O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
atawinda suwiqqa qatip o`ledi. U`inshi keme dawil waqtinda adasip ketip o`z betinshe Skandinaviyani jag`alap Kapitani Chenslordin` basshilig`inda shig`isqa qarap jolin dawam etedi. Aqirinda ol Kola yarim atawin jag`alap Aq ten`izge kirip Arqa Dvinanin` quyar jerine kiredi. Sol jerden Chenslor rus pomorlarinin` ja`rdemi menen shanali Moskvag`a kelip onin` menen qolayli sawda qatnasiqlarin a`melge asiradi. XVI a`sirde Gollandiyali Villem Barents arqa-shig`is o`tkeldi izlew maqsetinde 1594-1597- jillari 3 ret sayaxat jasaydi. Ol o`zinin` sayaxatlari waqtinda Shpitsbergen atawin ashadi ha`m Jan`a jer atawinin` jag`alarin izertleydi. 1607-jili Ispan ten`izshisi Torres Avstraliya menen Jan`a Gvineyanin` arasindag`i bug`az arqali o`tedi. 1642-jili Abel` Tasman basqarg`an Gollandiya ekspeditsiyasi avstraliyani tu`slikten aylanip Tasmaniya atawi menen Jan`a Zelandiya atawin ashadi. Sonday-aq ol Tonga ha`m Fidji arxipelaglarinin` da atawlarinda ashadi. Sonday degen menen Avstraliyanin` materik yaki arxipelag ekenibelgisiz bolip qaladi. Portugaliyalilardin` Hindstang`a jol ashiwi, Ispaniyaliliradin` Amerikani ashiwi, birinshi jer ju`zin aynaliw sayaxatlari, Gollandiyalilardin` Tinish okeanda islegen ekspeditsiyalari evropalilardin` du`n`yanin` belgili shegin aytarliqtay ken`eytti. Geografiyanin` rawajlaniwina astronomiyanin` (Nikolay Kopernik) ha`m kartografiyanin` jetiskenlikleri u`lken ta`sir etti. 1512-1594-jillari jasag`an Niderlandiyali kartograf ha`m geograf 62
Gergard Merkator karta du`ziwdin` matematikaliq printsiplerin qollanip song`ilig`inda og`ada ken` tarqalg`an Merkator proektsiyasin usindi. Usi da`wirde yag`niy 1650-jili Niderlandiya geografi Bernard Vareniydin` uliwma geografiyasi payda bolip bul miynettin` ekinshi ha`m u`shinshi basiliwlari ataqli anglichan ilimpazi Isaak N`yutonnin` redaktsiyalig`inda jariq ko`redi. Bul kitap rus tilinde 1718-jili Petr I din` buyrig`i boyinsha basilip shig`adi. RUSLARDIN ULLI GEOGRAFIYaLIq AShILIULARI. XII a`sirdin o`zinde-aq ruslar Aq ten`izge jetip onnan ari qarap Skandinaviyani jag`alap batisqa Shpitsbergen atawina qarap arqag`a ha`m arqa-shig`isqa qarap ju`ze baslaydi. Uraldin` shig`isina jaqin jaylasqan jerlerdi ruslar a`lle qashan-aq bilip alg`an edi. Al ruslardin` Uraldin` shig`isina qarap intensiv tu`rde o`rley baslawi 1581-jildag`i ataman Ermaktin` poxodlarinan baslanadi. XVI a`sirdin` aqirina kelip Batis Sibir`din` da`r`ya boyi ken`islikleri menen Tu`slik Sibir`din` aytarliqtay territoriyasi ruslarg`a belgili boladi. Ermak Sibir` xanlig`in qiyratqannan keyin ol jerler planli tu`rde o`zlestirile baslaydi. Sibir`de ashilg`an jerlerdi qorg`aw maqsetinde bir qatar ostroglar (qorg`anlar) quriladi. 1601-jili Taz da`r`yasinin` quyar jerinde Mangazeya ostrogi payda bolip keyninen ol u`lken sawda qalasina aylanadi. Rus jaxangezleri Ob` sistemasinin` da`r`yalari arqali ju`rip 1618-jili Enisey da`r`yasina jetedi. Ol jerden Lena da`r`yasina jetip, Yakutsk qalasinin` tiykarin saladi. 1639-jili Ivan Moskvitinnin` otryadi shig`isqa qarap Aldan, Maya(Aldannin` salasi), Yudoma(Mayanin` salasi) da`r`yalari boyinsha jurip Djugdjur tawina jetedi. Djugdjur da`r`yasi boyinsha Oxota ten`izinin` jag`asina shig`adi. Solay etip ruslardan birinshi bolip Moskvitinnin` otyardi Tinish okeannin` jag`alari menen tansiadi. 1643-jili Vasiliy Poyarkov basshilig`indag`i ekpeditsiya gu`mis mis ha`m qorg`asin izlew maqsetinde Yakutskten shig`ip Amur da`r`yasina qarap shig`adi. Ol u`sh jil dawaminda 7000 km ge jaqin jol ju`rip o`zinin ko`rgen jerlerin kartag`a tu`siredi ha`m og`ada jaqsi etip ta`ripleydi. 1641-jili Mixail Staduxin Oymyakonnan shig`ip Indigarka da`r`yasi boyinsha ten`izge shig`adi. Indigarkanin` quyar jerinen Shig`is-Sibir` ten`izin jag`alap Kolima da`r`yasinin quyar jerine jetedi. Ol jerde Nijnekolimsk ostogin qurip 1647-jili qurg`aqliq joli menen Kolima da`r`yasinan Anadir` da`r`yasina shekem jetedi ha`m onnan tag`i da qurg`aqliq joli menen Oxota ten`izine arqa jag`inan quyatug`in Penjina da`r`yasina kelip ol arqali ten`izge onnan son` ten`iz benen Oxota da`r`yasinin` quyar jerine jetedi. Oxota da`r`yasinan piyada shig`ip 1652-jili Yakutskke qaytip keledi.
Ruslardin` geografiyaliq ashiliwlari tariyxinda a`hmiyetli ekspeditsiyalardin` biri 1648-jili Semen Dejnev penen Fedor Popovlardin Arqa-Shig`is Aziyani aylanip jasag`an ekspeditsiyasi bolip tabiladi. Bul ekspeditsiya ten`iz benen Chukotka yarim atawin aylanip o`tip o`zinio` ati menen atalatug`in tumsiqti ashadi. Solay etip bul ekspeditsiya Vitus Beringnen 100 jilday burin Aziya menen Amerikanin` arasindag`i bug`azdi ashadi. 1649-jili Erofey Xabarov Lena da`r`yasi onin` salasi Olenok boyinsha o`rlep Amur da`r`yasina shig`adi. Ol 1651-jilg`a shekem Amur da`r`yasinin` basseynin` izertlep oni o`zlestiriwdi baslaydi. 1697-jili Vladimir Atlasov Anadir` ostorginen shig`ip Kamchatkag`a bag`it aladi. Da`slep ol yarim atawdin` batis jag`alawin boylap juredi. Keyin ol yarim atawdin` ishki bo`limine burilip Kamchatka da`r`yasin ashadi. Vladimir Atlasovtin poxodlari menen rus jaxangezlerinin` Sibir`di ashiw ha`m o`zlestiriw boyinsha islegen sayaxatlarinin` bir seriyasi juwmaklanadi. Usi sayaxatlardin` na`tiyjesinde toplang`an materiallardin tiykarinda Petr 1 din` buyrig`i menen Tobol`skte Remezovlar sem`yasi Sibir`din` sizilma kitabi degen ataq penen 1701-jili 23 kartadan ibarat kartalar toplamin du`zip bul Sibir`din` birinshi geografiyaliq atlasi bolip esaplanadi. Solay etip aldi menen kartografiyaliq juwmaklaw metodi payda boladi.
63
PETR DA`WIRININ` GEOGRAFIYaSI
Rossiyada Petrdin` islegen o`zgerisleri geografiya menen geografiyaliq izertlewlerge og`ada teren` ta`sir etedi. Ekonomika menen a`skeriy isskustvonin` rawajlaniwi sonday-aq Petr I din` ju`rgizgen aktiv sirtqi siyasati ko`p ilimlerdin` rawajlaniwina sharayat tuwdirip solardin` ishinde alding`i orinlardin birin geografiya ilimi iyeleydi. Petr I geografiya ilimin ma`mleketlik a`hmiyetke iye ilim dep esaplaydi. Sonin` ushin da Petr I da`wirinde Rossiyanin` territoriyasi sistemali izertlenip kartag`a tu`siriledi. Petr da`wirinin` ko`rnekli ilimpazlari V.N.Tatishev penen M.V.Lomonosov bular o`zlerinin` ilimiy xizmetlerin Petr I din` reformalarinin` waqtinan baslaydi. V.N.Tatishevtin geograf sipatinda xizmeti ulli. Ol Sibir`din` ha`m gu`lla`n Rossiyanin` ta`ripin du`zdi. Sonday-aq ol russha tariyxiy geografiyaliq ha`m siyasiy so`zlik du`zip geografiyanin` uliwma ma`seleleri boyinsha stat`yalar jazdi.
O`zinin` ko`z-qaraslari boyinsha V.N.Tatishevke I.K.Kirillov jaqin bolip ol proekti boyinsha ken` ko`lemli Rossiya imperiyasinin` atlasin du`ziwshi. M.V.Lomonosov (1711-1765) mazmuni jag`inan da Rossiya ilimler Akademiyasinda iyelegen ornina qarap ta geograf bolip ol 1758-jildan baslap Akademiyanin` geografiya departamentin basqardi. Ol jer qabatlari, rel`ef, muzlar, suwlar, atmosfera, topiraqlar ha`m t.b. lar haqqinda jazadi. Lomonosov Arktikani izertlewdin u`lken initsiatori boldi. Lomonosov geografiyanin` materialistlik metodologiyasinin` tiykarin saladi. Ol bizdi qorshag`an du`n`yani quday do`retken joq ol ta`biyiy nizam boyinsha jasaydi... Jerdegi ko`ringen zatlar ha`m gu`lla`n du`n`ya payda bolg`an waqtinan baslap og`ada u`lken o`zgerislerdi basinan keshirgenin` biliwimiz kerek, deydi. 1724-jili Petr a` Aziya menen Amerikannin` arasindag`i bug`az ma`selesin sheshiw ha`m Muz ten`izi arqali Qitay menen Hindstang`a jol ashiw ushin ekspeditsiya sho`lkemlestiriwge jol qoyg`an edi. Ekspeditsiyanin` basshisi Vitus Bering onin` ja`rdemshisi Aleksey Chirikov boldi. Ekspeditsiya 1728-jili Nijne-Kamchatskten shig`ip Aziya menen Amerikani bo`lip turg`an bug`azdan o`tedi. Biraq Bering Amerikanin` jag`alarin ko`re almaydi. Sol sebepli aldina qoyilg`an waziypani orinlanbadi dep esaplaydi. ULLI ARQA EKSPEDITsIYaSI. Joqarida aytilg`an ekspeditsiyanin` jumislarin dawam ettiriw maqsetinde tag`i ekspeditsiya sho`lkemlestirilip ol Ulli arqa ekspeditsiyasi dep ataladi. Bul ekspeditsiyani da V.Bering penen A.Chirikovlar basqaradi. Bul ekspeditsiya Aziyanin` arqa-shig`is jag`alarin izertleydi ha`m kartag`a tu`siredi. Sibir`din` jag`alarin izertlew ha`m kartag`a tu`siriwde D.Ovtsin, S.Maligin, S.Chelyuskin, Xariton ha`m Dmitriy Laptevlar, Vasiliy Pronchishev penen Mariya Pronchishevalar ayiriqsha tabislarg`a jetisedi. AKADEMIYaLIQ EKSPEDITsIYaLAR. Usinday ataq penen 1768-a`wwn`-jillar araliginda ekspeditsiyalar islep olar o` otryadta`n ibarat boldi. Ol ot- ryadlardi S.Gmelin, I.Gyul`denshtendt, I.Lepexin, P.Pallas, I.Fal`k kusag`an jas akademikler basqardi. Bul ekspeditsiyanin` izertlegen territoriyasi Rossiyanin` ken` territoriyasin o`z ishine alip evropaliq bo`limi Astraxan` menen Krimnan Kola ha`m Kanin yarim atawlarina shekem Aziya bo`liminde Altaydan baslap batis Sibir` arqali Ob` ha`m Enisey da`r`yalarinin` quyar jerlerine shekem sonday-aq Shig`is Sibir`den Priamur`ege shekemgi ken` territoriyani o`z ishine aladi. Izertlew programmasi ta`biyat, xojaliq, etnografiya, arxeologiya ha`m t.b.lardi qamtiydi. Bul izertlewdin` na`tiyjesinde Rossiyanin` ta`biyati, xojalig`i ha`m xalqi xaqqinda ilimiy tiykarlang`an mag`liwmatlar toplanip du`n`yanin` jan`a bo`limi bolg`an - Rossiyani a`lemge tanitti dep aytiwg`a boladi. 64
XVIII-XX A`SIRLERDE GEOGRAFIYaLIQ AShILIWLAR HA`M GEOGRAFIYaNIN` RAWAJLANIWI
XVIII a`sirde Batis Evropanin` ko`plegen ellerinde burjuaziya klassliq u`stemlikti toliq jen`ip aladi. Evropanin` ko`plegen ellerinde o`ndiriwshi ku`shler aytarliqtay joqari da`rejege jetip, o`zlerinin` shiyki zat bazalari jetkiliksiz bolip qaldi. Sanaat ju`da` ko`p mug`darli tovar islep shig`aratug`in bolg`anliqtan, olarg`a el ishinde qariydarlar jetispeydi. Usinday sharayatlardin` na`tiyjesinde shiyki zat ha`m bazarlar izlew, sonday-aq jan`a jerler izlew maqsetinde ekspeditsiyalar sho`lkemlestiriledi. Usi dg`wirdegi iri ekspeditsiyalardin` bir qatarin anglichan ten`izshisis Djems Kuk sho`lkemlestirip basqarip bardi. Djems Kuk Jer ju`zin aylanip u`sh ret sayaxat etedi. 1768-1771-jillardag`i o`zinin` birinshi sayaxatinin` waqtinda Dj.Kuk Gorn tumsig`inan aylanip, Tinish okeang`a o`tedi ha`m Tu`slik materikti izlewge kirisedi. Ol Jan`a Zelandiya atawlarina jetip, arasindag`i bug`azdan (ha`zir ol Kuk bug`azi dep ataladi) o`tedi. Onnan son` Avstraliyanin` shig`is jag`alarin aship oni Torres bug`azina shekem izertleydi ha`m ashqan jerlerin Angliyaniki dep ja`riyalaydi. Sonin` ala anglichanlar ta`repinen Avstraliyanin` kolonizatsiyalaniwi baslanadi. 1772-1775-jillari Tu`slik materikti izlew maqsetinde Kuk ekinshi ret sayaxatqa shig`adi. Kuk o`zinin` usi sayaxatinda Tu`slik polyar shen`berin alti ma`rtebe kesip o`tip, 71 0 t-e ke shekem jetedi, biraq hesh jerdi-en` jerdin` qarasin da, belgisin de ko`re almaydi. Onnan ari tu`sligirekke bariwg`a qalin` muz mu`mkinshilik bermeydi. 1776-1779-jillar Kuk o`zinin u`shinshi ekspeditsiyasin sho`lkemlestirdi. Bul saparinda ol Hind okeani arqali Tinish okeang`a o`tedi. Ol Tinish okeanda Gavayya atawlarin aship ol jerden Arqa Amerikanin` Tinish okean jag`alarina jetedi. Onnan Arqa Amerikani jag`alap Alyaska qoltig`ina, onnan son` Alyaska yarim atawin aylanip Bering bug`azi arqali Arqa Muz okeanina o`tedi. Arqa Muz okeani boyinsha 70 0 20 a-e ha`m 161 a` b-k jetip keyin qaytadi. Kuk qaytar jolinda Gavayya atawlarinda jasaytug`in jergilikli adamlar ta`repinen o`ltiriledi. RUSLARDIN` JER JUZIN AYLANIW SAYaXATLARI. XIX a`sirde Arqa Amerikadag`i ruslardin` iyelegen jerleri gullenip ken`eydi. 1803-1806- jillari Rus-Amerika kompaniyasi ta`repinen ten`iz jolin ashiw ushin I.F.Kruzenshtern ha`m Yu.F.Lisyanskiy basshilig`inda ekspeditsiya sho`lkemlestirildi. Ekspeditsiya 1803-jili Kronshtadtan shig`ip Baltik ten`izi arqali onnan Atlantika okeani ha`m ol okeannan Gorn tumsig`i arqali Tinish okeang`a shig`adi. Gavayya atawina jetkende Kruzenshtern ha`m Lisyanskiy ayrilisip eki joldan ketedi. Kruzenshtern Kamchatkag`a kelip ju`gin tu`sirip bolg`annan keyin Yaponiyag`a barip kaytadi. Onnan son` Saxalin menen Kamchatkanin jag`alarin izertleydi. Lisyanskiy Alyaska qoltig`inin` jag`alarin izertleydi. Onnan keyin Qitayg`a qaytip kiyatirip Gavayya atawlarinin` gruppasina jatatug`in bir qatar mayda atawlardi ashadi. 1806-jili jazda Hind ha`m Tinish okeanlarin kesip o`tip sayaxatshilar jer ju`zin aylaniw sayaxatin tamamlaydi. Ekspeditsiya teniz suwinin` fizik-ximiyalik qa`siyetin, ten`iz ag`islarin ha`m ten`iz tasiw ja`ne kaytiwlari haqqinda bahali mag`iliwmatlar toplap Rossiyada okeanografiya iliminin` rawajlaniwina u`les qosadi. ANTRAKTIDANIN` AShILIWI. 1819-1921-jillarda Vostok ha`m Mirniy kemeleri menen F.F.Bellinsgauzen ha`m M.P.Lazarevtin` basshilig`inda ruslardin` birinshi tu`slik-polyar ekspeditsiyasi o`zinin isin baslaydi. 1820-jili yanvar` ayinda ekspeditsiya Antarktida materigine ju`da` jaqin kelip, 69 21 t-e ha`m 05U` b-k ke jetip, ol jerden jerdin` belgilerin aniq ko`redi. Sonin` ushin 1820-jili 26-yanvar` ku`ni altinshi materiktin` ashilg`an ku`ni bolip esaplanadi. Yanvar`din akirinda ha`m fevral`din` basinda sayaxatshilar jerdin` belgisin ja`ne bir neshe ret baqlaydi. Onnan keyin kemelerge remont kerek bolip Sidneyge keledi. Ol jerdegi remont ha`m t.b.
65
jumislardi pitkergennen keyin Tu`slik materikti izlewge qaytadan shig`adi. Tu`slik materikti shig`is bag`itta jag`alap aylanip 1821-jildin yanvar` ayinda Petr I ha`m Aleksandr Jeri atawlarin ashadi. 1821-jildin jazinda sayaxatshilar du`n`yanin` altinshi bo`limin aship, Rossiyag`a qaytip keledi.
MATERIKLERDIN` IShKI BO`LIMLERIN IZERTLEW XIX a`sirde materiklerdin` ishki bo`limlerin izertlew ushin ha`r qiyli eller ko`plegen ekspeditsiyalar jiberedi. Sol ekspeditsiyalardin` ishinen en` a`hmiyetlileri Aleksandr Gumbol`dt penen David Livingstonnin` sayaxatlari bolip esaplanadi. Gumbol`dt /1769-1859/ ataqli nemets geografi ha`m sayaxatshisi. 1799-jili frantsuz botanigi Eme Bonplan menen birge Amerikag`a sayaxat etedi. Olar bes jiltsa sozilg`an sayaxat dawaminda Kanar atawlari, Venesuela, Kuba, Panama moyni, Ekvador, Peru, Chili, Meksika ha`m AKSh boyinsha sayaxat etedi. Olar And tawlarinin` shin`larina ko`teriledi. Solardin` ishinde And tawlarinin` biyik shin`larinin biri Chimboraso shin`ina da ko`teriledi. Orinoko da`r`yasi menen onin` Kas`yakare da`r`yasi arqali Amazonka da`r`yasi menen baylanisin da izertleydi. Gumbol`dt bes jildan aslamiraq dawam etken sayaxati dawaminda og`ada ko`p material jiynap oni qayta islew u`stinde 20 jil tinbay miynet etedi. 1829-jili Gumbol`dt o`zinin` ekinshi sayaxatin bul saparinda Rossiya boyinsha sayaxatin jasaydi. Bul sayaxatinin` tiykarinda ol Aziyanin geologiyasi menen klimatologiyasinin` fragmentleri ha`m Oraylik Aziya degen miynetlerin jazadi. Gumbol`dt ta`biyattin` birligin ha`m ta`biyattin` komponentleri arasindag`i g`a`rezlilik penen baylanislardi aniqlawdin za`ru`rligin sonday-aq ta`biyat komponentleri menen adam ha`reketinin` o`z-ara baylanislarin tabiwdin` a`hmiyetli ekenligin ayiriqsha atap ko`rsetedi. Sonin` ushin ol Lomonosov penen bir qatarda fizikaliq geografiyanin` tiykarin saliwshi dep esaplawg`a boladi. Angliya sayaxatshisi David Livingstonnin /1813-1873/ ati menen Afrikanin` ishki bo`limlerinin` bir qatar geografiyaliq jumbaqlarin sheshiw menen baylanisli. Ol 1841-jili vrach ha`m missioner (diniy na`siyhatshi) retinde Tu`slik Afrikag`a keledi. 1849-jili Kalaxari sho`lin batistan shig`isqa qarap kesip o`tip Ngami kolin izertleydi ha`m ol jerden Zambezi da`r`yasinin` orta ag`imina jetedi. Zambezi da`r`yasin izertlep ju`rip, da`r`yadag`i u`lken Viktoriya sarqiramasin ashadi. 1858-jili ol qaytadan Zambezi da`r`yasi boylap sayaxat etip, Shire da`r`yasi /N`yasa ko`linen ag`ip Zambezi da`r`yasinin` salasi/ boyinsha o`rlep Shirva ha`m N`yasa ko`llerin ashadi. 1866-jili Livingston Zanzibardan Orayliq Afrikag`a o`zinin` jan`a sayaxatin baslaydi. Bul saparinda ol Tangan`ika ko`li menen onin` tu`slik-batisindag`i Mveru ha`m Bangveolo ko`llerinin rayonin izertleydi. Onin` aldina qoyg`an uaziypasi usi rayonnin` suwlari Nil da`r`yasinin` basseynine yamasa Kongo da`r`yasinin` basseynine ag`a ma soni sheshiu edi. Ol Bangveolo ko`linen Luapula da`r`yasinin` ag`ip shig`ip, Mveru ko`li arqali Lualabu da`r`yasina quyatug`inin aniqladi. Al Lualabudi ol Kongo da`r`yasinin` basseynine jatadi dep esapladi. Ko`p waqitlar dawaminda onnan xabar bolmag`annan son` amerika jurnalisti Genri Stenli basshilig`inda arnawli ekpeditsiya sho`lkemlestiriledi. 1871-jili Stenli Tangan`ika ko`linin jag`asinan Livingstondi tabadi. Biraq aldina qoygan waziypasi tamam bolmag`anliqtan ol Stenli menen qaytpaydi. Ol Afrika boyinsha 30 jildan aslamiraq sayaxat etip 1873-jili Bangveolo ko`linin` jag`asinda qaytis boladi. RUS GEOGRAFIYa JA`MIYETI. XIX a`sirdin` basinda sho`lkemlestirilgen ko`p sanli ha`m tabisli tamamlangan ekspeditsiyalar milliy geografiya ja`miyetlerinin` kelip shig`iwina tiykar tayarlaydi. Solay etip, XIX a`sirdin birinshi yariminda bir qatar ellerde milliy geografiya ja`miyetleri kelip shig`adi. 1821-jili Parij geografiya ja`miyeti, 1823-jili Berlin geografiya ja`miyeti, 1831-jili London geografiya ja`miyeti ha`m 1845-jili Rus geografiya ja`miyeti du`ziledi.
66
Rus geografiya ja`miyetin sho`lkemlestiriwshiler onin` basli waziypalari, birinshiden Watanimiz xaqqinda toliq ha`m duris mag`iliwmatlardi jiynaw, olardi Rossiyada, mu`mkinshiligi bolsa onnan sirtqa taratiw, ekinshiden elimizde tiykarg`i geografiyaliq mag`iliwmatlar menen birlikte geografiyatsa qizig`iwshiliq ha`m su`yiwshilikti tarqatiwdan ibarat dep esaplaydi. Rus geografiya ja`miyetinin birinshi basshisi etip F.P.Litke tayinlanadi. Onin` birinshi ag`zalarinin` arasinda F.F.Bellinsgauzen, I.F.Kruzenshtern ha`m t.b. ko`plegen ilimpazlar bar edi. Geografiya ja`miyeti o`zinin` aldina qoyg`an waziypalardi tolig`i menen orinlap shiqti. Rus geografiya jemiyeti duzilgennen keyin Sibir`, Orta ha`m Oray- lik Aziyanin ko`plegen maydanlari izertlendi. Orta ha`m Oraylik Aziyanin izertleniui a`ho`u`-jili A.P.Semenov Tyan-Shanskiydin oraylik
Tyan`-Shan`ga ekspeditsiyasinan baslanadi. Ekspeditsiyanin na`tiyjesinde exmiyetli geografiyaliq ashiliular ha`m baxali izertlewler islenedi. Solardin` ishinde Tyan`-Shan` taulari vulkanik kelip shigiuga iye degen Gumbol`dttin pikirin biykarlaydi. Ol Tyan`-Shan` taularindagi tau kirlarinin orografiyasi ha`m muzliklardin tarkaliui xaqqinda jana tusinik duzedi. Ol ta`biyat kubilislarin tusindiriude geografiyaliq salistirma metodti kennen kollanadi. Onin` izertlewleri ozinin kompleksligi menen ayriladi. P.P.Semenov Tyan- Shanskiy geografiya ilimine koskan ulesi ayiriqsha. a`hwq-jili Rus geografiya jemiyetinin basshisi etip P.P.Semenov Tyan-Shanskiy tayinlanadi. Onin` basshiliginda kop ekspeditsiyalar sholkemlestiriledi. a`hw0-jildan a`hhh-jilga shekemgi deuirde Rus geografiya jemiyeti Oraylik Aziyaga birinin artinan biri N.M.Prjeval`skiydin basshiliginda tort mertebe ekspeditsiya sholkemlestiredi. a`hw0-a`hwq-jillari Prjeval`skiy Oraylik Aziyaga ozinin birinshi sayaxati degen at penen birinshi ekspeditsiyasin jasaydi. Ekspeditsiya q jil dawam etedi. a`hwu`-a`hww-jillari Oraylik Aziyaga ekinshi - Lobnor sayaxatin ja saydi. a`hw9-a`hha`-jillari Tibetke birinshi sayaxati dep atalgan, Oraylik Aziyaga ozinin u`shinshi sayaxatin isleydi. a`hhq-a`hho`-jillari ol Oraylik Aziyaga tortinshi, Tibetke ekinshi sayaxatin jasaydi. a`hhh-jili Oraylik Aziyaga besinshi sayaxatina shigar aldinda Issik-Koldin jagasindagi Karakol degen auilda tif keselinen N.M.Prjeval`skiy kaytis boladi. Ol auil N.M.Prjeval`skiy xurmetine Prjeval`sk dep atalip ol Kirgizsta`nnin Issik-Kol oblastinin orayi bolg`an Prjeval`sk kalasi bolip tabiladi. N.M.Prjeval`skiydin Oraylik Aziyaga sayaxatlarinin na`tiyjesinde onin` ta`biyati ilimiy jakta`n ashildi. Onin` jurgizgen izertlewlerinin na`tiyjesinde Oraylik Aziya rel`efi ha`m gidrografiyasi xaqqindagi tusinik tup dereginen ozgerdi. Onin` jiynagan og`ada bay materiallari menen mineral, osimlik ha`m xayuanat kollektsiyalari ilimnin` rawajlaniwina aytarliktay iykemlesedi. Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling