O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
u`zilmelerdin` quramali sistemasi bar, olar muzliq eroziyasi bag`itinda ha`m ko`l kotlovinalari ha`mde da`r`ya alaplarinin` ka`liplesiwinde o`zinin` ko`rinisin tapqan. Jigaliq qirlar dep ataliwshi rel`ef formalari ken` tarqalg`an. Olar muz tegislegen kristalli jinislardan payda bolg`an pa`srek qirlar ha`mde tepalardan ibarat. Bunday qoya ha`m de tepalardin kiya ha`m (tegisleri) jaziqlari kuy peshonalari (qoy man`layi) dep ataladi. Qoy peshanalaridin` silliqlang`an (tegislengen, isqilang`an) betinde muz payda etken qaldiqlar ha`reketdegi muzg`a jabisip qalg`an taslar tirnag`in siziq ha`m jiyekleri ko`zge taslanadi.
28
Ten`iz yaki ko`ldegi jingalak qoyalar shxeralar dep ataliwshi sanaqsiz kishi taslaq atawlar ha`m sayizliqlardi payda etedi. En` tipik shxeralar Finlandiyanin` qubla jag`alawlari boyinda, Aland arxipelaginde rawajlang`an. Shvetsiya, Finlandiya ha`m Kareliyadagi en` u`lken ko`ller arqa batistan qubla shig`isqa, Kanadadag`i ko`ller bolsa muzlar ha`reketinin` Bag`iti boyinsha arqa shig`istan qubla batisqa sozilg`an. Olardin` Bag`iti tektonik jariqlar bag`iti menen baylanisli. Ko`pshilik ko`llerdin` formasi quramali. Ko`l kotlovinalari bug`az ha`m da`r`yalar arqali o`z-ara tutasqan. Ko`llerdin` jag`asi jan bawiri ha`m to`mengi sonday-aq atawari a`detde kristalli jinislardan du`zilgen bolip, qoyali olarda taslar shashilip jatadi. Ko`pshilik ko`l sistemalarinin` ma`selen, Saymnin` formasi Sal`paussel`ka morenalarinin` kotlovinalarin buwip qoyiwi na`tiyjesinde payda bolg`an. Muz erigende onnan taslar, qum, qulaq h.t.b. bos jinislar ajiralip qalg`an. Olar territoriyani uliwma qaplag`an ha`m tiykarg`i morenani payda etedi. Muz toqtag`an orinda tar ha`m uzin qirlar formasinda son`g`i morena gryadlari(qatar tepalari) payda boladi. Misali Finlyandiya menen Kareliya qublasindag`i Sal`paussel`ka mine usinday aqirg`i morenalar gryadasinan. Olar (karelshe sel`gler, finshe-sel`kyalar) o`zine ta`n ha`m ju`da` xarakterli akkumlyativ rel`ef formalarinan. Olar uzin ha`m ensiz qirlar bolip jaylasadi. Olardin en` tiykarinda a`dette bir neshe on metr to`besinde bolsa bir neshe metr boladi. Olardin` ba`lentligi 50m ge kemnen-kem 80 m ge jetedi, uzinlig`i 10km keledi. Jan bawiri tik 30-40 ge shekem. A`dette olar muzliq ha`reketi bolip arqa batistan qubla shig`isqa qaray bag`itlang`an boladi. Olardin` bag`itlaniwi rel`efke baylanisli emes. Olar qirlarda da batpaqliqlarda da ko`ller ha`m da`r`ya alaplarinda kesip o`tedi. Olar u`lken kishi taslar shag`ip ha`m iri qumlardan ibarat bolip, bul jinislar tez ag`ar muz suwlari da`r`yalarinda jatqizilg`an. Biraq suw qay jerinen ag`ip o`tkenligi xaqqinda bir pikir joq. Olar aktiv muzliqda payda bolg`an yaki erimey turg`an (oli) muzda payda bolg`an ba degen ma`selede sheshilmegen. Muzliq erip onin` awirliq basimi joq bolg`annan son` alding`i muz basiw oraylari izostatik ra`wishte ko`teriledi. Bul ko`teriliw Finlyandiyada ha`r ju`z jilda qublada 0,5 m den arqada 1 m ge shekem jetedi. Ten`iz boyindag`i tar sayizliqlardin` suwdan shig`ip qaliwi ko`l jag`alawlarinin` ko`teriliwi da`r`ya tarmaqlarinin` o`zgeriwi mine usinday izostatik ko`teriliwlerge baylanisli.
MUZLIQ AKKUMULYaTsIYaSI OBLASTLARININ` REL`EFI Muz basiw oraylarinan tisqarida muzliq isi basqasha bolip, tiykarinan akkumlyatsiya protsessinen ibarat bolg`an. Muzliq akkumlyatsiyasi oblastlari bir-birinen sipati jag`inan keskin parq qilatug`in eki bo`limge bo`linedi. Bulardin` biri song`i Valday muz basiwi a`tirapinda jaylasqan, ekinshisi qublaraqta bolip, Dnepr muzlig`i shegarasina jetip baradi. Dnepr muzlig`inin eskiligi sebepli bul jerde muzliq rel`efi tu`rleri jaqsi saqlanbag`an. Sol sebepli Valday muz basiwi a`tirapindag`i (Evropa menen Amerikanin` sol muz basiw tarqalg`an jerlerindegi) muzliq akkumulyatsiyasi rel`efin ko`rip shig`iw menen sheklenemiz. Tiykarg`i morena ha`mme jerde tarqalg`an. Ol ha`mme jerde tu`rli qalin`liqta qaplap, qiya tolqin siyaqli rel`efti payda etken. Morena o`nimleri tegis emes jatqizilg`an muz jarig`ina tuwra
29
kelgen jerlerde olar ju`da` qalin`. Muzliq akkumulyatsiyasi rel`efi ushin to`beshikli morena rel`efi ushin xarakterli. U`lken kishi to`beshikler ha`r qiyli bag`itta ha`m ta`rtipsiz jaylasqan. Olar arasinda a`dette ko`ller jaylasqan pa`slikler bar. To`beshikli - morena rel`efi muzliq shetinde payda bolg`an. Bunday rel`ef payda boliwi ushin muz baspastan aldin qir yaki jarliq bar boliwi shra`t. Muz mine sol qir yaki jarliq aldinda toqtap qalip, morena jatqiziqlari uzaq waqit toplang`an. Bul qirg`a bolg`an basim ta`sirinde muz pa`rshelenip, morena jinislari tegis emes jatqizilg`an. Valday qirlari karbonatli jinislar jarlig`i (glintli) de payda bolg`an. Onin` tiykarinda ha`m muzliq jatqiziqlari uzil-kesilo o`zgertirgen basqa qirlardag`i siyaqli, tu`p jinislardin` muzliqtan alding`i ko`terilip qalg`an jerleri bar. Drumlinalar - so`zik ma`yek siyaqli tu`rdegi uzin ogi muzliq Bag`darina parallel` bolg`an to`beler tiykar morena to`belerinin` bir tu`ri. Olardin` o`lshemi to`mendegishe uzinlig`i 500=2550 mm, ken`ligi 150-400m (biyikligi 5-45m. Drumlinalar a`dete du`rkin-du`rkin bolip jaylasadi ha`m u`lken maydanlardi qaplaydi. Ha`r bir drumlina to`meninde tu`p jinislar yadrosi boladi. Tu`rtip shiqqan bul tu`r jinislar muzda jariq payda etken ha`m sol jariqqa tiykarg`i morenanin` bo`lek jinislari toplang`an. Muz erigennen, bul jinislar sho`gip drumlina to`beligin payda etken. Muzliqtan aling`an rel`ef tegis jerlerde muzliq erkin ha`m bir tegis ha`reket qilg`an, onda jariq payda bolmag`an. Bunday sha`rayatta muzliq keltirmeleri bir tegis jatqizilip, Il`men` tegisligi siyaqli morena tegislikleri payda bolg`an. Kamlao jeke yaki topar-topar bolip jaylasaqan to`eler. Olar arasinda ko`binese ko`ller menen ba`lent alap ha`m kotlovinalar bar. Kamlao to`besi domalaq, tuxim siyaqli yaki tuwri emes tu`rde boladi. Jan bawirlari tik, biraq uliwma ko`rinisi ha`r dayim a`tirapinda bolip bazi u`lken maydanda du`rkin-du`rkin bolip jaylasqan kamlar o`zine sa`ykes kam rel`efi payda boladi. Sankt-Peterburgtan arqadag`i Toksa ha`m Kavgolovka to`belikleri mine usinday kam to`belikleri. To`beliklerde qumlar lenta siyaqli tu`rde ushraydi. Kamlardi sho`lkemlestirgen materiallardan saralang`anlig`i olardin` suwda payda bolg`anlig`in ko`rsetedi. Qumli qatlamlardin` lenta ta`rizli ekenligi kamlardin` ko`l suwinda payda bolg`anlig`in ko`rsetedi. Kam rel`efi muzliq qalqaninin` shetinde muzliq qisqarip atirg`anda payda boladi. Muzliqtin` shetki bo`legin jariqlar ha`m muzliqtin` erigen jerleri ayirim bo`leklerge - tillerge bo`lip qoyg`an.Muzliq massivleri arasinda ha`m orin rel`efinde pa`siyikliklerdin` boliwi ko`pten-ko`p ko`llerdin` ju`zege keliwine sebep bolg`an. Muzliq shetinin` quramali bo`leklengenligi kamlardin` ta`rtipsiz Jaylasiwina alip kelgen. Morena oblastlarinda ha`m muzliqtin` oraylikq oblastlarindag`i siyaqli ko`ller ko`p. To`beshikli morena rel`efindegi kotlovinalar quramali pa`nje Ta`rizli tu`rge iye. Ko`ller ko`pten-ko`p basseynlerinen (ha`wizlerinen) ibarat, bul suw basseynleri ken` ha`m tar bug`azlar, tarmaq ha`m de da`r`yalar arqali o`z-ara tutasqan. Jag`a sizig`i iyrek-iyrek ko`ller ko`p. Kotlovinalardag`i ha`tte Seliger ko`li a`sirese xarakterli. Tegislik-morena rel`efindegi kotlovinalar ju`da` ken`, sayiz ha`m tu`ri bolsa tuxim ta`rizli a`piuayi. Bunday kotlovinalardag`i ko`ller jag`asi pa`s, ko`binese batpaqlang`an.Kotlovinalardin` bunday tu`ri
joqarida sa`wlelengen genezisine sa`ykes
keledi. Il`men`,Beloe,Loche,Voje,Kuben ko`lleri sonday ko`ller.
MUZLIQTAN SIRTTAG`I (EKSTRAGLYaTsIAL) oblastlardin` flyuvioglyatsial ha`m eol rel`efi. U`lken muz basiw, muz qatlami to`meninde bolg`an territoriyalar rel`efine g`ana emes, ba`lki muzliqtan sirttag`i ju`da` uzaq orinlar rel`efine ha`m ta`sir ko`rsetken. 30
Muzliq shetinin` janinan baslap aqirg`i morena gryaldasinan batista u`lken-u`lken (zandr) flyuvioglyatsiol (muzliq suwlari keltirgen) qum keltirme menen qaplang`an ken` maydanlar. Muzliq erigende onin` tu`binen ag`ip shiqqan suwlar ko`plep qum-shag`al ag`izim kelgen. Bul suw ag`imlari pa`s orinlarg`a barip o`zindegi ag`iziqlari qaldirg`an. Qubla Evropada - Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde ha`m Rossiya tegisliginin` arqa-shig`isinda, yag`niy Arqa Dvina menen Pechoranin`, yag`niy Arqa basseyininde bir az basqasha bolg`an. Bul jerlerde suwdin` erkin ag`iwina muzliq tosqinliq qilg`an. Suwlar muzliq shetine parallel` bag`itta ag`ip, muzliq aldi ag`imi saylari dep ataliwshi ken` ha`m og`an qarag`anda sayiz alaplar hasil qilg`an. Bul jerlerde zandr ag`iziqlari tar polasada jatqizilg`an. Zandr pa`slikleri Evropani muzliq aldi bo`leklerin tutas polosa tu`rinde iyeleydi. Bul polosa Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde baslanip, Poles`eda a`sirese ken`eyedi, son` Meshchera pa`s tegisligi ha`m Gor`kiy oblastina taman ketedi. Alap zonalari Dnepr, Desna ha`m Don da`r`yalari alaplari boylap bul polosadan ju`da` batisqa kirip baradi. Don-Medveditsa qumlari mine usinday alap zandlarinen ibarat. Bunday polosa Arqa Amerikada da bar. Muzliqlardan sirttag`i rayonlarda ken` tarqalg`an ekinshi tu`r Jatqiziq tipi -LESS (saz topiraq). Less bawir ren`,qon`ir, boz kon`ir yaki shokolad tu`sli qumdi shan` siyaqli gewek ko`binese qatlam payda etpeytug`in aq-ha`k organik qaldiqlarg`a bay taw jinislari. Less ha`m less siyaqli qumlaqlar Dnepr muz basiwi da`wirinen kalgazandlr tegisliklerin qaplang`an. Valday da`wirinde payda bolg`an zandrlarda atawlar formasinda ushiraydi ha`m zandr dalalarinan biraq uzaqta Orta Rossiya ha`m Vomen`-Podoliya qirlari ha`m de Orta Evropa tawlari jan bawirlarinda da bar. Less jan bawirlarinda ten`iz qa`ddinen 250m ha`m ha`tteki 400m ge shekem biyiklikte ushiraydi. Bul jerlerde onin` qalinlig`i 15-20m ge jetedi. Lesstin` payda boliwi, elege shekem aniq emes. Less payda boliwinin` eol, suw-muzliq ha`m topiraq penen baylanisqan gepotezalari bar. P.A.Tutkovskiy bayan etken eol gepotezaga qaray Lessti muzliq qalqaninan esken samallar keltirip jatqizg`an. Suw muzliq gepotezasina qaray, less jatqizilarinda zandr qumlari ta`rizli muz suwlari ag`islari menen baylanisli Less muz suwlari ag`iziqlarinin` en` mayda, shan` siyaqli ha`m gilli bo`lekshelerinen turadi. L.S.Bergtin topiraq gipotezasina ko`re less tu`rli jol menen payda bolg`an mayda danali ag`iziqlardin` qurg`aq iqlim sha`rayatinda unirawi ha`m topiraq hasil qiliwi joli menen payda bolg`an. Bunda less payda boliw protsessi jinislar toplaniwi protsessi menen ya birgelikte yaki izbe-iz ju`z beredi. Muzliq aldinala ko`pten-ko`p tosiq ko`ller bolg`an. Olar ha`zirgi rel`efte aniq sa`wlelengen jaziq tegisliklerdi qaldirg`an. Da`slepki ko`llerdin tu`bine tuwri keliwshi bul jaziq tegislikler qatlam-qatlam qum, qumliq ha`m lenta ta`rizli gil jinislardan duzilgen. Zandr tegisliklerinin` qumli ju`zesi sonday-aQ WP 0 ░╚A ░G.A`░K G`░K QRn N`RK O`░ A YoG` - ·%he)t D_ ╜ ┌ Qarda dyunalar dep atalatug`in eol rel`efi turleri payda bolg`an. Muzliqlar da`wirinde Evraziya menen Amerika muz qatlamlari ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a jilisqan. Subtropik ken`likler ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a jilisqan. Subtropik ken`likler a`sirese Orta Aziya klimati, birqansha ig`alli bolg`an. Tegisliklerde klimat sonda da aridlik qa`siyetke iye bolg`an, biraq tawlarda ha`zirgige qarag`anda biraz ko`p jawin jawg`an. Bug`an tawlardag`i u`lken muzliqlar da sebep bolg`an. Tawlardan ag`ip kelgen da`r`yalar esabinan tegisliklerdegi ag`in suwlar mol bolg`an. Orta Aziyanin` gidrografik tarmaqlari ha`zirgiden basqasha edi. Jaziq tegisliklerde
31
o`z jolin tez-tez o`zgertip aqqan suwli da`r`yalar suwi eroziyasi na`tiyjesinde muzliqtan alding`i tegisliklerde u`yilgen. U`stirt plotasi, Qaraqum, Aralboyi Qarakumi ha`m batpaqliqdag`i ha`m de basqa platolar usi qa`dimiy tegisliklerdin` qaldiqlari. Plotalar juwilip atirg`anda qum Massivleri payda bolg`an ha`m olar usi waqitlardan-aq qayta jatqizila baslag`an.
ShO`L REL`EFI KOMPLEKSI Sho`ller rel`efi atmosferadan ig`allaniw ju`da` kem bolg`an sha`rayatta rawajlanadi. Klimat qurg`aqlig`i sebepli erozion rel`ef formalari kem ha`m to`men rawajlang`an, ximik unirawdan fizik uniraw u`stin turadi. Uniraw posti jinislarin du`ziwge qadir ha`m eol protsesslerin aniq ko`ringen boladi. Rel`eftin` rawajlaniwina qaray sho`llerdin` en` xarakterli belgisi olarda turaqli suw ag`islarinin` payda bolmalig`inan. Bizge belgili eroziya en` ku`shldi morfogenetik faktorlardan biri. Sho`llerdegi eroziya protsesslerinin` ku`shsizligi sebepli bul oblastlarda qaldiq (kem o`zgergen) rel`ef formalar saqlanip qalg`an
orinlar ko`p bul qaldiq rel`ef formalari basqa tu`r geografik sharayatta da payda bolg`an belgilerin saqlap qalg`an. Sho`llerdin` ag`imsizlig`i, aldi menen olarda bir-birinen bo`leklengen ha`m ha`r tu`rli biyiklikte jaylasqan a`tirapi berik pa`slikler, u`lken depressiyalardin` saqlanip qalg`anlig`inda sa`wlelengen. Jawin jetispesligi sebepli depressiyalar (batiqlar) suwg`a tolmaydi ha`m olardi bir- birinen ajiratip turg`an tosiqlar juwilip ketpeydi. En` teren` qurg`aq batip (oyis) - Turfan oypatlig`i okean qa`ddinen 154 m pa`ste jaylasqan. Man`g`ishlaq yarim atawindag`i Qaraqiya oypatlig`i 132m, Qaraqamis 38m, Qaraqumdag`i Akchakaya ha`m, Liviya sho`lindegi Qattara 133m,Kaliforniyadag`i Ajel alabi 85m pa`ste jaylasqan. Sho`l zonasina tawlardan baslaniwshi o`tkinshi (trazit) da`r`yalar kirip kelgen yaki oni kesip o`tedi. Bularg`a Sirda`r`ya, A`miuda`r`ya, Zarafshan,. Murg`ap, Chuy, Nil, Kolorado misal boladi. Olardin` suwi to`mengi bo`liminde ig`alli klimatli aymaqtag`i da`r`yalar siyaqli ko`beymeydi, kerisinshe puwlaniw esabinan kemeyip baradi. Ko`binese da`r`yalar sho`llerde qumg`a sin`ip tawsiladi. Ko`pshilik da`r`yalardin` suw dalalardi suwg`ariwg`a sariplanadi. Ta`biyi arid klimatli u`lkelerdegi da`r`yalardin` qiyaliq profagi ha`m alaplari rel`efi ig`al klimatli u`lkelerdegidey basqasha boladi. Da`r`ya eteginde jatqiziqlardin` toplaniwi da`r`yalar quyar jerinin` o`zgerip turiwina sebep boladi. Sho`l zonasindag`i tawlarda ku`shli jawin quyg`anda sel payda boladi. Sel dep tawdan ilay, taw ha`m ha`r tu`rli jinislar suw menen aralas ag`ip tu`setug`in ha`m de ko`plep keltirgen materialdan u`lken -ulken jayilim konuslarin payda etetug`in ag`img`a aytiladi. Seller ko`binese taw aldindag`i ha`m etegindegi eginzarlardi, awil ha`mde qlalardi basip u`lken apat keltiredi. Ma`selen 1921 jili Alma-ata qalasin sel basip kelip, ju`da` u`lken ziyan keltirgen. Tegisliklerdegi sho`llerde ko`binese waqtinsha suw ag`imlari Saxroy Kabirda alap,. Orta Aziyada (Uzbuyi) dep atalatug`in qurg`aq o`zenlerden ag`adi. Bul qurg`aq o`zenler da`r`yalardin` alding`i birqansha ig`al klimatli waqitdag`i o`zenler bolsa kerek A`miuda`r`yanin` to`mengi bo`legi menen Kaspiy ten`izi arasindag`i qurg`aq o`zen - Uzbuyi a`sirese belgili. Biraq tegisliklerde sho`llerde bunday qurg`aq alaplarda ju`da` kem. Sho`llerdin` qu`diretli ha`m o`tkinshi da`r`yalari, ma`selen Sirda`r`ya, A`miuda`r`ya, Ili ha`m Balxashqa quyilatug`in basqa da`r`yalar, u`lken Shor ko`l jolindag`i birinshi batiq (oypat) jerge quyilip, oni toltiradi, bunda ko`l suwi sonday bir qa`dimge shekem ko`teriledi, bunda ko`lge kelip quyilatug`in suw ko`l betinen bolatug`in puwlaniwg`a ten`lesedi. Na`tiyjede da`r`yalar tawsilar jerinde duzlilig`i ha`r tu`rli bolg`an ko`ller payda boladi. Da`r`ya ilaylari bunday oypatliqlardi tez
32
toltiradi, ko`l basqa oring`a ko`shedi. Ma`selen, Lobnor ko`li mine usinday ko`ship ju`riwshi ko`l. Sariqamista, Uzbuyida, Unguzda grunt suwlarinan toyinatug`in mayda-mayda ko`ller yaki shorliqlar bar. Joqarida aytilg`annan 2 a`hmiyetli geomorfologik pikir kelip shig`adi. 1) Ha`r qanday sho`l oblastinda bir emes, ba`lki bir neshe eroziya bazisi boliwi. 2) Ig`alliq artiqsha bolg`an u`lkelerge ta`n alaplar kompleksi sho`llerde ag`imsiz batiqlar sistemasi menen almasadi. Sho`llerde ha`m suw ag`imlarinin` joqlig`i ha`m sonin` menen baylanisli halda sho`ller mezorel`efinin` o`zine ta`n qa`siyetlerine sebep klimat bolip esaplanadi. Sho`ller klimatinin` qurag`aqlig`i ko`pshilik jag`inan mikroreld`efke, materiklerdin` u`lkenligine ha`m de ishki rayonlarldin` orografik jaqtan a`tiraptan ajiralip qalg`anlig`ina baylanisli. Sho`ldin` geomorfologik qiyapasi, sonday-aq geografik tipi, Orinlardin` geologik du`zilisine de baylanisli. Tegisliklerde tiykarinan taslaq ha`m qumli sho`ller ajiratiladi, qumdi sho`llerde gili ha`m gilli-shorxok orinlar ko`p ushirasadi. Tasli sho`ller yaki hamadalar kristalli tu`p jinislar jer betine jaqin jaylasqan ha`m sol sebepli olar biyik bolg`ani ushin allyuviy jatqizilmag`an qirli massivlerge ta`n. Xamadalar barliq sho`l u`lkelerde bar. Orta Aziyada xamadalarg`a Mang`ishlaqtag`i tawlar, Qizilqumdag`i taw massivleri ha`m qirlar, Kopetdag penen Tyanshannin` taw aldi sho`lleri kiredi. Sho`lde temperatura keskin o`zgerip turiwi sebepli fizik uniraw ju`da` ku`shli boladi. Qoyalar taw jinislari teksturasi boyinsha darz ketedi, jariladi. Samal jariqlardag`i mayda jinislardi uniratip ketip qoyalardi u`zliksiz jalanashlap, ja`ne isip-suwiwina sebep boladi. Na`tiyjede qoyalar a`jayip minara, sonda, u`stinler tu`rin aladi, geyde ku`shli unirag`an qoyalar imarat ha`m ha`tte qala wayranlarin esletedi. Sho`lde samal payda qilg`an qazansay ha`m tekshe ta`rizli oyiqlar, tas zamarriqlar, tas torlar ko`p ushiraydi. Sho`lde tawlarda g`ana emes, qirlardin` ha`m o`tkir qirli ushlari ha`m san-sanaqsiz qoyalari boladi. Tasli sho`llerdin` jaziq bet jinislar – tu`p jinislardin` unirag`an o`nimleri menen qaplanip jatadi. Samal tek mayda jinislardi alip ketedi, alding`i material bolsa ko`plep toplanip, pa`ski jerlerdi toltiradi, jatiq jan bawirlar ha`m xamadalar ju`zesin qaplaydi. Tek qoyalar g`ana kemirshek tas qatlaminan boy ko`terip turadi. Bazi orinlarda isqilang`an shag`al taslar menen qaplang`an bul orinlar eski allyuvial jatqiziqlardi samal o`zgerttiriwinen payda bolg`an. Qumli sho`ller allyuvial ag`iziqlardan du`zilgen ju`da` u`lken batiqlarda payda boladi. Olar u`lken maydanlardi qaplag`an Orta Aziya qum, Afrikada erg, Arabiyada nefud du`zedi. Sho`l qumlari ko`birek allyuvial jol menen payda boladi. Bul sonnan ko`rinedi, ha`zirgi qumlar tu`binde aniq qatlamlari ha`m da`r`ya keltirmelerine ta`n basqa belgileri bolg`an jinislar jatadi.Taklamakon sho`li eski Torim da`r`yasi allyuviylerinen, Avstraliya qumli sho`lleri bolsa Kuper-krip ha`m basqa da`r`yalar ag`iziqlarinan quralg`an. Kallaxari sho`li ko`l-da`r`ya qumlardan du`zilgen. Tasli sho`ller jaqininda qoyalardin` fizik unirawdan payda bolg`an qum massivleri bar, olar allyuvial qumlardin` qurami ha`m ren`ine ko`re pariq qiladi. Olardin` qurami ha`m ren`i qumlardin` juwilmag`anlig`inan da`lilleydi. Qumli sho`ller tasli sho`llerge qarag`anda o`simlikler o`sip-rawajlaniwi, topiraq payda boliwi, sharwashiliq ha`m diyxanshiliqta o`zlestiriliwi ushin qolayli. Qumli sho`llerde ha`mme orinda, lekin tu`rli shuqirliqta grunt suwlari bar. Bul grunt suwlarinin` bir bo`legi jawin suwlarinin` jerge siniwinen, bir bo`legi hawadag`i suw puwlarinin` suwiq, ma`wsimdegi kondensatsiyasi na`tiyjesinde payda boladi. Biraq grunt suwlarinin` tiykarg`i bo`legi a`tiraptag`i biyik jerlerden ag`ip keliwshi jer asti suwlarinan ibarat. Qum qaplami grunt suwlarinin` puwlaniwina jol qoymaydi. 33
Samal qumlardi an`sat ushiradi. Biraq qumnin` du`zilisi barliq sho`llerge ha`m a`lbette ta`n qa`siyet emes. Turaqli region sho`l ha`m ten`iz ha`m de ko`l abraziyasi o`nimlerin g`ana samal du`zip ju`redi. Qumli sho`llerdin` sol sebepten, Qaraqum sho`linin` ha`m tiykarg`i qum massivleri ta`biyiy jag`dayda o`simlik penen saqlang`an bolip ha`reketsiz. Bul qumlardin` ha`zirgi du`zip ju`riwine refolyutsiyadan alding`i o`simliklerdin` ko`plep qirqip jiberiliwi ha`m sharwa mallarinin ta`rtipsiz bag`iliwi sebep bolg`an. Turaqli region sho`llerinde jawinlardin` ha`r jili jawiwi qumlarda o`simlik o`siwin an`satlastiradi. Jawin axen-axenda jawatug`in tropik sho`llerde du`zilgen qumlar ju`da` ko`p. Sho`ldegi qumnin` ishi 3 tu`r a)korroziya (lat.-uymaq, tirnamaq) yag`niy qum Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling