boladi. Bunday sha`rayatlarda gipotsentrde payda bolg`an terbeliwler ten`iz tu`bin qurastiratug`in jinislardin` qabatlari arqali o`tip suw qabatina o`tedi de suwda terbeliw sekundina 1,5 m tezlik penen tarqaladi. Jer silkiniwlerdi geografiyaliq na`tiyjeleri og`ada ha`r qiyli. Misali jariqlardin` payda boliwi, qurg`aqliq yaki ten`iz tu`binin` og`ada u`lken uchastkalarinda ko`teriliw yaki sho`giwi jilispa qulama ha`m qar ko`shkilerinin` kelip shig`iwi grunt suwlarinin` rejimi menen ha`reketinin` o`zgeriwi punamilardin` payda boliwi jer silkiniwler menen baylanisli kelip shig`adi. 22
Vulkanlar ------------ Jerdin` ishki bo`liminen oni u`stine qarap turaqli tu`rde yamasa waqti waqti issi gaz lava ha`m Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling