O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

Arqa ha`m Shig`is Sibir`de turaqli muzliqlar tarqalg`an. 

     Jawinlardin`  artiqshalig`i  da`r`yalardin`  suwsizlig`i  ha`m  ko`pliginde  ko`llerdin`  mollig`inda 

jerlerdi  batpaq  basip  ketkenliginde  grunt  suwlari  qa`ddinin`  biyik  turiwinda  ximiyaliq  unirawdin` 

jedel ju`z beriwinde ha`m de topiraq payda boliw protsessinde sa`wlelengen. 

     Issiliq  mug`dari  az  ha`m  artiqsha  ig`al  sha`rayatinda  to`rtlemshi  da`wir  dawaminda    turaqli  

salqin  aymaqta  ken`  tayga  zonasi  mox  penen  qaplang`an,  iyne  japiraqli  tog`aylar  zonasi  payda 

bolg`an. 

     Tayga  Skandinaviya    yarim  atawinda  Kamchatkag`a  shekem  ha`m  Amerikanin`  arqa  batis 

bo`liminen N`yufaundlendke shekem solzilg`an. 

     Aymaqtin`  qubla  quyash  nuri  ha`m  issilig`i  ko`birek  ha`m  de  ig`alliq  sa`l  kemirek  bo`liminde 

mox qatlami sho`pler menen almasadi. O`simlikler tu`rli ha`m bay arqa Tayg`a qubla Tayga menen 

almasadi, aralas iyne japiraqli ken` japiraqli tog`aylar payda boladi. Bunday tog`aylar Orta  evropa  

ha`m    qubla    Skandinaviyadan  Perm`  qalasi  qasinda  Uralg`a  shekem  jetedi.    Amerikada 

Kanadadag`i Kardil`era  tawlarinan Ulli ko`llerge shekem baradi. 

     Tayga  o`simliklerinde  materiklerdegi  pleystotsen  muz  basiwinin`  ta`siri  jaqsi  saqlang`an  bul 

ta`sir  da`slep  terek  tu`rleri  areallarinda  ha`m  tu`rli  regionlardin`  terek  tu`rleri  quraminda 

sa`wlelengen. 

     Evropada en` tipik tog`aylar el` ha`m qarag`ay tog`aylarinan ibarat. Batis Sibir`de olardan basqa 

pixta  pedr  qarag`ayi  ha`m    tillagoch  tog`aylari  da  bar.    Enisey  basseyninde  Sibir`  tillagochi 

tog`aylari Lena basseyninde dauriya tillagochi tog`aylari u`stin turadi. 

     Kardil`era tawlarinin` iyne  japiraqli  tog`aylari Evraziyanin` 

sonday tog`aylarina qarag`anda biraz bay ha`m tereke tu`rleri ha`r tu`rli. 

     Taygadag`i  en`  ken`  tarqalg`an  orin  tipi    -    batpaqliqlar.    Bazi      regionlarad  meselen    Kareliya  

batis  Sibir`de batpaqliqlar 70 protsentke shekem maydandi iyeleydi. 

     Batpaqliq dep  -  artiqshalig`i na`tiyjesinde o`zine ta`n o`simlik 

qatlami payda bolg`an qalin`lig`i 30 sm den az bolmag`an torf  qatlami toplang`an topiraq  boliwi  

batpaq  tipinde  ju`z  beretug`in  o`zine  ta`n  haywanlar  jasaytug`in  ha`m  arnawli  mikroklimat  payda 

bolg`an  oring`a aytiladi. Sonday qilip batpaqliq ta`biyg`iy kompleksten turadi. 

     Batpaqliqlar eki  tu`rli jol  menen, a) suw ayiriwshi batpaq boliwi ja`ne, b)  ko`l eski o`zen ja`ne 

basqa to`men jerlerdin` batpaqliqqa aylaniwi na`tiyjesinde payda boladi.  Tegisliklerden ibarat rel`ef 

artiqsha  ig`alliq    morena    gil    jinislardin  suw  o`tkizbewi  sonday-aq  ko`p  jilliq  muzliqlar 

batpaqliqlardin` ken`eyiwine ja`rdem beredi. 

     Batpaqliqlar  baslaniw    basqishinda  ha`r  turli  boladi  biraq  a`ste-aqirin  rawajlanadi.  Olardin` 

barlig`i da biyik sfagn  batpaqliqlarg`a aylanip ketedi. 

     Suw ayirg`ish jerler batpaqlang`anda  zax  basqan  topiraqlarda 

 

82 

alda menen moxlar a`sirese jabayi zig`ir payda boladi. Olardin` qaldiqlari jiynalip batpaqliq betine 

a`ste  biyikleydi.  Ol  biyiklep barip grunt  suwlari  shig`a almaytug`in da`rejege jetkende batpaqliq 

tek g`ana jawin suwinan toplanatug`in basqishqa o`tedi.  Bunday  jag`dayda endi  sfagn  moxi payda 

boladi.    Bunday  mox  batpaqliqlardin`  ortasinda  jaqsiraq  o`sedi.  Sebebi  batpaqliqlardin` 

chekkanlarindag`i  minerallang`n  grunt    suwlari    onin`  jaqi  o`siwine  jag`day  bermeydi.  Torf 

toplaniwi  na`tiyjesinde  suw  ayitg`ishtag`i  batpaqliq  qabarik  yag`niy  biyik  batpaqliqqa  aylanadi.  

Bunday batpaqliq betinin` aynalasindag`i batpaq baspag`an jerler 6-10 m ge biyik boliwi mu`mkin. 

     Ko`ller  ja`ne  da`r`yalar  alaplarin  basip  ketiwinen  to`men  batpaqliqlar  payda  boladi.    Oy 

batpaqliqlar  grunt  suwlarinan  toyip  qoymay  olardi    waqti-waqti    da`r`ya    ha`m    ko`llerdin`  aziq 

zatlarina  bay  tasqin  suwlari  basip  turadi.    Sol  sebepli  olar  evtrof    batpaqliqlar.  Evtorf  batpaqliqlar 

ha`r  qiyli  boladi.  Eski  o`zenlerdi  ha`m  suw  ayirg`ishtag`i  ko`llerdi  qamis  basiwi  bunday 

batpaqliqlardin` baslaniw basqishi dep ataw mu`mkin. 

     Gittiya  (batpaq  lamp-gil)  ha`m  trof  toplana  barip    qamis    batpaqliq  dungchali    chalov  

batpaqlig`ina  aylanadi.  Ol keyin gryadali moxli (jumsaq) batpaqliq penen keyin Ol`xazor yamasa 

moxli-ormanli  batpaqliq  penen    almasiwi  mu`mkin.  O`simlik  qaldiqlarinin`  toplanip  bariwi 

na`tiyjesinde  to`men  batpaqtin`  beti  a`ste  ko`teriledi  ha`m    suw  rejimi  ja`ne    de  aziqliq  zatlardin` 

o`zgeriwi  menen  o`simlik  te  o`zgeredi.  To`men  batpaqliq  moxli  batpaqliq    da`rejesine    jetiw  

a`lbette biyik sfagn batpaqlig`ina aylanadi. 

     Ortasha  ken`isliklerdegi  barliq  batpaqliqlar  maydanlarinin`  80  protsentine  jaqin  biyik 

batpaqliqlarg`a tuwra keledi.  Da`r`ya alaplari barliq jerde ta`biyg`iy sho`plerden ibarat. Evropanin`  

batis    Atlantika  boyi  bo`leginde    samalli  salqin  ha`m  ig`alli  jerlerden  ku`shli  podzollasqan 

topiraqlarinda veresk (sipirg`i gu`l) putazarlar ken`  taralg`an. 

     Ormanlar zonasinda ekinshi landshaft orman kesilgen jerlerdegi mayda japiraqli  terekler  ko`p,  

Adamlar az ornalasqan rayonlarda dala ha`m sho`plikler u`lken maydanlardi iyelegen. 

     Qubla turaqli  aymaq  arqa  turaqli aymaq qarama-qarsi bolip 

barlig`i okeanlardan ibarat.  Olar jerdin` bir tu`rdegi  suw  aymag`i 

ta`biyati derlik  o`zgertpeydi.  Bul aymaqlarda ta`biyattin` en` kerekli 

belgisi  batis  samallarinin`  esip  turiwi  tsiklon  ha`reketleri  ha`m  batis  samallarinin`  polyarli  u`lkeni 

u`zliksiz orap alg`an salqin ag`im. 

     Su`zip ju`riwshi muzlar Antarktidada aysbergler 45

0

 qubla  ken`likke deyin jetip keledi.  Suwiq 

Antarktidada hawa massalari arqa ta`repke uzaq kirip baradi. 

     And  tawlarinin`    qubla  bo`leginde  ja`ne  jan`a  Zelandiyanin`  qublasinda  okean  boyi  ig`alli 

ormanlar o`sedi. 

     And tawlarinan baslap shig`ista dasht ha`m chala sho`ller jaylasqan. 

     Arqa polyar aymag`i.  Bul aymaq arqa Amerika  ja`ne  Evraziyanin` 

Arqa  shetinde  jaylasqan  Arqa  shig`is  Aziyada  ken`eyip  60

0

  ken`likke  tu`sedi  guzzon  qoltig`i 

basseyninde 50

0

 ken`islikke yag`niy Lamansh  ja`ne Kiev ken`isligine jetip keledi. 

     Bul aymaqta ku`n issilig`i kem jilina 20 kkal/sm kv dan da  az 

boladi.  Jaz    qisqa  sa`l  g`ana  shuqirliqta  (30  sm  ge  shekem)grunt  suwlari  jatadi.  Atmosfera 

tsirkulyatsiyasi o`zgeriwshen`. Bul jerde Arktida hawasi da turaqli hawa da kelip turadi.  Jawin kem 

300-100mm  mu`mkin  bolg`an  puwlaniw  odan  da  kem.    Sol  sebepli    ig`allaniw    artiqsha  150 

protsentke  shekem  baradi.    Jer  u`sti  suwlari  kishi  da`r`yalar  ko`ller  ko`p.  Batpaqiqar  mol  grunt 

suwlari  tek  jazda  turaqi    muzliq  qatlami  u`tinde  payda    boladi.  Issiliq  jetispewigi  sebepli  uniraw 

ja`ne topiraq payda boliwinin` arnawli tundra tipi joq  topiraq  batpaq tipinde payda  boladi.  Geybir 

jerlerde podzollaniw payda boladi. Topiraq bo`legi juqa ja`ne  morfologik jaqtan  qatlamlarg`a  aniq  

ajiralip turadi. 

     Aymaqliq arqa shegaralarinda topiraq ha`r  jerde  payda  bolip 

yaxlit qatlam payda qilmaydi. 

 

83 

     Geografiyaliq  tu`siniwde  tundra  zonasinda  haqiyqiy  tundra  batpaqliq  (ko`birek  biyik  batpaqliq) 

ja`ne qayir sho`pleri bar.  Tundra dep biyjag`day iqlim ha`m topiraq sha`rayatina say tereksiz  mox  

lishaynik ha`m moz-putazarlar  formatsiyag`a  aytiladi.  Turaqli aymaq ormanlar zonasinan kutbeni 

aymag`inin`  tundralarina  ormanundra  arqali  o`tiledi.  Orman    tundrada    ormanlar    da`r`ya    alaplari  

ja`ne geybir suw ayirg`ishlardag`i terekler qiysiq o`sken ormanlar ta`rizde ushiraydi. Bular putazar 

tundra mox-lishaynik tipik tundra ha`m Arktika tundrasi yag`niy polyarli suwiq saxralar. 

     Qubla ku`tbeni  aymag`i pu`tinley okeanlarg`a jaylasqan ja`ne suw 

ja`ne  de  samal  ha`reketli  muxit  bolg`anlig`inan  aymaq  shegarasin    aniq  belgilep  bolmaydi. 

Arqadag`i tundra zonasina usag`an jerler qublada ekvatorg`a qarap 50

0

 ken`islikke sozilg`an. 

     Arqa  ha`m    Qubla    polyarli    arallar    rel`ef    xarakterine  qarap      bir-birinin  kerisi  –  arqa  qutbiy 

aymaq  okeanlari  qubla  qutbiy  aymaqlarda  materikten    ibarat    biraq    olar  iqlim  jag`inan  bir  tu`rde. 

Bunday  eki  tu`rlilikti  ortasha  ken`isliklerde  de  ko`rdik.  Ha`r  eki  aymaq  ja`ne  muzlar  aymag`i. 

Turaqli  aymaqlarda  jol  boliwshi  faktor  litosfera  bolsa  polyarli  aymaqlarda    radiatsiya    faktorlari  

anig`irag`i ku`n issilig`inin` ju`da` kemligi. 

     Arktika polyarli aymag`inin` shegarasi  arqa  polyarli  aynaladan 

arqaraqta  o`tedi.  Kanada  arxipelagi  Qara  da`rwazasi  Aziyanin`  polyarli  sheti  arqali  o`tip  tek  bir 

orinda Grenlandiyada  60

0

  arqa  ken`likke shekem tu`sedi.  Antarktika polyarli aymag`i 53

0

 qubla 

ken`likke shekem Batis Evropadag`i ken`  japiraqli  tog`aylar  ha`m  Shig`is  Evropadag`i dashtlari 

ken`ligine shekem jetip baradi. 

     Polyarli  aymaqlar  ta`biyiy  landshaftlarinin`  payda  boliwinda  quyash  radiatsiyasinin`  pu`tin  jer 

boyinsha  ken`  kem  mug`darada  ekenligi  g`ana  emes  ba`lki  aftidan  pleystotsenda  payda  bolg`an. 

Muzlar  al`bedosinin`  u`lkenligi  en`  qolaysiz  klimatli  sha`rayattin`  payda  boliwindag`i  en`  za`ru`r 

sebeplerden biri.  Jilliq radiatsiya balansi 10 kkal/sm kv a`tirapinda muz betinde bolsa manfiydir. 

     Antarktida klimati Arktika klimatina qarag`anda qaqirag`an suwiq Antarktidadag`i  en`  issi ayda 

(yanvar`da) 0

0

C izoterma 58-59

0 

qubla ken`likke shekem baradi. Materikten ortasha ayliq temperatura 4

0

 tan –36

0

 qa shekem,  qista 

(ibl`da)  ortasha  temperatura  –72

0

  g`a  shekem  tu`sedi,  minimal  temperatura  -88,3

0

  g`a  shekem 

tu`sedi. 

     Arktikada  iyul`  ayinin`  0

0

S  li  izotermasi  atawlardan  arqaraqtan  o`tedi  ha`m  tek  Grenlandiyada 

g`ana  ortasha  temperatura  –12

0

  g`a    shekem  tu`sedi.  Lekin    en`  suwiq  ayda  yanvarda  da  polyar 

a`tirapinda temperatura -40

0

 jaqin boladi. Grenlandiyada bolsa –46

0

 g`a shekem pa`seyedi.  

     Arktika aymag`indag`i  qurg`aqliqlarda  da lanshaftlardin` 3 tu`ri 

bar  ataw  muzliqlari  Vrangel`  Novaya  Sibir`  Severnaya  Zemlya    atawlarinda  ha`m    Kanada  

atawlarinin`  arqasinda  polyarli saxralar Novaya Zemlyanin` Qubla atawinda Aziya ha`mde  Arqa 

Amerika    jag`alawalarinda  arktika  tundralari  bariw  Arktikada  materik  muzlari  eppasiga  tarqalg`an 

bolip tek qubla Orkney atawlari ha`mde onin` qasindag`i ataw muzliqlari bar. 

     Gorizantal  geografiyaliq  zonalar  ha`m  tawli  u`lkeler  lanshaftlari  iyelegen  territoriyalardin`  bir-

birine qatnasin topiraq tiykarg`i tipleri tarqalg`an maydanlardi esaplaw joli menen  uliwma  ta`rizde 

en`  jaqsi    ifodalansa  boladi  sebebi  o`simlik  qatlami  insanlar  ta`sirinen  biraz  o`zgergen.  Bul 

mag`liwmatlar 156-su`wrette ko`rsetilgen. 

     Biyiklik  aymaqlari.  Joqarida  aytip  o`tilgenindey  tawli  u`lkelerde  qurag`qliqtin`  gorizontal 

ta`biyat zonalari biyiklik  aymaqlari menen almasadi. 

     Tawlarda biyiklik aymaqlarinin` payda boliwina joqarig`a  ko`terilgen sayin  hawa temperaturasi 

ha`m  mu`mkin  bolg`an  puwlaniwdin`  kemeyiwi  ha`mde  jawin  mug`dari  menen  atmosferadan 

ig`allaniwdin` artiwi sebep boladi.  Vertikal  klimat o`zgerisleri en` uliwma belgilerine qaray klimat 

o`zgerislerine  uqsap  ketedi.  Ku`n  radiatsiyasinin`  intensivligi  tawlarda  joqarig`a  ko`terilgen  sayin 

artadi, ekvatordan polyarg`a shekem kemeyedi. 

     Tawlarda joqarig`a  qaray  atmosfera basimi muntazam ja`ne bir 

 

84 

tu`rde  kemeyip  baradi.    Ekvator  menen  polyarlar  arasinda  barik  maksimum  ja`ne    minimum  

zonalari    bar.  Gorizontal  bag`itta  gulid  ha`m  arid  zonalar  birimlep  almasip  keledi.  Tawlarg`a 

ko`terilgen    sayin  jawin  suwlari  ag`imi  mug`dari  artadi  suw  jaqsi  ag`ip  ketetug`in  boladi. 

Ekvatordan polyarg`a shekem bunday jag`day gu`zetilmeydi. 

     Uniraw xarakteri  organik o`mirinin` rawajlaniw da`rejesi topiraq payda boliw protsesi jaratiliw 

sha`rayati ha`m basqa  ko`p  usillar vertikal aymaqlardi  gorizontal zonaliliqqa tek g`ana Ulpumiya 

jag`daylari jag`inan uqsaydi. 

     Bug`an  tawli  u`lkenin`  rawajlaniw  tariyxi  ja`ne  ha`r  tu`rli  biyikliktegi  ha`r  tu`rli 

ekspozitsiyasindag`i  ja`ne  hawa  massalari    bag`itina  baylanisli  ha`r  qiyli  sha`rayattin`  awir  ha`r 

tu`rliligi de sebep boladi. 

     Vertikal  aymaqlar  taw  sistemasi  qaysi  gorizantal  zonada  jaylasqan  Keniya    vulkanik    tawi  jan 

bawirinda taw eteginen 1200m biyiklikte ig`alli ekvatorial orman aymaqlari jaylasqan.  Keniya  Jan 

bawirlarinda ta`biyat  ekvatorial ormanlardan muzliqlarg`a deyin almasip barsa da ondag`i biyiklik 

aymaqlardi  bul  tawlar  eteginen  polyarlarg`a  shekem  bolg`an  barliq  gorizontal  zonalardi 

qaytalamaydi. 

     Novaya Zemlyanin` qubla atawindag`i tawlarda bar-jog`i eki  aymaq 

arktika tundralari  ha`m ma`ngi karlar aymaqlari bar.  Geografiyaliq 

ken`liklerge baylanisli tu`rde aymaqlar mug`dari menen birge olardin` biyikligi de o`zgeredi. 

     Pa`s tawlarda ha`m qirlarda jawin mug`dari artadi.  Sol sebepli 

Pa`s tawlar ha`m qirlar arqali arkarakta ta`n orin tipleri kirip keledi. Ural tawlari Volga boyi qirlari 

arqali tog`ay zonasi dashtlar zonasina ataw siyaqli kirip keledi.  

 

     GEOGRAFIYaLIQ QABIQTAG`I RITLIKALIQ RAWAJLANIWDIN`  BAG`ITI 

 

     Tiri zatlar  ha`m  jansiz materiyag`a ha`r bir ta`biyiy komponent 

ha`m  uliwma  geografiyaliq  qabiqqa  ha`diyselerdin`    da`wirlililigi    ha`m  waqit  dawaminda  

ta`kirarlanip  turiwi  ta`n.    En`  aniq  ko`rinip  turg`an  ritmikaliq  sebepleri  ha`m  formalari 

to`mendegileri. 

     Tiri zatlardin` o`z qa`siyetine qaray barliq tiri organizmlerde 

dem aliw ha`m islew (ha`reketleniw) da`wiri  boladi.  Organizmlerdin` 

bul ishki a`xtieji. Jerdin` sutkaliq ha`m jilliq ha`reketi ha`m de kisman ay ha`m jer ha`reketi menen 

iykemlesken boladi. 

     Jerdin`  o`z  ko`sheri  a`tirapindag`i  ha`reketi  sutkaliq  ritmin  payda  etedi.  Sutkaliq  ritm  quyash 

radiatsiyasi ha`m meteorologiyaliq elementlerdin` sutkaliq  o`zgerisinde  topiraq  payda boliwi ha`m 

unirawdin`  gidrologiyaliq  ha`m  basqa  ta`biy  jag`daylardin`  intensivliginde  sa`wlelenedi.  O`simlik 

ha`m  haywanlardin`    fiziologiyaliq  funktsiyalari  ko`p  jag`daylarda  jerdin`  sutkaliq  aylaniwina 

iykemlesedi. 

     Bazibir  ritmlik  ha`reketler  qos  planeta  bolg`an  Jer-Ay  aylaniwi  menen  baylanisqan.  Bunday 

ha`reketlerge  birinshi  bolip  gidrosferadag`i  suw  qalqiwi  ha`diysesi  kiredi.  Geybir  haywanlardin` 

biologiyaliq  protsessleri  de  sol  ritmlik  penen  baylansiqan  bazi  haywanlar  quyash  shig`iwi    menen  

emes  ba`lki suw qaytiwi menen uykidan oyanadi suw qaytqanda olar suw ketken jerleredi o`zlerine 

aziqliq  izlep  juredi.  Basqa  bir  tur  haywanlar  ma`selen,    nereida  sem`yasina  tiyisli  bolg`an  halqali 

ten`iz chuvalchangining ko`beyiw da`wiri aydin`  belgili fazalari menen say boladi. 

     Jerdin`  quyash  a`tirapinda  jilliq  aylaniwi  ha`m  jer  ko`sherinin`  orbita  tegisligine    qiyalig`i  

geografiyaliq qabiqtin` ma`wsimler almasqanda jerdin` tu`rli zona  ha`m  u`lkelerinde  geografiyaliq  

qabiqtin`  barliq ha`diyseleri o`zgeredi. Organikaliq du`n`yadag`i ma`wsimli ritmlik o`simliklerdin` 

o`siwden  toqtawi  ha`m  vegetatsiyasinda  haywanlardin`  to`lewi  ha`m    migratsiyasinda  geybir 

haywanlardin`  uyqig`a  ketiwi  jilliq  tsiklg`a  iye  bolg`an  o`simlik  ha`m  haywanlar  kobyiwinin`  

basqariliwinda payda boladi. 

 

85 

     Ma`wsimli ritmlik amplitudasi  ekvatorda  kishi  bolip  joqari ken`liklerge qaray  mug`dari  artadi  

ha`m  sipati  o`zgeredi.    Ma`selen  tropiklerde  bir  ma`wsim  ekinshisinen  ig`alliq  mug`darina  qaray  

pariq qilsa turaqli aymaqlarda issiliq mug`dari jag`inan polyarli u`lkelerde bolsa quyash nuri menen 

jaritiliw  waqtinin`  uzin  qisqalig`ina    qaray  pariq    qiladi.    Bularg`a  baylanisli  tu`rde  biosferanin` 

ma`wsimli ritmliligi tu`rli aymaqlarda ha`r qiyli. 

     Sutkaliq ritmlik  jilliq  ritmlik  fonida juz bered ja`ne sol 

sebepli  ha`r  bir  keyingi  ku`ngi  ritmlik  alding`i  ku`ninen  pariq  qiladi.  Bul    jag`day    organik  

du`n`yada    jaqsi  seziledi,    biraq  organik  du`n`ya  menen  baylanisli  zatlar  da  ta`n.  Bunday  ekinshi 

sheshimge  keledi.  Ha`r    bir  sutkaliq  ritm  jabiq  protsess  emes  bu`gingi  ku`ni  keshegi  ku`nnen 

qarapayim  qaytalaniw  emes  ba`lki  rawajlaniw    ja`ne    o`liwinde  ha`r  ku`ni  janaliqlar  ma`selen, 

qurtaq  jetiliwi  yamasa  japiraq  tu`siwi  qosilip  baradi.    Aniq  ko`rinip  turg`an  ja`ne  jaqsi  u`yrengen 

sutkaliq ja`ne ma`wsimli  ritmlardan  basqa  onsha  jaqsi  sezilmeytug`in ja`ne a`sirlik ritmler de bar.  

Iqlimlarg`a  ta`rip  berilgende  olar  tuwrali  aytip  o`tilgen    edi.    Bulardan  basqa  qurg`aqliqtin` 

epeyrogenik  ja`ne  orografik  ha`reketleri  materiklerinin`    o`zi    ten`izler    tasiwi    ja`ne  qaytiwi 

geologik  waqiyalar  eroziya  ja`ne akkumlyatsiya ten`iz suwinin` isi vulkanizm ja`ne ha`r qiyli ju`z 

berip  turdi,  olar  ja`ne  geografiyaliq  qabiqti  noretlik  tu`rde  o`zgertirip  baradi.    Organik  du`n`ya 

rawajlanip  turadi.  Bulardan  ha`r  bir  jilliq  ritm  uliwma  tu`rde  alg`anda  alding`i    jildag`isi 

ta`kirarlanip  tursa  da  ha`r  bir  jildin`  ba`ha`r,  jaz,  gu`z,  qista  alding`i  jilg`i  protsessler  ju`z  beredi, 

biraq  uliwma  onsha  u`lken    bolmasa    da  janalaniwg`a  qaray  rawajlaniwg`a  qaray  alg`a  qa`dem 

qoyiladi.    Geografik  qabiqtin`  materiklerdin`  granit    jerleri  payda  bolg`annan    ja`ne    da`slepki  tiri 

toqima  payda  boliwinda  o`tken  barliq  rawajlaniw  progressiv  o`zgeriwler  jil  sayin  arta  beriw  joli 

menen  bolg`an.  Rawajlaniw  qarapayimnan  qu`rdelige  to`mennen  joqarig`a  eskiden  janag`a  o`tiw 

menen boladi. 

     Rawajlaniw  ha`r  dayim  bir  jag`dayda  bolmaydi.  Belgili  rawajlaniw  protsesslerinde  mo`lsheri 

a`ste-a`ste  o`zgeriwler  toplanip  baratug`in  uzaq    evalyutsion  da`wirler  ja`ne  sipatli  ju`z  beretug`in 

revolyutsion  da`wirler  de  boladi.  Sistemanin`  uliwma  rawajlaniwi  onin`  ayirim  bo`leklerinin` 

a`lbette pitip bariwi menen ju`z beredi.