O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
elektromagnitlik yadroliq mantiya ha`m tag`i basqa izertlewdin` mag`liwmatlarina qarag`anda jer yadro mantiya ha`m jer qabig`ina iye. Jer qabig`i jer koleminin 1,25 ti al massasinin` 0,55 tey iyeleydi. Ol o`zinen to`mende jaylasqan mantiyadan Moxorvichin bo`lgishi menen ayirilip biyik taulardin` astinda salistirg`anda bir tegis bolip 30-40 km teren`likte jaylasadi. Okeanlardin` astinda 10 km teren`likte bolip kontinentlerdikine salistirg`anda bes esedey kem. Sonin` ushin jer qabig`i materik ha`m okean tiplerine bo`linedi. Okean astinda jer qabig`i ko`binese eki qabatli bolip granit qabati joq yamasa juqa boladi. Bazal`t qabattin` qalinlig`i 4 kmge jaqin bolip suwdin` teren` jerlerinde sayiz jerlerine qarag`anda juqa bolatug`in belgili. Materikler jer qabig`i u`sh qabatli ha`m qalin`iraq boladi. Jer qabig`inin` granit ha`m bazal`t qabatlari kislorod kremniy alyuminiyden quraladi. Jer qabati uzaq dawam etken fiziko-ximiyaliq ha`m gravitatsiyaliq (gravitatsiyaliq latinsha awirliq degen) differentsiyallaniw protsessinde mantiya zatlarinin` erip balqiwinan payda bolg`an. Da`slep granit ha`m bazal`t qabatlar kelip shiqqan olardin` sirtqi ku`shler ta`sirinde buziliwinan sho`gindi qabat payda bolg`an. MANTIYa. Mantiya (grekshe sirtqi kiyim degen) jer ko`leminin` 82.85tin massasinin` 58,05 tin` iyeleydi. Bul qabat Moxorovich bo`lgishinen baslap 2900 km terenlikke shekem tarkaladi. Mantiya joqarg`i to`mengi ha`m orta bolip u`shke bo`linedi. Mantiya zatlarinin` sostvina kremniy magniy temir ha`m t.b. aytarliqtay rol` atqaradi. Ilimpazlardin` aniqlawinsha mantiyanin` temperaturasi onin` joqarg`i jag`inda 100-150 gradus S yadro menen shegarada 3800 gradus S zatlardin` tig`izlig`i teren`legen sayin u`zliksiz artip 3,5 smq/g ge jetedi. Joqarg`i mantiyanin` a`sirese 100-150 km lik teren`liklerinde joqari temperatura menen basim astinda zatlar bosasqan yaki balkig`an jag`dayda boladi bul qabat astenosfera dep ataldi. Astenosfearadan joqarida jaylasqan qabat litosfera (tas sfera) dep ataladi. YaDRO. Jer yadrosinin` radiusi 3500 km ge jaqin tig`izlig`i 12,3 smq/g ge jetedi. Temperaturasi 4000-5000 gradus S g`a jetedi. Basim onin` joqarg`i bo`liminde 1,4 mln atm.g`a
12
jaqin al orayliq bo`liminde 3,6 mln atm. jetedi. Yadro ishki ha`m sirtqi bolip bo`linedi. jerdin` ishindegi u`stemlik etken joqari temperaturanin` na`tiyjesinde sirtqi yadro balqig`an jag`dayinda bolsa al ishki yadro qatti boliwi kerek. Xa`zirgi mag`liwmatlarg`a qarag`anda jer yadrosinin` 85-905 ti temirden ibarat. Joqarg`i yadroda temirge kislorod qosiladi al to`mengi yadroda nikel` qosiladi. Jerdi qurastiratug`in zatlardin` differentsiyalanip yadronin` bo`linip shig`iwi planetamiz rawajlaniwin ha`reketke keltiretug`in jerdegi protsess ha`m basli mexanizm bolip esaplanadi. JERDIN` IShKI ISSILIG`I. Xa`zirgi waqittag`i qabil etilgen gipotezalar boyinsha jer suwiq zatlardan payda bolg`an. Bunnan 4,6 mlrd jil burin jer o`zinin` xa`zirgi massasina jaqinlasqannan keyin onin` qiziwi baslanadi. Jilliliqtin` derekleri gravitatsiyaliq qosiliw ha`m radioaktiv buziliw boladi. Solay etip jerdin` ishki jillilig`i payda bolg`an. Jerdin` ishki bo`limlerinde jilliliqtin` bar ekenligin jer betine atlig`ip shiqqan vulkanlar ko`rsetedi. Vulkanlar atliqqan waqitta lavalardin` temperaturasi 1200-1400 gradus S qa jetedi. Jer betinin` jilliliq rejimi ku`n nurlarinin` qizdiriwina baylanisli bolip ol issiliq sutka ha`m sezonlar boyinsha belgili bir teren`likte taraladi. Ku`nnin` jillilig`in jil dawaminda ortasha ken`liklerde 20 m teren`likke shekem tarqaladi. Usi qabattan to`mende temperaturanin` terbeliwi baqlanbaytug`in neytral` zona yaki turaqli temperaturaliq zona jaylasqan. Neytral` zonada temperatuar jil boyina birdey bolip onin` mug`dari ha`r bir jerdin` jil boyliq ortasha temperaturasinin` mug`darina ten` boladi. Neytral` zona qabatinan teren`legen sayin temperatura arta beredi. Baqlawlarg`a qarag`anda teren`legen sayin temperaturanin` artiwi ortasha ha`r 33 m ge 1 gradus S tan artadi. Buni geotermik basqish dep ataydi. Neytral zonada to`men tu`skende ha`r bir 100 m ge temperaturanin` artiwi mug`dari geotermik gradient delinedi. Geotermik gradienttin mug`dari 100 m ge 30 gradus S g`a ten`. Geotermik basqishtin` mug`dari barliq jerlerde birdey emes. Ol taw jinislarinin` sostavina jilli bulaklar menen vulkanizm ha`reketlerine ko`p jilliq tonnin` tarqaliwina ha`m t.b. larg`a baylanisli boladi.
Geotermik basqish boyinsha esaplasaq 100 km teren`likte temperatura 3000 gradus S qa jaqin bolar edi. Al jerdin` orayinda temperatura 2000000 gradus S jeter edi. Jerdin` orayinda onday joqari temperatura bar dep esaplawg`a tiykar joq. Sebebi bunday temperaturada jer birden gazg`a aylanar edi. Sol sebepli geotermik basqishtin` ortasha mug`dari tek jerdin` u`stin`gi qabatlari ushin g`ana duris boliwi mu`mkin. Al u`lken teren`liklerde geotermik basqishtin` mug`dari artip temperaturanin` artiwi kemeyedi degen juwmaq shig`adi. jerdin` orayinda temperatura 4000 gradus S tan 5000 gradus S qa shekem boladi. Boljawlarg`a qarag`anda temperatura 5000 gradus S artiq bolsa jer o`zinin` magnitlik qa`siyetin joq eter eken. JERDIN` IShKI ISSILIG`IN PAYDALANIW.
Jer qabati boyinsha teren`legen sayin temperaturanin` o`zgeriwnin` joqarida ko`rdik. Sonday bolg`anliqtan qa`legen jerden u`lken yaki azg`antay teren`likten jerdin` ishki issilig`inin` ta`sirinde qizg`an issi suwdi tabiwg`a boladi. Jer betine magma og`ada jaqin jaylasatug`in vulkan oblastlarinda bunday issi suwlar azg`antay teren`likte jaylasadi ha`m joqari tempera turag`a iye boladi. Jer astinda og`ada ko`p mug`darda issiliq ja`mlesip onin` bir bo`limi jer betine shig`ip turadi. Jer beti ayirim jerlerde terminal` (issi) suwlardin` ta`sirinde qizadi. Kamchatka yarim atawinin` ko`plegen jerlerinde terminal` suwlar jer betine shig`adi. Kamchatkanin` issi bulaklari ha`m bir sutkada atmsoferag`a 30 mlrd kilokaloriya issiliq beredi. Sonday-aq Saxalin ha`m Kuril` atawlarida jer asti jillilig`ina bay. 13
Arqa muz okeaninin` jag`alarinan Kazakstang`a shekemgi Sibir`din` og`ada ken` maydaninda terminal` suwlar bar. Xa`zirgi waqitta elimizdin` ha`r qiyli rayonlarinda 50 ge jaqin issi suwlar basseynleri ashilg`an. 4-8 km teren`likte issiliq suwdi puwg`a aylandiriw ushin jetkilikli boladi. Buring`i skvajinalarinin` ja`rdemi menen u`lken quwatqa iye elektr stantsiyalarin suw ha`m puw menen ta`miyn etetug`in og`ada u`lken jer asti puw qazanlarin do`retiwge boladi. Xa`zirgi waqitta jer asti suwlari kalalardi jilliliq ha`m issi suw menen ta`miyn etiwge paydalaniladi. Kamchatkanin` Paujetka bulaklarinin` rayonin`da birinshi geotermik elektr stantsiya qurilip islemekte. Jer asti issilig`i jilliliq energiyasinin` en` arzan tu`rinin` biri bolip geotermik elektr energiyasinin` o`zine tu`ser bahasi jilliliq stantsiyasinan 9-12 ese arzan boladi. Jer asti jillilig`i ko`plegen ellerde paydalaniladi. Jer asti suwlarinin` jilliliq energiyasi menen Italiya, Jan`a Zelandiya, AQSh, Yaponiya, Islandiya, Meksika, Rossiya, Kongoda geotermal` elektr stantsiyalari isleydi. Islandiyanin` paytaxti - Reyk`yavik ta`biyg`iy issi suw menen isitilip dun`yadag`i tu`tinsiz du`tsiz en` taza qalalardin` biri.
JER MAGNITIZMI Jer planeta araliq magnit maydaninan aytarliqtay ku`shli magnit ku`shlerinin` maydanina iye. Planeta araliq ken`isliktegiden magnit maydaninin` mug`dari artiq jer payda etken ken`islik geomagnit maydani yaki jerdin` magnitosferasi dep ataladi. Geomagnit maydani kompas strelkasinin` ha`reketinde ayqin ko`rinedi. Sebebi kompas strelkasi mudami magnit ku`shlerinin` siziqlari boylap jaylasiwg`a umtiladi. Kompas sterlkasi geografiyaliq polyuslardi ko`rsetpey magnit polyuslarin ko`rsetedi. Sonin` ushin kompas strelkasi geografiyaliq meridiannin` bag`itinan shig`isqa yaki batisqa qarap awisip mu`yesh payda etedi. Buni magnit awisiwi dep ataydi. Birdey awisiwg`a iye tochkalardi tutastiratug`in siziqlar izogonalar dep ataladi (grekshe den mu`yeshli degen) Izogona sizig`lari o`tkerilgen kartalar izogona kartalar dep ataladi. Nol` izogona (kompas strelkasinin` arqa polyusti ko`rsetetug`in bag`iti) agoniya sizig`i (mu`yeshsiz degen) dep ataladi. Agoniya siziqlari Jerdi shig`is ha`m batis awisiw oblastlarina bo`lip turadi. Batis awisiw oblastina Atlantika okeani Batis Evropa Afrika Arqa ha`m tu`slik Amerikanin` bo`limleri jatadi. Shig`is awisiw oblastina Tinish okean Shig`is Evropa Aziya Arqa ha`m tu`slik Amerikanin` Batis bo`limleri jatadi. Erkin asilg`an magnit strelkasi gorizontal` ju`ze menen mu`yesh payda etip en`keyedi. Oni magnit enkeyiwi dep atawdi. En`keyiwdi 90 gradus S qa ten` tochkalari - magnit polyuslari bolip tabiladi. Magnit polyuslari geografiyaliq polyuslarg`a tuwra kelmeydi ha`m mudami o`zgerip turadi. Xa`zirgi waqittag`i geomagnit polyuslarinin` koordinatalari to`mendegidey 786 a-e, 696 b-k ha`m 786 t-e, 1116 sh-k te jaylasqan. Birdey en`keyiwge iye tochkalardi tutastiriwshi siziqlar izoklin siziqlari dep ataladi. En`keyiwdi 0 gradusqa ten` tochkalarin tutastiriwshi siziq magnit ekvatorin payda etedi. Magnit maydaninin` ku`shi onin` kernewi menen xarakterlenedi. Magnit maydaninin` kernewin o`lshew birligi erstel dep ataladi (1erstl 1 dinag`a ten` tartiw yaki iyteriw ku`shine ten`) Jerdin` magnit maydaninin` kernewi u`lken emes magnit ekvatorinda 0,25-0,35 erstel al magnit polyuslarinda 0,6-0,7 erstelge ten`. Jerde turaqli ha`m o`zgermeli magnit maydanlari bar. Turaqli magnit maydani planetamizdin` magnetizminen kelip shiqqan al ekinshisi ku`nnin` ta`sirinen kelip shiqqan. Jerdin` turaqli magnit maydani haqqinda mag`liwmatlardi (magnit) kartalari beredi. Jer magnetizminin` elementleri (magnit awisiwi en`keyiwi magnit maydaninin` kernewi) og`ada a`ste aqirin bolsa da o`zgerip turatug`inliktan magnit kartalari o`zinin` za`ru`rli aniqlig`in tek bir neshshe jil dawaminda g`ana saqlawi mu`mkin. 14
Magnit kartalari 5 jilliq da`uirge du`zilip ol magnit epoxasi dep ataldi. Magnit kartalarinin` ha`r birinde onin` du`zilgen waqti jazilip bes jildan artiq waqit o`tse onday kartadan paydalaniwg`a bolmaydi. Sebebi o`tken da`wir ishinde jer magnetizminin` elementleri aytarliqtay o`zgerip ketedi. Jer sharinin` bazi bir jerleri de jer magnetizminin` elementlerinin` ortasha normal` jag`dayinan awisiwlari baqlanadi. Bunday qubilis magnit anomaliyalari (grekshe normadan awisiw) dep ataladi, egerde anomaliya kishkene maydanda baqlansa onda jergilikli yaki regional` anomaliya delinedi. misali Laplandiya Krivoy Rog Kursk magnit anomaliyasi ha`m t.b.lar boladi. Jergilikli anomaliyalardin sebebi jer qabig`inin` joqarg`i qabatlarinda jaylasqan magnitlik qa`siyetke iye rudalar menen baylanisli boladi. Bul jergilikli magnit anomaliyalarin izertlewdin` temir ha`m nikel` rudalarin izlewde u`lken praktikaliq a`hiyetinin` bar ekenligin ko`rsetdi. Egerde magnit anomaliyalari og`ada u`lken (onlag`an min` kv, km) maydandi iyelese olardi geoanomilyailar yaki jer ju`zlik anomaliyalar dep ataydi. Bunin` misali Shig`is Sibir` bolip og`ada u`lken territoriyada shig`is awisiwlardin` arasinda batis awisiwlarda u`shirasadi. Ilimpazlardin` izertlewleri boyinsha geoanomiyalar tek qurg`aqliqta g`ana emes al okeanda da bar ekenligi aniqlandi. Arqa muz okeanindag`i suw asti Lomonosov taw qirinda anomaliya ashildi. Buni burin Arktikadag`i ekinshi magnit polyusi dep espalaytug`in edi. Ol anomaliya bolip shiqti. 1959-jili magnitsiz Zarya kemesi menen ju`rgizilgen ekspeditsiya Atlantika okeaninin` arqa bo`limnde u`lken teren`liklerdin` u`stinde anomaliyalar oblasti ashti. Jerdin` turaqli magnit maydani ha`m onin` barliq elementleri u`zliksiz o`zgerip turadi. Waqittin` o`tiwi menen jerdin` magnit maydaninin` ortasha mug`darinin` o`zgeriwi a`sirlik variatsiyalar (a`sirlik baris) dep ataladi. Jer magnetizmi adette bir tegis o`zgeredi. Bazibir waqitlarda jerdi magnit maydani jag`dayinan u`lken awisiwlardi keltirip shig`aradi. Bug`an usag`an qubilislar magnit dawillari dep ataladi. Magnit dawillari uzaqqa so`zilmay a`dette bir neshe saattan artpaydi tek siyrek jag`daylarda bir neshshe sutka dawam etedi. Magnit dawillari ku`nnin` korpuskulyar nur shashiwi menen baylanisli kelip shig`adi. Korpuskulyarlar elektr zaryadina iye bo`leksheler bolip onin` mug`dari ku`nnin` aktivligine baylanisli boladi.
MAGNIT KOMPASI Erkin asilg`an magnit strelkasi arqa ha`m tu`slik bag`it boyinsha jaylasiw qa`siyetine iye. Magnittin` usi qa`siyeti qitaylilarg`a a`ramizdan 2000 jil burin belgili bolg`an. Evropada orientirlew ushin magnit strelkasi XII a`sirden baslap qollanilg`an. XIII a`sirge kelip magnit strelkasi tek ko`sherge kiygizilip xa`zirgi kompas formasina kelgen. Kompastin` usinday konstruktsiyasi o`zgerissiz derlik bizin` da`wirimizge shekem saqlanip kelmekte. Ten`iz ha`m aviatsiyada qollanilatug`in kompastin du`zilisi o`zgeshe boladi. Korabl`ler menen samoletlerdin` metall massalarinin` ta`sirinde kompas duris ko`restpeydi bul qubilis kompas deviatsiyasi (latinsha awisiw degen) dep ataladi. Bunda jag`dayda kompastan paydalaniw ushin deviatsiyani joq etiw kerek. Deviatsiyani joq etiw ushin kompastin` aynalasina belgili qag`iyda boyinsha bos temir bo`lekleri qoyiladi. Solay etip kompastin` duris ko`rsetiwine erisedi. Ha`zirgi waqitta duris ko`rsetetug`in navigatsiyaliq a`sbaplar girokompas radiokompas ha`m t.b. lar bar. Solarg`a qaramastan magnit kompasi usi ku`nge shekem paydalanilip kelmekte.
JERDIN` JASI HA`M GEOXRONOLOGIYa Jaqin arag`a shekem geologlar waqiyalardin` izbe-izligi (ne na`rse burin ne na`rse son` bolg`anin`) yag`niy salistirma geoxronologiyalik ma`selelerdi sheship kelgen bolsa xa`zirgi waqitta
15
radioximiyaliq metod penen jur turmisinin absolyut geoxronologiyasin belgilep geologiyaliq wakiyalardin` bolg`an waktin min` million ha`m milliard jillar menen aniqlag`an. Radiokativ elementler o`z-o`zinen buziladi ha`m bir qatar araliq produktlardi payda etedi. Misali, urannin` buziliwinan payda bolatug`in song`i produkt qorg`asin al kaliydiki argon boladi. Radioaktiv elementlerdin` buziliw protsessleri qanday sharayatta bolsada birden tezlik penen boladi. Birdey waqittin` o`zinde qanday mug`darda alsaqta radioaktiv zattin` yarimi buziladi. Misalg`a 1 kg urandi alsaq onin` yarimi 4,5 mlrd jilda buziladi. Basqa radioaktiv zatlardin` yarim buziliw wakti boladi ha`r bir million jilda 1 gramm ta`biyg`iy urannan gramnin` on min`nan bir bo`limdeyinde qorg`asin payda boladi. Usi radioximiyaliq metodtin` ja`rdemi menen Jer betindegi en` a`yyemgi jinistin` bunnan 3,5 mlrd jil burin payda bolg`ani aniqlang`an. Keyinirek payda bolg`an taw jinislarinin` jasin aniqlaw ushin uglerod izotopinin` (Sa`n`) yarim buziliwi qollanilip ol buziliw 6000 jilg`a ten`. Bul izotop o`simlikler menen haywanlardin` organizmlerinde olardin` o`mirinin` aqirina shekem toplanadi. Organizmler o`lgennen keyin uglerodtin` izotopinin` buziliwi baslanadi ha`m og`an qarap organizm qaldiqlarinin` jasi aniqlanadi. Jer qabig`inin` rawajlaniw tariyxinin` barisin tiklewge xizmet etetug`in a`hmiyetli dokumentler en` aldi menen taw jinislari bolip tabiladi. Taw jinislarinin` jaylasiw mineralogiyaliq ha`m mexanikaliq sostavina qarap o`tken geologiyaliq protsesler menen fiziko-geografiyaliq sharayatlardi tiklewge boladi. Taw da`r`yalarinin` jatqizg`an materiallarin tegislik da`r`yalarinin` materiallarinan qol tu`binde payda bolg`an jinis qabatlarin ten`iz tu`binde payda bolg`an qabatlardan an`sat g`ana ayiriwg`a boladi. En` a`yyemgigi qabat to`mende jaylasadi degen boljaw boyinsha jinislardin` qabatlasiw ha`m qabatlardin` sostavin izertlew na`tiyjesinde de qaysi jinistin` burin payda bolg`anin` biliwge boladi. Bul usil stratigrafiyaliq (qabatti ta`riplew degen) metod dep ataladi. Bul metod sho`gindi taw jinislarinan quralg`an qabatlardin` bir tegis jaylasqan kishkene territoriyalari iyelegende kanaatlandirarliq na`tiyje beredi. Sho`gindi jinislardin` arasindag`i organikaliq qaldiqlardi izertlewge tiykarlang`an metod qolayiraq bolip ken`irek qollaniladi. Bul paleontologiyaliq metod (grekshe a`yyemgigi tirishilik xaqqinda ilim degen) dep ataladi. Jerdin` organikaliq dun`yasi evolyutsiya joli menen barg`an sayin quramalasip u`zliksiz o`zgerip barg`an. Sol sebepli jinis qabatlari qanshelli a`yyemgigi bolsa olardin` arasinan tabilatug`in organizmler a`piwayiraq boladi. En` anig`iraq aniqlaw metodlarinin` tiykarinda toplang`an son`g`i mag`liwmatlarg`a qarag`anda jerdin` jasi shama menen 5 mlrd jil. Al jerdin` geologiyaliq tariyxi yag`niy en` a`yyemgigi taw jinislari menen minerallardin` payda bolg`an waqitinan ha`zirge shekem o`tken waqit 3,6 mlrd jilg`a ten`.
Jer qabig`indag`i taw jinislarinin` qabatlasiwlari gruppalarg`a ha`r bir gruppa sistemalarg`a al sistema bo`limlerge jiklenedi. Gruppa jinisilarina tuwri keletug`in waqit aralig`i era, al sistema jinislari payda bolatug`in waqit aralig`in period dep qabil etilgen. Geoxronologiyaliq jil sanawdin` en` irirek bo`liniwleri to`mendegi tablitsada berilgen.
Geoxronologiyalik tablitsa ---------------- │----------------------------│----------------- eralar │ periodlar │Belgisi │ uzaqligi /gruppa/ │ /sistema/ │ │ mln. jil ---------------- │-------------------│--------
16
│------------------ Kaynozoy u`u`-w0 │ tortlenshi │ │ mln.jil │ /antopogen/│ │ a`,w
│ Neogen │ │ g`n`,0
│ Paleogen │ │ n`a`,0 Mezozoy │ Por │ │ w0,0 /a`u`o`-a`w0 mln jil/ │ Yura │ │ o`o`,0
│ Trias │ │ n`0-n`o`,0 Palezoy │ Perm` │ │ n`0,0 /qg`o`-qwo`mln jil/ │ Tas komir │ │ o`o`-wo`,0
│ Devon │ │ o`0-w0,0
│ Silur │ │ q0-qo`,0
│ Ordovik │ │ u`0-w0,0
│ Kembriy │ │ 90,0 Proterozoy │ │ │ g`000,0 Arxey │ │ │ 900,0
│ │ │ ----------------------------------------------------------------
JER BETI DU`ZILISININ` TIYKARG`I BELGILERI Materikler ha`m okeanlar.
Jer beti bir-birlerinen sapasi jag`inan ayrilatug`in ha`r qiyli matriklik ha`m okeanliq tiplerge jatadi. Bular planetarliq rel`eftin` tiykarg`i ju`zesi bolg`an materiklerdin` beti menen jer ju`zlik okeannin` tu`bine tuwri keledi. 510 mln.kv. kmlik jer shari maydaninin` 361 mln.kv.kmin suw iyeleydi al kalg`an 149 mln kv km maydandi qurg`aqliq iyeleydi. qurg`aqliqtin` iyelegen maydani arqa yarim sharda ko`birek bolsa ol arqa shardin` 395 iyeleydi al tu`slik yarim sharda bolsa onin` u`lesine tu`slik yarim shardin` tek 159 g`ana tuwri keledi. Qurg`aqliqtin` bul bo`liniwinin` aytarliqtay klimatqa ta`siri bar. Arqa yarim sharda en` jilli aydin` ortasha temperaturasi 22,4 gradus S al en` suwiq aydin` ortasha temperaturasi 8,6 gradus S tu`slik yarim sharda bolsa en` jilli aydin` ortasha temperaturasi 17,5 gradus S al en` suwiq aydin` ortasha temperaturasi 11,3 gradus S. Arqa yarim sharda jilli ha`m suwiq aylardin` ortasha temperaturasinin` ayirmasi 14 gradus S qa ten bolsa tu`slik yarim sharda ol ayirma tek 6 gradus S azlap artig`iraq. Bunin sebebi arqa yarim sharda qurg`aqliq ko`birek bolg`anliktan onin` klimati kontinentalliq. Al tu`slik yarim sharda suw kn`o`rek bolg`anliqtan onin` ta`sirinde Tu`slik yarim sharda temperatura bir tegis boladi.
Jer ju`zlik okean ha`m onin` bo`liniwi ------------------------------------- Jer sharinin` maydaninin` 361 mln kv km maydanin` iyeleytug`in suwdin` barlig`i birikken Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling