O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Prjeval`skiydin isin dawam ettiriu`shilerdin arasinda onin` joldaslari ha`m shekirtlerinen V.I.Roborovskiy menen P.K.Kozlovti korsetiuge boladi. a`h9q-a`h9o`-jillari V.I.Roborovskiy Tyan`-Shan` ha`m Nansenge bolg`an ekspeditsiyani baskaradi. Bul ekspeditsiyada birinshi ret ken masshtabta statsionar ha`m marshrutlik meteorologiyalik baklaular jurgiziledi. P.K.Kozlov a`h9h-a`90a`-jillari Xuanxe, Yantszi ha`m Mekong der`yala- rini joqarg`i agimlarina sayaxat etedi. Onin` a`90w-jilgi ekspeditsiyasi Kozlovtin atin jer juzine belgili etedi. Ol bul saparinda Gobi sholinde kum basip kalgan Xara-Xoto dep atalgan kalani tabadi. Usi jerden arxeologiya ha`m tariyx ushin og`ada baxali materiallar tabadi. XIX a`sirdin ekinshi yariminda Rus geografiya ja`miyeti sho`lkemlestirgen ekspeditsiyalarinin` arasinda N.N.Mikluxo Maklaydin` Jan`a Gvineyag`a jasag`an sayaxatlari ayiriqsha orin tutadi. 1870-jildan baslap ol Jan`a Gvineyag`a u`sh ret sayaxat etip ol jerde 12 jil dawaminda o`zinin` izertlew jumislarin ju`rgizedi.
ARKTIKA HA`M ANTARKTIDANIN` IZERTLENIWI 67
Alding`i katarli rus ilimpazlari S.O.Makarov, D.I.Mendeleev ha`m tag`i basqalar arqa ten`iz jolin o`zlestiriwdin` ekonomikaliq ha`m strategiyaliq a`hmiyetin talay ret ko`rsetken edi. Biraq rus hu`kimeti olardin` usinislarin toliq bahalay almadi. Arqa ten`izler boyinsha kemeshilikti rawajlandiriw ma`selesin rus, norvegiya ha`m shved kapitalistleri alg`a qoyip, ekspeditsiyani sho`lkemlestiriw ma`selesin de o`z qollarina aladi. 1878- 1879-jillari rus kapitalisti A.M.Sibiryakov penen shved kapitalisti Diksonnin` qa`rejetine ekspeditsiya sho`lkemlestirilip oni shved sayaxatshisi Adol`f Nordenshel`d basqaradi. Ekspeditsiya Vege paroxodi menen Evraziyanin` arqa jag`alarin boylar Atlantika okeaninan Tinish okeang`a eki navigatsiya (keme ju`riw da`wiri) da o`tedi. Nordenshel`dtin sayaxati Arqa ten`iz jolin paylalaniwdin` toliq mu`mkinshiliginin` bar ekenligin ko`rsetti. Arktikani izertlewde Norvegiyali ilimpaz ha`m sayaxatshi Frit`of Nansen u`lken u`les qosadi. Ol 1888-1889-jillari Grenlandiyani izertlep oni shig`istan batisqa qarap kesip o`tedi. Solay etip ol Grenlandiyanin` tegisi menen materik muzlig`i qaplap jatirg`anin aniqlaydi. Nansen 1893-jili arnap sog`ilg`an o`zinin Fram atli kemesi menen Norvegiyadan shig`adi ha`m Evraziyani jag`alap Jan`a Sibir` atawlarina jetedi. Jan`a Sibir` atawlarinin` arqa jag`inda Framdi muzg`a qatiradi. Nansennin esabi boyinsha Fram muz benen birge ha`reket etip, polyustan shig`iwi kerek edi. Biraq keme polyusten aytarliqtay tu`sligirekke ketedi. Sol sebepli 1895-jili ba`ha`rde Iogansen degen joldasi menen polyuske piyada sapar etedi. Biraq 86 0 14
| arka enlike jetip, keyin qaytiwg`a ma`jbu`r boladi. Olar qaytar jolinda Frants-Iosif Jerinde qislaydi. Sol jerde Djekson basqarg`an angliya ekspeditsiyasi menen ushirasip olar menen birge Norvegiyag`a qaytip keledi. Kop waqit otpey-ak Nansennin izinen G`FramG` da Norvegiyaga aman-esen qaytip keledi. G`FramG` nin` dreyfi (ju`ziwi) u`sh jil dawam etedi. Ekspeditsiya Arktikanin ta`biyati haqqinda a`sirese onin` Orayliq bo`limi haqqinda birinshi ma`rtebe ilimiy mag`liwmatlar jiynap, 1937-jildag`i Pananinshilardin dreyfine shekem Orayliq Arktika boyinsha mag`liwmatlardin` birden-bir deregi boldi. Amerikan polyar sayaxatshisi Robert Piri polyar elin 23 jil dawaminda izertleydi. 1886-1895- jillardin` aralig`inda Arqa Grenlandiyag`a to`rt ma`rtebe sayaxat etip, Grenlandiyanin` ataw ekenligin aniqlaydi. 1901-1909-jillari Grenlandiyanin jag`asinan polyuske qarap u`sh reet sayaxat etip, 1909-jildin` 6-aprelinde Arqa polyuske jetedi. Ol Arqa polyuste 30 saat boladi ha`m za`rurli baqlawlar menen o`lsheuler jurgizip keynine qaytadi. 1912-jili G.Ya.Sedov basqarg`an ekspeditsiya Arqa polyuske atlanadi. Ekspeditsiya Frants-Iosif jeri atawinan arqag`a o`te almaydi. Sol sebepli Sedov eki matros /G.Linnik ha`m A.Pustoshniy/ penen polyuske sapar etedi. Ko`p uzamay Sedov tsing`a keselinen o`ledi. Onin` qasindag`i joldaslari Rudol`f atawina jerlep kemege qaytip keledi. Ekspeditsiya sa`tsiz tamam bolg`an menen onin` qatnasiwshilari ha`r ta`rpeleme izertlew ha`m baqlawlar ju`rgizip, og`ada bahali materiallar jiynadi. Antarktidani izertlewde anglichan sayaxatshisi Robert Skott ko`p miynet etedi. 1901-1904- jillari R.Skott Angliyanin` birinshi Tu`slik polyar ekspeditsiyasin basqaradi. Bul ekspeditsiya tiykarinan Ross ten`izinin` rayonin` izertleydi. Ol 1911-jili o`zinin ekinshi sayaxatina shig`ip bul sapari onin` maqseti Tu`slik polyuske jetiw edi. 1912-jili 17-yanvarvda Skott to`rt joldasi menen Tu`slik polyuske jetedi. Qaytar jolinda R.Skott to`rt joldasi menen birge suwiqtan ha`m ashtan o`ledi. Ekspeditsiyanin` jiynag`an materiallari Antarktida materigin izertlewde og`ada u`lken a`hmiyetke iye boldi.
GEOGRAFIYa ILIMININ` RAWAJLANIWI XIX a`sirdin` ekinshi yariminda ilimiy geografiyaliq izertlewler og`ada en jayip ilim barg`an sayin jan`a materillar menen toliqtirila baradi. Bunin` na`tiyjesinde ilim differentsiyalanip, jekk geografiyaliq ilimlerdin` bo`linip shig`iwina ha`m olardin` intensiv tu`rde rawajlaniwina alip keldi. 68
Solay etip klimatologiya, okeanologiya, geomorfologiya, topiraq taniw h.t.b. jekke geografiyaliq ilimler kelip shig`adi. Klimatologiyanin` rawajlaniwinda A.I.Voeykovtin roli ayiriqsha. Bul ilimpaz ko`p sayaxat etip, Kavkaz, Orta Aziya, Batis Evropa elleri, Arqa ha`m Tu`slik Amerika, Yaponiya ha`m Hindstanda bolip usi sayaxatlarinin` na`tiyjesinde Jer sharinin`, a`sirese Rossiyanin` klimatlari degen miynet jazadi. Voeykov bunda klimat penen ta`biyattin` basqa komponentlerinin` arasindag`i baylanistin` bar ekenin sonday-aq geografiyaliq ortanin` elementlerinin` klimatqa ta`sirin ayqin ko`rsetedi. Sonin` ushin da A.I.Voeykovti klimatologiya iliminin` tiykarin saliwshi ilimpazlardin` biri dep esaplaydi. Okeanologiya ilimi payda bolip rawajlaniwinda 1872-1876-jillari G`ChellendjerG` kemesi menen ju`rgizilgen anglichan ekspeditsiyasina qatnasqan ilimpazlardin` miynetlerine ha`m rus ten`izshi-ilimpazlari S.O.Makarov ha`m N.M.Knippovlardin ilimiy miynetlerine minnetdar. Geomorfologiyanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi P.A.Kropotkin, I.V.Ku`shketov, A.P.Pavlov, F.Rixtgofen, A.Penk, U.M.Deyvis ha`m t.b. ilimpazlardin` ati menen baylanisli. Geografiya iliminin` rawajlaniwinda u`lken u`lesi bar ilimpazlardin` biri V.V.Dokuchaev bolip esaplanadi. Ol ta`biyatti ha`r ta`repleme izertlenip, onin` G`Russkiy chernozemG`, G`Nashi stepi prejde i teper`G`, G`Sposobi obrazovaniya rechnix dolin Evropeyskoy RossiiG`, G`K ucheniyu o zonax prirodiG` h.t.b. miynetleri geologiya, geografiya ha`m topiraq taniwdin` ha`r qiyli ma`selelerine tiyisli. Dokuchev topiraq taniw iliminin` tiykarin saliwshi ha`m ta`biyat zonalari xaqqinda ta`liymat do`retiwshi ilimpaz retinde o`zin ilimde tanitti. Ha`zirgi zaman geografiyasinin` payda boliwi ha`m rawajlaniwinda D.N.Anuchinnin miynetleri ha`m isi u`lken rol` atkaradi. Ol G`Ha`zirgi waqitta geografiya tek ju`zeki ta`riyplew menen shekleniwi mu`mkin emes, al qubilislardin kelip shig`iwi menen rawajlaniwin aniklawi kerekG` deydi. Anuchin fizikaliq geografiyani uliwma jer taniw ha`m el taniwg`a bo`ledi. Ol o`tken a`sirdin 70-jillarinda Moskva universitetinde geografiya kafedrasin du`zedi ha`m oni basqaradi. Anuchin geografiya tariyxi, uliwma jer taniw, fizikaliq el taniw, topiraqlar geografiyasi, geomorfologiya, limnologiya, shig`adilar geografiyasi qusag`an geografiyaliq ilimlerge, sonday-aq antropologiya, etnografiya ha`m arxeologiya ilimlerinin` rawajlaniwina aytarliktay ules qosadi.
BURJUAZIYa GEOGRAFLARININ` IDEALISTLIK POZITsIYaLARI Burjuaziya geografiyasindag`i idealistlik pozitsiya Karl Ritterden baslanadi. Ritterdin pikirinshe jer betinin` du`zilisin birinshi ko`z qaraslar pikirinshe ta`g`dirdi quday elgiquday belgileydi. Bir shig`adilar rawajlaniwdan artta qalip ekinshi shig`adilar joqari da`rejede rawajlanip basqa shig`adilardin` u`stinen ha`kimshilik etiwi kerek degen naduris juwmaqqa keledi. Ritterdin isin dawam ettiriwshi F.Ratsel` a`sirdin` aqirinda alding`ilardin` biri bolip biosfera haqqinda jazadi. Onin` idealistlik ko`z-qarasi reaktsiyaliq antropogeografiyasinda ayqin ko`rinedi. Ta`biyg`iy qubilislar adam o`mirin aldin belgilep bir shig`aditi ekinshi shig`aditin, bir rasani ekinshi rasadan artiqmash etip do`retedi. Ratsel`din pikirinshe kolonializm - zakon. Germaniyada geografiya usi da`wirde kolonial` siyasattin` xizmetkerine aylanadi. Imperializm da`wirinin el taniw geografiyasinin payda boliw ha`m rawajlaniwinda nemets geografi A.Getnerdin miyneti og`ada ulli. Ol geografiyanin` waziypasin aniqlawda ha`m ilimler sistemasindag`i ornin belgilewde naduris klassifikatsiya qollanadi. Onin` klassifikatsiyasi boyinsha geografiya xorologiyaliq (ken`islik) ilimler gruppasina kirip, geografiya ta`biyat tiykarin ha`m onin` rawajlaniwin izertlemey ol jerdegi qubilislardin` arasindag`i baylanislardi izertleydi deydi. Getner uliwma jer taniwdi biykarlap tek el taniwdi g`ana jaqlaydi. XX a`sirde geografiyaliq determinizm (ta`biyat sha`rayatlarin asira
69
bahalaw) ku`shli rawajlanadi ha`m rasizm menen birigip geopolitikag`a o`tedi. Geopolitika jalg`an ilimiy teoriya bolip ol geografiyaliq ekonomikaliq ha`m siyasiy mag`liwmatlardi burmalap imperalizmnin agressivlik siyasatin aqlaw ushin xizmet etedi. Burjuaziya geografiyasi kapitalistlik sistemanin qarsiliqlarinin` ku`sheyiwinen kelip shiqqan krizisti bastan keshirmekte. Ha`zirgi waqittag`i burjuaziya geografiyasi ta`biyat penen xojaliq qubilislarin idealistlik ha`m metafizikaliq pozitsiyadan tu`sindiredi. Olar ja`miyetlik turmistin` ko`plegen ta`replerin shig`adi massasinin jarliligi, krizisler, urislar ha`m t.b.lardi ta`biyat sharayatlari belgileydi dep da`lillemekshi boladi. AQSh ta geografiya a`sirese reaktsiyaliq xarakterge iye bolip, ol imperalistlik urislardin zerurligin da`liyllew ushin xizmet etedi.
Jer ju`zi xalqinin` o`siw dinamikasinda jer shari sanini o`sip ko`beyip bariwi seziledi. Tiykarinan shig`adi sani ta`biyiy o`sim esabinan al ayirim eller migratsiya esabinda ko`beyip barmaqta. Alg`ashqi ja`miyette ha`m kul iyelewshilik du`zim waqtinda bizin` planetamizdin` xalqinin` sani ju`da` a`ste o`sti. Bul bir neshe faktorlardin` ta`sirinde kelip shiqti. Bul da`wirde shig`aditin` turmis jag`dayi og`ada ashinarli jag`dayda boldi, shig`aditin` materialliq ha`m ma`deniy jag`daylari og`ada to`men klassliq ten`sizlik ma`mleketler ha`m eziwshi klasslar arasindag`i mudami bolip turg`an urislar, ash-a`ptadaliqlar, jetispewshilikler, ha`r qiyli epedimiyaliq awriwlardin ko`p boliwi ha`m tag`i basqa faktorlar shig`adi saninin o`siwine tez pa`t penen bolmawina o`z ta`sirin jasap otirdi. Shig`adi azda bolsa da o`zinin` turmis keshiriwlerine qolayli jerlerge konis basti. Olar da`r`ya boylarina diyxanshiliq etiwge, baliqshiliq etiwge ko`ship o`tti. Boljawlar boyinsha neolit da`wirinde jer shari xalqi 100 mln adam bolg`an. Bizin` eramizdin basinda jer sharinda 300 mln.g`a shamalas adam jasag`an. Hindstan territoriyasinda 100-140 mln. adam, Kitayda 70 mln adam, Alding`i Aziyada 20 mln adam, Afrikada 10 mln adam, SNG 10 mln adam jasag`an. Shig`aditin` q/n` bo`limi qalg`an territoriyada jasag`an. Shig`adi sanin aliw XVIII a`sirden baslandi. AKSh ta 1790-jili birinshi shig`adi sani alindi. Shvetsiyada 1800-jil Italiyada 1861-jili, Rossiyada 1897-jildan baslap shig`adi sani aling`an. Song`i jillari shig`aditin eki ese o`siwi qisqarip barmaqta. Ha`zirgi waqitta jer shari xalqi 40 jilda eki ese ko`beymekte. Amerikada, Avstraliyada shig`adi saninin ko`beyiui sirtqi migratsiya esabinan bolg`an, al Afrikada qul bazarinin boliwi shig`adi saninin o`siwin pa`senletedi. Shig`adi sani ta`biyiy o`sim tiykarinan ko`beymekte. XIX a`sirdin ekinshi yariminan XX a`sirdin birinshi yariminda tuwiwshiliq o`siwshilikten asip ketti. Ta`biyiy o`sim ayirim ellerde 0, 5-1,55 ke jetti. Rawajlang`an ellerde xalqinin` u`lesi joqari bolg`anliktan ta`biyiy o`sim biraz to`men. Bul ellerde ta`biyiy o`simnin` biraz to`menlep ketiwi demografiyaliq sebeplerge baylanisli, orta jastag`i ha`m qartayg`an adamlardin` saninin` artiwi ja`ne balalar saninin` kemeyiwi menen tu`sindiriledi. Solayda bolsa ekonomikaliq ha`m sotsialliq sebepler basli rol` oynaydi. Jaslar barg`an sayin ko`birek nekelesiwge asiqpaydi, kem nekelesedi, ha`r qanday ilimiy ha`m basqa da jumislar menen ba`nt. Erli-zayiplar uliwma balali boliwdan bas tartadi. Sonin` menen birge ekonomikaliq krizis jumissizliq tuwiliwshiliqqa keri ta`sirin tiygizedi. Nekelerdin` bekkem bolmawi da ta`sir etedi. Rawajlanip kiyatirg`an ellerde ta`biyiy o`simnin` biraz joqari boliwi ko`zge tu`sedi. Bul regionda ko`byiwi jilina 3,57 protsentke shekem jetedi. Afrikada Keniya ma`mleketinde ta`biyiy o`simnin` joqari boliwi menen xarakterli rawajlanip kiyatirg`an eller g`a`rezsizlikti jen`ip alg`annan keyin ha`zirgi zaman meditsinasinin` sanatoriya ha`m gigienanin` jetiskenliklerinen birinshi gezekte epidemiyalik keselliklerge qarsi gu`resiw ushin paydalaniwg`a ken` mu`mkinshiliktin a`dewir qisqariwina alip keldi. BMSh nin` eksportliq boljawi boyinsha uzaq 70
keleshekte XXI a`sir ortalarinda jer shari xalqi 9 mlrd adamg`a a`sir aqirina kelip 11-12 mlrd adamg`a jetedi. Bul waqitlari ta`biyiy o`sim qisqarip jer shari xalqinin` o`simi turaqlasiwi mu`mkin. Ha`zirgi waqitta ha`r jili jer shari xalqi 78-80 mln adamg`a ko`beymekte. Jer shari xalqinin` ayirim ellerinde o`simshiliktin` ha`m tuwiliwshiliqtin` ha`r qiyli boliwi shig`aditin jas strukturasina ta`sir jasaydi. Birinshi tip ellerinde jaslardin salistirma salmag`i az u`lken jastag`ilardin` u`lesi biraz joqari. Ekinshi tip ellerinde jaslardin u`lesi joqari bolip keledi, yag`niy rawajlang`an ellerde balalardin` u`lesi ortasha 23 protsenti, al eresek adamlardin` u`lesi 15 protsenti qurasa al rawajlanip kiyatirg`an ellerde olar 43 protsent ha`m 6 protsentti quraydi. Adamzat o`zinin` mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw ushin barqulla gu`resip baradi, jerdi qayta isleydi. Shig`adi barliq materialliq bayliq xaliq o`zinin` sotsial-ekonomikaliq turmis jag`daylarin jaqsilaw ushin a`sirler dawaminda ha`reket etip baradi. Adamzat ja`miyetti o`zinin` rawajlaniwi tariyxinda xojaliqti ju`rgiziwdi a`piuayi formadan yag`niy natural xojaliqtan baslanadi. En` da`slep o`z talabin qanaatlandiriw ushin miynet etedi. Son` bul tovar o`ndirisi menen almaslap xojaliqti ju`rgiziw dawam etip ketedi. Ulli geografiyaliq ashiliwlar na`tiyjesinde shig`adi araliq sawda rawajlandi. Tovar o`ndirisinde o`nimlerdi satiw ha`m almasiw adamlar arasindag`i qarim-qatnasiqlardi keltirip shig`ardi. Bul qarim-qatnasiqlar bazar arqali a`melge asirildi. Demek o`nim almasiw o`ndiristin` payda boliwi bazardin payda boliwina alip keldi. Geografiyaliq ashiliwlar du`n`ya ju`zlik bazardin` kelip shig`iwina ta`sirin tiygizdi, kapitaldin` jan`a tariyxin belgilep berdi. Bazardin` bunnan bilay rawajlaniwina transport tu`rlerinin` rawajlaniwi ta`sir etti. A`sirese du`n`ya ju`zlik xojaliqtin` qa`liplesiwnde basli rol`di iri mashina industriyasi iyeledi. Ol XVIII a`sir aqiri XIX a`sirdin` basinda batis Evropanin` bir qatar elleri menen AQSh ta bolip o`tken sanaat awdarispaqlarinan keyin ju`zege keldi. Demek du`n`ya ju`zinin` xojaliq XIX a`sirdin aqiri XX a`sir basinda iri mashinalar industriyasi iyeledi. Ol XVIII a`sir aqiri XIX a`sir basinda Batis Evropanin` bir qatar elleri menen AQSh ta bolip o`tken sanaat awdarispag`inan keyin ju`zege keldi. Industriya transport ha`m du`n`ya ju`zlik bazardin` rawajlaniwi menen qa`liplesti. Bul du`n`ya ju`zinin` barliq ellerin bir tutas pu`tin xojaliqqa aylandi. Shig`adi sani keyingi da`wirlerge qaray ko`beyip barmaqta. 1987-jili iyul`de Yugoslaviyada tuwilg`an bala planetamizdin` besinshi mlrd- shi balasi boldi. Biraq du`n`ya ju`zi ellerinin` ha`r qiyli gruppalari menen regionlarinda shig`aditin` o`simi bir qiyli emes, miynetke aralasiwshi shig`aditi ja`miyettin` en` basli o`ndiriwshi ku`shleri barliq ja`miyetlik o`ndiristin` tiykari stajinda qaradi. Xaliq ta`biyat penen geografiyaliq ortaliq penen tig`iz baylanista bolip onin` o`zgeriwinde aktiv rol` atqaradi. Xaliqtin` sani ha`r bir eldin` ja`ne pu`tkil adamzattin` da rawajlaniwinin` en` a`hmiyetli faktorlarinin` biri. Xaliqtin` tuwiwshilig`i ta`biyiy biologiyaliq protsess. Xaliqtin` tolisiwina urislar birinshi gezekte du`n`ya ju`zlik urislar og`ada u`lken unamsiz ta`sir tiygizedi. Bunday urislar tikkeley a`skeriy ha`reketlerdin` na`tiyjesinde asharshiliq ha`m keselliklerdin` taraliwi na`tiyjesinde de og`ada ko`p sanli adamlardin` qirg`ing`a ushirawina alip keledi. Onnan da basqa xaliqtin` qosimsha shig`inlari dep atalatug`in shig`inlar urislarg`a baylanisli boladi. Biraq adamlardin` qirg`inshiliqqa awir keselliklerge ushirawi na`tiyjesinde neke baylanisinin` buziliwi na`tiyjesinde tuwilmay qaladi. Shig`adi barg`an sayin tolisip otiradi. Xaliqtin` tolisiwinin` eki tu`ri bar. Xaliqtin` tolisiwinin` birinshi tu`ri bunda tuwiliwshiliqtin` o`lim jetimnin` ha`m ta`biyiy o`simnin` bir qansha to`men ko`rsetkishleri ta`n boladi. Bunday ko`rsetkishler a`sirese Evropanin` kapitalistlik ellerine tuwra keledi. Bul jerlerde ko`binese 2 baladan artip ketse 3 balali boladi. Sebebi bul ellerde ko`birek zamanago`ylesip ketken. Ol jerlerde ko`binese jumisti berilip isleydi. Al ayirim ellerde og`ada to`men da`rejede ko`rsetkishler bolip esaplanadi. Bul xaliqtin` ta`biyiy kemeyiwi yamasa demografiyaliq krizis delinedi. Germaniyada tuwiliwshiliqtin` ko`rsetkishi sonshelli to`men ha`r 1000 jasawshig`a 10
71
adamnan tuwra keledi. Germaniyadag`i o`lim jetimnin` ko`rsetkishi ha`r 1000 jasawshig`a 11,5 adamdi quraydi. Na`tiyjede Germaniyanin` xalqi kem-kemnen to`menlep bara beredi. Xaliqtin` tolisiwinin` ekinshi tu`ri bunda tuwiliwshiliq penen ta`biyiy o`simnin` joqari, ol o`lim jetimnin` to`men ko`rsetkishleri ta`n bolip esaplanadi. Tuwiliwshiliq penen ta`biyiy o`simnin` en` joqari ko`rsetkishleri Afrika, Qubla-Batis Aziya ha`m Orayliq Amerikanin` bir qansha artta qalg`an jerlerinde og`ada ko`p. O`zbekstan xalqi da tiykarinan usi tu`rine ta`n. Bul jerde respublikamizda ha`r sem`yada kem degende 5 baladan tuwiladi. 80-85-jillari tuwiliwshiliqtin` ha`r 1000 turg`ing`a 54 adamnan ha`m ta`biyiy o`simnin` 1000 turg`ing`a 40 adamnan ko`rsetkishleri boyinsha du`n`yanin` rekordshisi Keniya bolip esaplanadi. O`siw pa`ti menen xaliq bul jerde 17 jilda eki ese ko`beyedi. Joqarida ati atalg`annan basqa Qitay, Mongoliya, V`etnam, Albaniya ushinda ta`n bolip esaplanadi. Bul jerdegi xaliqtin` ju`da` ko`beyip o`sip bariwi demografiyaliq jariliw delinedi. Usi ellerdin 9/10i jer ju`zi xalqinin` adamlari esaplanadi. Aziyanin` xalqi ha`r jili shama menen 50 mln. Latin Amerikasinin` xalqi 60 mln. adamg`a ko`beyip otiradi. Hindstan 17, Qitay 14, Indoneziya 5 mlng`a ko`beyedi. XX a`sirde du`n`ya ju`zi xalqinin` saninin` o`siwi (mln. adam) ───────────────┬──────┬──────┬──────┬──────┬──────┬────── ┬────────┬ ││││││││ │ │ │ │
│ │
│ │ ││││││││ ───────────────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────┼────── ┼────────┼ Evropa │ g`9o` │ qg`9 │ qh0 │ n`g`o` │ n`ho` │ n`9g` │ o`0o` │ Aziya │ 9o`0 │ 9u`u` │ a`g`n`n` │ a`u`99 │ g`o`u`n` │ g`h0o` │ qn`g`n` │ Afrika │ a`q0 │ a`n`a` │ a`9a` │ g`wq │ n`wg` │ o`n`w │ w9q │ Arqa Amerika │ ha` │ a`a`w │ a`n`u` │ a`99 │ g`o`g` │ g`u`o` │ g`9u` │ Latin Ameri- │ │ │ │ │ │ │ │ kasi │ u`n` │ 9w │ a`g`q │ g`a`o` │ qo`u` │ n`0n` │ o`n`g` │ Avstraliya │ │ │ │ │ │ │ │ Okeaniya │ u` │ 9 │ a`a` │ a`u` │ g`q │ g`n` │ q0 │
│ │ │ │ │ │ │ │ ───────────────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────┼────── Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|