O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
rawajlaniwinin` na`tiyjeleri bolip esaplanadi. 1755-jili nemets filosofi Immauil Kant, al 1786 jili frantsuz astronomi P.S.Laples Ku`n sistemasinin` planetalarinin` kelip shig`iwi haqqinda gipotezalar usinadi. Bul gipotezalardin` ekewinin` tiykarinda da planetalar gaz-shan` materiyasinan payda bolg`an degen boljaw jatadi. Materiya planetalar payda bolmastan burin ku`shli qizg`an dumanliq tu`ride bolip, onin` onnan ari suwiniwi qisiliw menen ha`m de qanday da oraydin` a`tirapinda aynaliwdin` artiwi menen birlikte boladi. Na`tiyjede dumanliqtin` ekvatorinda gezegi menen qalqalar payda boladi. Usinday qalqalardin` zatlari ku`shli qizg`an denelerge aynalip,keyinnen olar kem-kemnen suwinadi. Solay etip planetalar payda bolg`an. Bul ekewi- nin` teoriyasi bir-birlerine qarsi bolmag`anliqtan, olardi biriktirip, Kant-Laples teoriyasi dep ataydi. Kant-Laples teoriyasi XVIII a`sirdin ilim da`rejesi menen sheklengen bolsa da o`zinin` belgili da`rejede bahasin joq etpey, bizin` da`wirimizge shekem derlik jasap kelmekte. Usi a`sirde 50-jillari Kun sistemasi planetalarinin` payda boliu teoriyasin akademik Yu.O.Shmidt islep shig`adi. Bul teoriya boyinsha planetalar Ku`ndi qorshag`an suwiq gaz-shan` bulitinan payda bolg`an. Birinshi etapinda aynalip ha`reket etiwshi gaz-shan` bulitinda salistirg`anda aytarliktay iri deneler payda bolg`an. Kemirek tezlikke iye bolg`an shan`lar jen`il gaz molekulalarina qarag`anda a`ste-aqirin ha`reket etkenlikten aynaliwshi bulittin` orayinda ja`mlesedi. Shan` bo`lekshelerinin` aralig`i barg`an sayin kemeyip,o`z-ara tartiw ku`shi artadi. Na`tiyjede ku`nnin` a`tirapinda bulittin` bag`iti boyinsha ha`reket etiwshi shan` bo`lekshelerinin` qoyiwlari 7 kelip shig`adi. Waqittin` o`tiwi mnen qoyilaniwlar iri deneler bolg`an asteroidlarg`a aynaladi. Irirek deneler kishirek denelerdi o`zine tartip, ko`lemleri ulkeyedi ha`m u`lken planetalarg`a aynaladiw sonin` menen birlikte awirliq ku`shinin` ta`sirinde planetalardin` zatlari differatsiyalanip qayta bo`linedi. Da`slepki suwiq planetalar bazi bir elementlerdin radioaktiv na`tiyjesinde bu ziliwinan bo`linip shiqqan energiya esabinan qizadi. Planetalardin` u`lkeyiui gaz-shan` bulitindag`i zatlardi tartip aliw esabinan tez o`sedi. Keyin ala o`siu pa`seyip, tek zatlardin` planetalar u`stine tu`siw esabinan g`ana o`sedi. A`lem ken`isliginen zatlardin` jer u`stine jawiwi elege shekem dawam etpekte. Ku`nge shekem jerlerge kishkene, biraq u`lken tig`izliqqa iye planetalar (Merkuriy,Venera,Jer ha`m Mars) payda bolg`an. Planeta sistemanin` aralig`inda ko`p sanli joldaslari menen iri planetalar (Yupiter,Saturn,Uran,Neptun) payda bolg`an. Al,planeta sistemasinin` shetinde kosmosliq bulittin` og`ada siyrek jerinde kishkene planeta Pluton payda bolg`an. O.Yu.Shmidtin teoriyasin barlik ilimpazlarakullamaydi. Akademik V.G.Fesenkovtin gipotezasi boyinsha Ku`nnin` o`zi og`ada ku`shli qizgan gaz-shan` bulitinin` qoyiwlaniwinan payda bolip, al planetalar usi bulitlardi ekinshi qoyiwlaniwlar na`tiyjesinde payda bolg`an. Xa`zirgi waqitta ku`n sistemasininn` jer ha`m planetalarinin` kelip shigiw ma`seleleri menen ko`plegen ilimpazlar misali V.A.Ambartsumyan, Xoyl ha`m t.b. shug`illanadi. na`tiyjede idealar ha`m jan`a gipotezalar kelip shig`adi. Kosmosti o`zlestiriw. Kosmonavtika ilimi XIX a`sirdin` aqirinda payda bolip, ol en` aldi menen E.K.Tsiolkovskiydin ati menen baylanisli. Ol birinshi bolip,hawasiz ken`islikte tek raketa g`ana usha alatug`inin da`liylledi. Raketanin` ja`rdemi menen 1857 jildin` -oktyabrinde Jerdin` birinshi jasalma joldasi ushirildi. Jasalma joldaska ornatilg`an eki radioperedatchik a`lemge Kosmosti o`zlestirw arasinin` baslang`anlig`in ja`riyaladi. Jer joldaslari menen raketalardin` arqasinda Jerdi qorshag`an ken`islik xaqqindag`i tu`sinigimiz tez o`zgere basladi. Jer joldaslarinin` Jerdin` ko`lemleri menen formasin duris aniqlawg`a kontinentlerdin` aralig`in aniq o`lshewge,atmosferanin` joqarg`i qabatlarinin` duzilisin, ximiyaliq sostavin, temperaturasin,basimin ha`m elektro ka`siyetlerin duris aniqlawg`a mu`mkinshilik berdi. Jer joldaslari barg`an sayin ilimiy ha`m praktikaliq ma`selelerdi sheshiwde u`lken ja`rdem bermekte. Ayg`a ushirilatug`in raketalar Aydin` ko`rinbeytug`in jag`in su`wretke tu`sirdi. Sonin` ala Rossiyada, AQSh ta ha`m basqa da ellerde Kosmosti, Aydi, Venera, Mars ha`m t.b. izertlew ushin jer joldaslari ha`m planeta araliq avtomat stantsiyalar ushirilg`an. Olarg`a ornatilg`an a`sbaplar og`ada ha`r qiyli mag`iliwmatlardi jibergen menen, olar adamnin` islegenin isley almaydi. Adamlardin` a`sirler boyina etken a`rmani aspang`a ushiw edi. Adamzatti usi ulli a`rmani 1961 jili 21-aprel`de orinlandi. Yu.A.Gagarin kosmosqa uship, Jerdi 108 minutta aynalip jerge tu`sti. 1974- jildin` aqirinnan baslap orbitag`a ilimiy laboratoriya shig`arilip, onda bir aydan baslap, bir neshe ayg`a shekem bir neshshe kosmosliq ekipajlar isledi ha`m islewi dawam ettirildi. 1975-jili iyul`de sovet-amerika G`Soyuz-ApollonG` eksperimenti a`melge asirildi. Kosmosti o`zlestiriwdegi birge islesiw ha`zirgi waqitta da tabisli dawam etpekte. PLANETA RETINDE JERDIN` ULIWMA SIPATLAMASI. Jerdin` figurasi menen ko`lemleri. Jerdin` formasi menen ko`lemleri jer betin ozgertiu`shi ku`shlerdi aldin belgileydi. Sol sebepli uliwma fizikaliq geografiya Jerdin` formasi menen kolemlerinen baslanadi. Mekpetke oqig`an waqitlardan baslap bizler jerdin` formasin shar dep u`yrengenbiz. Sonday degen menen Jerdin` formasi xaqqindag`i ma`sele onday a`piuayi na`rse emes. Adamzat bunday a`xmiyetli ha`m quramali ma`seleni sheshiwi shin ko`p miynet ha`m waqit sarp etkeni bizge ilim tariyxinan belgili. A`yyemgigi shig`adilardin jer xaqqindag`i tusinigi olardin` ku`ndelikli turmista ko`rgeninen kelip shiqqan. Jerdin` ko`lemi ju`da u`lken bolg`anliqtan tegis jerde turg`an adam,onin` og`ada kishkene bo`limin g`ana ko`redi. Al usi jerdin` ko`rinetug`in bo`limi tegislik bolip ko`rinedi.
8 A`yyemgigi ma`deniyat oraylarin alsaq, olar dar`yalardin` payda etken tegisliklerinde kelip shiqqan. Sol sebepli a`yyemgigi zamannin` shig`adilari jerdi og`ada ken` jaziq ken`islik dep, onin` u`stinde qatti aspan gu`mbezi ornatilg`an, og`an juldizlar menen basqa da aspan jaritqishlari bekitilip ha`reket etedi dep esaplag`an. Jerdi usinday dep tu`siniw Batis ha`m Tuslik shigis Aziyani ma`kan etiwshi shig`adilardin barlig`inda da ushirasadi. A`yyemgigi ma`deniyatli shig`adilardin ha`r biri o`zinin` elin, yaki onin` paytaxtin a`lemnin` orayi dep tu`singeni belgili. Sonday degen menen baqlawlardin` ko`beyiwi na`tiyjesinde Jerdin` formasi xaqqindagi tu`sinikler o`zgeredi. Adamzattin` sanasi rawajlaniwinin` belgili bir da`wirinde Jerdin` formasi du`mpek, qalqan ta`rizli ha`m disk formasina iye degen pikirler kelip shig`a baslaydi. Jerdin` formasin shar dep esaplaw qaysi jerde ha`m qashan kelip shiqqanin tariyx bizge xa`zirshe ko`rsete almaydi. Boljawlarg`a qarag`anda Jerdin` formasin shar dep esaplag`an ilimpazlar ataqli grek matematikleri Pifagor menen Parmenid (eramizga shekemgi V-VI a`sirlerdin arasinda jasag`an) bolip esaplanadi. Bul ilimpazlardan eki a`sirdey keyinirek grek ilimpazi Aristotel` Jerdin` shar ta`rizliligine og`ada isenimli da`liller keltiredi. Misali, Ay tutilg`andag`i Jerdin` do`n`gelek sayasi biyikke ko`terilgen sayin gorizonttin ken`eyiwi ha`m arqadan tu`slikke yaki keri bag`itta ha`reket etkende aspandag`i juldizlardin` jag`dayinin o`zgeriwi. Bul da`liyllerdi xa`zirgi waqitta da qollaniwg`a boladi. Aleksandriyali grek ilimpazi Eratosfen (eramizg`a shekemgi III a`sir) Jerdin` shen`berin o`lshep, onin` esaplawi boyinsha 40000 km ge jaqin boladi. Bul mug`dar Jerdin` hakiyqiy ko`lemine 4008,550 km) og`ada jaqin. Sol Aristotel` zamaninan XVII a`cirdin` yarimina shekem Jerdin` formasin duris shar dep esaplan kelgen. Biraq son`inan Jerdin` formasin shar dep tu`siniwge shek keltiretug`in faktler sezile baslaydi. 1672-jili Parijden Kayennag`a alip kelingen saat sutkasina 2 min 28 sek qalip qoyatug`in bolg`an. Bul qubilisti Isaak N`yuton menen Xristian Gyuygens ekvatorg`a jaqin enliklerde jer betinin` ortasha ha`m joqarg`i enlikleri menen salistirg`anda planeta orayinan uzaqta jaylasiwinin na`tiyjesinde awirliq ku`shinin kemeyip ketiwinen kelip shig`adi dep da`lillegen. N`yuton Jerdin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw na`tiyjesinde polyuslarinda qisilg`an, al ekvatordi boylap sozilg`an degen pikirdi aytadi. Sol waqittan baslap Jerdin` formasin sferoid dep esaplap, oni son`inan ju`rgizilgen gradus o`lshewleri ha`m geodeziyaliq s`emkalar tastiyiqlaydi. Jerdin` formasi sferoid bolg`anliktan Jerdin` polyar radiusi ekvatorial` radiusinan 21,4 km ge jakin qisqa ekeni belgili boldi. XIX a`sirde ju`rgizilgen ha`m onnan son` da dawam etken gradus ja`ne awirliq ku`shin o`lshewler Jerdin` formasinin` sferoidtan da o`zgeshe ekenin ko`rsetti. Jerdin` figurasi eki tu`rli ku`shtin` tasirinde qa`liplesedi. Birinshiden Jerde polattag`i jabisiw ku`shinen ju`zlegen ese artiq tartiliw ku`shleri ha`reket etedi. Ekinshiden aynaliwshi denege oraydan kashiu ku`shi tesir etip, planetalardin figurasi mudami aynaliu tezligine tuwra keledi. Yag`niy dene qanshelli tez aynalsa,sonshelli polyar qisiqlig`i da u`lken boladi. Jer beti dep awirliq ku`shinin bo`liniwin alsaq, ol ten bo`linbegen. Misali, awirliq ku`shinin kernewi ko`plegen okean atawlarinda materikler menen salistirg`anda aytarliktay da`rejede artiq bolip shiqti. Xa`tte okeanlardag`i suwdin` qa`ddi ten` emes ekeni belgili bolip otir. Bunday faktlerge qarag`anda Jerdin` formasi ko`plegen sha`rayatlarda sferoidtan awisatug`ini belgili boldi. Jer aynalmag`anda g`ana duris shar formasina iye bolar edi. Al sferoid bolsa denenin` kishi ko`sher boyinsha aynaliwinan kelip shiqqan dene. Tek bir tekli yamasa tig`izlig`i bir tegis bo`lingen aynaliwshi dene g`ana duris figurag`a iye boliwi mu`mkin. Bunday denenin` beti barliq tochkalarinda awirliq ku`shine perpendikulyar boladi. Al haqiykatinda Jer qabig`inin` massasi bir tegis bo`linbegen. Sol sebepli awirliq ku`shi sferoidtin` ju`zesine perpendikulyar bolip tuwri kelmeydi. Xa`tte xa`zirgi waqittin` o`zinde Jerdin` figurasi nag`iz sferoidtin` o`zi bolg`an joq. Sonin` ushin Jerdin` haqiyqiy formasi geoid (Jerdin` tu`ri 9 degen) degen ataq aladi. Geoidtin` beti barliq jerlerde awirliq ku`shlerine yaki otveske (ushina tas yaki temir baylang`an tiklikti bildiretug`in jip) tuwra keledi. Uliwma alg`anda jerdin` formasi hesh qanday matematikaliq figurag`a tuwra kelmeydi. Ol tek o`zine g`ana ta`n individual` formag`a iye boladi. Geoidtin` formasi awirliq ku`shi potentsialinin` (mu`mkinshiligi, ku`shi) ten`lengen ju`zesi retinde yaki okeanlar suwinin` tinish turg`an ka`ddi ha`m materiklerden o`tkerilgen qiyaliy teren` kanallardin` suwlardin` qa`ddi retinde aniqlaniladi. Jer joldaslari arqali ju`rgizilgen izertlewlerge qarag`anda mate- matikalik sferoidtin` betinin` barliq tochkalarinda xa`tte okeanlardin` betinde de geoidtin` awisatug`ini aniqlandi. Jerdin` azimaz almurt ta`rizli ekenligi de sezilip otir. Misali tu`slik yarim shardin` ortasha enliklerinde geoidtin` beti sferoidtin` betinen 20 m ge shekem biyik ekeni, ekvatorda bir-birlerine tuwri keletug`inlig`i, arqa yarim shardin` ortasha enliklerinde geoidtin` sferoidtan azlap pa`s ekenin, sonday-aq arqa polyus 15 m biyik ko`terilgen, al tu`slik polyus 20 m to`men sho`kkeni ha`m barliq Antarktidanin` sferoidtan 30 m to`men jatirg`ani belgili bolip otir. Jer joldaslarinin` baqlawlari geoidtin` enlik variatsiyalarinin` (o`zgeris) bar ekenin aniqlap, geodezistlerdi geoid u`sh ko`sherli degen juwmaqlarin tastiyiqlaydi. Solay etip, Jer ekvatorial shen`beri de ellpis bolip, onin` u`lken yarim ko`sheri kishi yarim ko`sherinen 100 m artiq ekenin belgiledi. Jer sharinin` ko`lemleri menen salistirg`anda geoidtin` sferoidtan awisiwi aytarliqtay u`lken emes. Geoidtin` ko`lemleri ele toliq aniq emes. Sonin` ushin praktikaliq jaqtan Jerdin` formasin geoid emes, al aynaliwdin` ellipsoidi dep qabil etilgen. u`sh ko`lemli ellipsoidtin` to`mendegi ko`lemleri qabil etilgenU` Jerdin` ekvatorial` radiusi yaki yarim ko`sheri ...... 6378,160 km Jerdin` polyar radiusi yaki kishi yarim ko`sheri ....... 6356,777 km Jerdin` polyar qisiqlig`i ................16298 yaki 21,36 km Jerdin` ekvatorial` qisiqlig`i 1630000 yaki 213 m Merdian shenberinin` uzinlig`i 40008,5 km Ekvatorial` shenberinin` uzinlig`i 40075,7 km Jer betinin` maydani 510200000 km Jerdin` ko`lemi 1083,1012 km Jerdin` massasi 6,10221 t
Jerdin` bul ko`rsetilgen ko`lemleri Feodosiy Nikolaevich Krasovs kiydin basshilig`inda esaplanilip shig`arilip, Jerdin` haqiyqiy figurasina durisiraq juwap beredi. Jerdin` formasi Krasovskiydin ellipsoidi dep atalip, elimizde ju`rgizilgen barliq geodeziyaliq jumislar Krasovskiydin` ellipsoidi tiykarinda alip bariladi. GORIZONT Tegis jerde turg`an baqlawishinin` aynalisindag`i ko`rinetug`in ken`islik gorizont dep ataladi. Gorizonttin` formasi Jerdin` formasi menen tig`iz baylanisli boladi. Tegis jerde yaki ashiq ten`izde turg`an adam o`zin u`lken shen`berdin` oryinda ko`rinedi. Ol ken`islik joqarida aytilg`an gorizont bolip esaplanadi. Gorizonttin` shetlerinde aspan gu`mbezi jerge tiyip turg`anday bolip ko`rinedi. Aspan gu`mbezinin` jerge tiyip turg`an jiyegi shen`ber formasina iye bolip, ol gorizont sizig`i dep ataladi. Baqlawshinin` ko`zinen gorizont sizig`ina shekemgi araliq gorizonttin` uzaqlig`i dep ataladi. Joqarig`a ko`terilgende gorizont ken`eyedi. Tegis jerde turg`an adam a`tirapindag`i 4 km ge jaqin jaylasqan na`rselerdi ko`redi. Jer sharinin` en` biyik jeri Gimalaydag`i Djomolungmanin` basina shiqqanda 335 km ge jaqin jerdegi na`rseler ko`rinedi. Yu.A.Gagarin 327 km biyiklikten diametri 4000 km lik ken`islikti baqlay alg`an. Gorizont sizig`i biyik ko`terilgende de o`zinin` shen`ber formasin saqlap, bul jag`day Jerdin` formasi shar ta`rizli bolg`anda g`ana boliwi mu`mkin.
10
JERDIN` FORMASI MENEN KO`LEMLERININ` GEOGRAFIYaLIQ A`HMIYETI Geografiyaliq zonalardin` boliwi jerdin` formasina baylanisli. Jerdin` shar ta`rizli du`mpek ju`zesinin` tek ekvatorial` poyasina g`ana ku`n nurlari tik tu`sedi, al polyuslarg`a qarap nurlarinin` tu`siw mu`yeshi kem-kemnen kemeyip baradi. Bunin` na`tiyjesinde qiziw da`rejesi ekvatordan polyuslerg`a qarap kemeyip, kubilislardin` geografiyaliq zonallig`i kelip shig`adi. Planetamizdin` u`lken ko`lemleri menen u`lken massasi o`zinin` tartiw ku`shi menen Jerdin` hawa qabati - atmosferani uslap turadi. Jerdin` atmosfera qabati bolg`anliktan, organikaliq tirishiliktin` de bolmaytug`ini belgili. Jetdin` sutkaliq xa`reketi xamonin` geografiyaliq exmiyeti. Jer oz kosheri etirapindla batista`n shigiska karap (egerde arka polyuste turip karasak) bir sutkada tolik aynalip shig`adi. Bul sutka dep atalgan waqit birligi Kun boyinsha da aniklaniliui mumkin. Baklau tochkasinin meridiani arkali Kun orayinin eki ret otiu araligindagi uaqit Kun sutkasi dep ataladi. Kun menen Jerdin` xaraketinin kuramaliligin netiyjesi nde xakiykiy Kun sutkasi ozgerip turadi. Sol sebepli ortasha kun uakti dep atalgan waqit kollaniladi. Ortasha kun uaktin aniklau ushin uzinligi jil dawaminda ortasha sutkanin uzaqligina ten sutkalar kollaniladi. Biz turmista ortasha kun uaktinan paydalanamiz. Jerdi bir merdiani arkali juldizdin eki ret o`tiwini arasindagi waqit juldiz sutkasi dep ataladi. Ol g`q saat o`u` min.n`sek.ten bolip, Jerdin` oz kosheri etirapinda xakiykiy bir mertebe tolik ayalip shigatugin uakti bolip esaplanadi. Jerdin` oz kosheri etirapinda aylaniuinin na`tiyjesinde exmiyetli eki tochka kelip shig`adi. Olar Jerdin` aynaliwina qatnaspaytug`in ha`reketsiz tochkalar bolip esaplanadi. Jerdin` aylaniw ko`sheri dep onin` massasinin` orayi arqali o`tetug`in ha`m a`tirapinda Jer aylanatug`in du`zew siziqqa aytiladi. Aylaniw ko`sherinin` Jer beti menen kesisetug`in tochkalari geografiyaliq polyuslar dep ataladi. Polyuslar ekew bolip arqa ha`m tu`slik. U`lken shen`berdin` tegisligi aynaliw ko`sherine perpendikulyar bolg`an jer sharinin` beti menen kesisetug`in siziq geografiyaliq yaki jer ekvatori dep ataladi. Yamasa ekvator dep polyuslardan ten`dey araliqta jaylaskan siziqqa aytiladi. Ekvator jer sharin eki – arqa ha`m tu`slik yarim sharlarg`a boladi. Geografiyaliq polyuslar arqali ha`m izlegen tochkamiz arqali o`tip jer sharinin` beti menen kesisetug`in u`lken shen`berdi sizig`i sol tochkanin` meridiani (latinsha tu`ski waqittag`i saya degen) dep ataladi. Meridinanin` esabi baslang`ish yaki nol`den baslanadi. Baslang`ish meridian retinde shig`adi araliq kelisim boyinsha Grinvich (Londonnin` qasinda) ovservatoriyasi arqali o`tetug`in meridian qabil etilgen. Tochkanin` geografiyaliq ken`ligi dep sol jerden o`tetug`in meridian tegisligi menen baslang`ish meridiannin` payda etetug`in mu`yeshine aytiladi yamasa ken`lik dep baslang`ish meridiannan ken`ligi aniqlanatug`in jerge shekemgi graduslar menen belgilenetug`in araliqqa aytiladi. Ken`lik shig`is ha`m batis bolip baslang`ish yaki nol` meridiannan 180 gradus S meridiang`a shekem shig`isqa ha`m batisqa qarap esaplanadi. Enik ha`m ken`lik yaki geografiyaliq koordinatalar jer betinde ka`legen punkttin` ornin aniqlawg`a mu`mkinshilik beredi. Jerdin` o`z ko`sheri a`tirapinda aylaniwinin` na`tiyjesinde ha`r qanday ha`reket etiwshi dene o`zinin` da`slepki bag`itinan arqa yarim sharg`a on`g`a al tu`slik yarim sharda solg`a qarap awisadi. Misali dene ekvatordan arqa polyuske qarap ha`reket etti desek egerde jer ko`sheri a`tirapinda aynalmag`anda on`da ol dene arqa polyusten shig`ar edi. Ol dene a`lbette polyusten shiqpaydi sebebi Jer o`z ko`sheri a`tirapinda ha`reket etkenlikten dene ekvatordin` u`stinde turip jer menen birge batistan shig`isqa qarap ha`reket etedi ha`m inertsiya zakoni boyinsha o`zinin ekvatordan batistan shig`isqa qarag`an ha`reketi tezligin saqlaydi. Dene arqag`a yaki tu`slikke qarap ha`reket etkende jerdin` batistan shig`isqa qarag`an ha`reket tezligi kemeyep baradi.
11
Sonin` ushin ekvatordan polyuslarg`a qarap ha`reket etiwshi dene o`zi- nin` ekvatordag`i u`lken tezligin saqlag`anliqta arqa yarim sharda on`g`a da tu`slik yarim sharda solg`a qarap da`slepki bag`itinan awisadi. ha`reket etiwshi denenin` on`g`a ha`m solg`a awisiw qubilisin frantsuz matematigi G.Koriolis ashqan. Sonin` ushin jer aylaniuinin auistiriu`shi ku`shin koriolis ku`shi yamasa koriolis tezleniui dep ataladi. Bul ku`sh onday ulken ku`sh emes biraq uzliksiz ha`reket etkenlikten aytarliktay netiyje keltirip shigaradi. Sonin` ushin bul jer betindegi ko`plegen protsesslerge okean ag`islarina hawa ag`imlarina da`r`yalardag`i suwdin` ha`reketine uliwma alg`anda gu`lla`n ha`reket etiwshi zatlarg`a ta`siri u`lken.
JERDIN` IShKI DU`ZILISI Geografiyaliq qatlam bir jag`inan planetanin` teren`degi ishki zatlari menen ekinshi jag`inan atmosferanin` qabatlari menen baylanista ha`m ha`rekette boladi. Geografiya jerdin` teren` qabatlari menen atmosferanin` joqarg`i bo`limlerin izertlemegen menen geografiyaliq qatlamnin` ta`biyatin jaqsi tu`siniw ushin geofizika ha`m geologiyanin` mag`liwmatlarinan paydalanadi. Jer sharinin` du`zilisi o`zinin` bir teksizligi menen xarakterlenedi. Ol ha`r qiyli qalinliqqa ha`r qiyli tig`izliqqa ha`m ha`r tu`rli ximiyaliq sostavqa iye bir qatar kontsentrik qabatlardan quraladi. Teren`legen sayin jerdin` ishki bo`limlerin qurastiratug`in jinislardin tig`izlig`i artadi. Jerdin` ortasha tig`izligi 5.52 sm q/g yag`niy jerdi qurastiratug`in ha`r bir kub. sm zat ortasha 5,5 grammnan awir degendi bildiredi. Jerdin` u`stin`gi qabatlarin qurastiriwshi jinislardin` tig`izlig`i 2,7 sm q/g nan artpaydi. Bul jerdin` ortasha tig`izlig`inan anag`urlim kem. Bug`an qarag`anda jer sharinin` ishki bo`limlerindegi zatlar jer u`stindegi zatlarg`a qarag`anda aytarliktay awir zatlardan quraliwi kerek. Jer tuwridan tuwri 9-10 km ge shekem izertlenedi. Onnan teren`de jatirg`an jinislar xaqqinda mag`liwmatlarg`a tiykarlanamiz. Seysmologiyaliq gravitatsiyaliq magnitlik Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling