O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
|
┼────────┤ Pu`tkil du`n`ya │ a`u`o`0 │ a`ha`a` │ g`g`90 │ q0n`a` │ a`n`a`h │ n`ha`n` │ o`900 │ juzi │ │ │ │ │ │ │ │ ───────────────┴──────┴──────┴──────┴──────┴──────┴────── ┴────────┘
Bizin` ku`nlerimizde demografiyaliq siyasat degen so`zdi ko`p qollanbaqta. Demografiyaliq siyasat bul xaliqtin` tolisiwinin` retlesiwi bolip esaplanadi. Demografiyaliq siyasat bul qaysi eldegi bolsa da demografiyaliq aldin ala jag`day bolip esaplanadi. Frantsiya ma`mleketinde demografiyaliq siyasat jaqsi jolg`a qoyilg`an.Son`g`i jillar ishinde tolisiwdin` ekinshi tu`rinin` ko`pshilik elleri tuwiliwshiliqtin` ha`m xaliqtin` ta`biyiy qisqariwina bag`darlang`an demografiyaliq siyasatti iske asira basladi. Bul jag`inan du`n`yadag`i en` u`lken el Qitay ha`m Hindstanda u`lken ku`sh salip atir. Du`n`yada erkek adamlarg`a qarag`anda hayal adamlar ko`p. Du`n`yadag`i erkeklerden hayallardin` jasi 5-8 jas artiq. Du`n`ya ju`zinin` 209 elinen 101 inde hayal-qizlar 94 inde erkekler ko`p ha`m 29 inda olardin` sani shama menen ten`dey. Ha`zirgi waqitta hayal-qizlardin artiqlig`i 30 jaslarda bilinedi. Qitay menen Hindstanda erkeklerdin` salmag`i og`ada ko`p. Eger usi eki eldi esaplag`animizda du`n`ya 72
ju`zinde hayallar sani og`ada ko`p dep esaplar edik. Grek matematigi, filosofi Pifagor adam o`mirine to`rt ma`wsimdi bo`lgen ba`ha`rdi – balaliq, jazdi – jasliq, gu`zdi - erjetkenlik, qisti- g`arriliq dep ayirip korsetken. Ma`wsimlerge bo`lip ko`rsetiliwi tuwiwshiliqqa o`lim jetimge baylanisli. Xaliqtin` jas quraminin` tiykarin tolisiw quraydi. Rawajlang`an ellerde balalardin` u`lesi ortasha 23 protsentti, al eresek adamlardin` u`lesi 15 protsentti qurasa, al rawajlanip kiyatirg`an ellerde olar reti boyinsha 43 protsent ha`m 6 protsentti quraydi. Balalardin` u`lesi du`n`ya ju`zindeginen to`meni Germaniya ha`m Lyuksemburgta 17 protsent en` joqarg`isi Keniya menen Bostvanda 50 protsent. Egerde adamlar ba`rinen de Shvetsiyada ko`p 22 protsent ha`m ba`rinen de azi Mali de bolip 3 protsentti quraydi. Balalardin` absolyut ko`rsetkishi bolsa Qitayda 330 mln ha`m Hindsta`nda 290 mln adam bolip esaplanadi. Xaliqtin` ekonomikaliq aktivliginin` ko`rsetkishi miynet resurslarinin` o`ndiriske tartiliwinin` da`liyli. Pu`tkil du`n`ya ju`zi xalqinin` aktiv bo`liminin` sani 2 mlrd adamdi quraydi. Du`n`yada ha`mmesi bolip 3 min`g`a jaqin shig`adi yamasa etnoslar bar. Xaliqtin` sani usinday bolip turg`an waqitta olardin` klassifikatsiyasinin` za`ru`r ekenligi ta`biyiy na`rse. Xaliqtin` geografiyasi ushin xaliqlardin` klassifikatsiyasi 1 sani boyinsha 2 tili boyinsha klassifikatsiyalaw og`ada a`hmiyetke iye. Xaliqtin` sani boyinsha klassifikatsiyalaniwi ba`rinen de burin olardin` arasindag`i ha`dden tis u`lken ayirmashiliqlar bar ekenligi ha`zirdin` o`zinde 1,1 mlrd-tan asip ketken. Qitaylilardan baslap Shrilankadag`i barlig`i bolip 1 min` adamnan ibarat. Vedler qa`wimine shekem ayirmashiliqlar bar ekenligin da`liylleydi. Du`n`ya ju`zinde ha`r qaysisinin` adam sani 1 mlnnan asatug`in 300 den aslam shig`adi bar, barliq jer ju`zi xalqinin` 97 protsenti solarg`a tuwra keledi. Sonin` ishinde 10 mln adamnan asatug`in 71 xaliq 5 mlnnan 10 min`g`a shekem 54 xaliq bar. Xaliqtin` tili boyinsha klassifikatsiyalaniwi olardin` tuwsliq printsiplerine tuwra keledi. Bul klassifikatsiyada barliq tiller til sem`yasina birigedi. Olar o`z na`wbetinde til gruppalarina bo`linedi. Olardin` ishinde en` ko`p taralg`ani hind, evropa til sem`yasi bolip esaplanadi. Qitay-Tibet sem`yasinin` tiykarinan Qitay sem`yasinin` tillerinde 1 milliardtan aslam adam so`yleydi. Qalg`an til sem`yalari bir qansha az. Hind-evropa sem`yasi tillerinin` ishinde en` ko`p taralg`ani anglichan tili 400 mln adam, rus tilinde 870 mln, ispan tilinde 280 mln, portugal tilinde 150 mln, frantsuz tilinde 100 mln adam so`yleydi. Barliq dinler o`zinin` taraliwina ha`m rol`ine qaray du`n`ya ju`zilik ha`m milliy dinler bolip bo`linedi. Jer ju`zilik dinlerden xristian dini - bul din tiykarinan Evropada, Amerika ha`m Avstraliyada bolip, og`an shama menen 1 mlrd adam isenedi. Iseniwshilerdin` sani boyinsha 800 mln islam yaki musilman dini ekinshi orindi iyeleydi. Ol tiykarinan Aziya menen Afrikada jaylasqan 28 elde taralg`an. Du`n`ya ju`zlik dinlerdin` arasinda Orayliq ha`m Shig`is Aziyada taralg`an buddizm 250 mln Adam siyinip u`shinshi orinda turadi. Milliy dinlerge Xindstandag`i induizm, Qitaydag`i konfutsionliq, Yaponiyadag`i sintoizm ha`m tag`i basqa da dinler jatadi. Sonday-aq a`yyemgigi dinlerdin` biri iudaizm de ken` taralg`an din onin` ko`pshilik rejelerin xristian dini qabillag`an. Xaliq ju`da` alag`at jaylasqan barliq adamlardin` 70 protsentke jaqini jerbetindegi qurg`aqshiliktin` 7 protsentinde jasap atir. Sonin` menen bir qatarda adamlar jasap atirg`an qurg`aqshiliktin` yarimina jaqinindag`i shig`aditin` ortasha tig`izlig`i 1 kv.km jerge 5 adamnan kemirek. Pu`tkilley adam jasamaytug`in wa`layatlar qurg`aqshiliq territoriyasinin` 15 protsentin tutadi. Adamlar o`zlestirgen ha`m kesh o`zlestirgen wa`layatlar - bul ba`rinen burin ekstremal` ta`biyiy jag`daylarg`a iye. Adamlar birinshi na`wbette jasaw ushin bir qansha qolayli ha`m ha`r qiyli resurslarg`a bay territoriyalarda qonislang`an ha`m o`zlestirgen, sol territoriyada olar antropogenlik landshaftlardin` ha`r qiyli tu`rlerin du`zgen. 73
Xalqinin` ko`pshiligi ten`iz qa`ddinen 1000 metrden aslam ba`lentlikte jasaytug`in du`n`ya ju`zindegi ma`mleketler Boliviya, Meksika, Peru, Efiopiya, Avganistan bolip tabiladi. Sanaattin` rawajlaniwinin` baslaniwi menen Evropa menen AQSh ta shig`aditin` ko`plep shorlig`iwi qa`liplesti. Bul protsess Qitayda, Kanadada, Aziya, Avstraliya, Afrika, Latin Amerikasinin` ko`plegen rawajlanip kiyatirg`an rayonlarinda ha`zir de dawam etip atir. Ayirim sanaatli rayonlarda shig`aditin` tig`izlig`i sonday-aq 1 kv. km ge 1000-1500 adamg`a jetedi. Solay etip, adamzat tsivilizatsiyasinin` pu`tkil dawaminda adamlardin` ko`ship qonislaniwina olardin` transport ha`m sawda jollarina qaray ig`isiwi ku`shli ta`sirin tiygizip atir. Barlig`i bolip qurg`aqshiliktin` 16 protsentin iyelep atirg`an ten`iz ha`m okean jag`alawlarinin` uzinina boyindag`i 200 km lik polosada adamzattin` yarimi ja`mlengen. Ayirim ko`binese ataw ha`m yarim atawdag`i ellerde bul ko`rsetkish a`dewir joqari. Yaponiyada shig`aditin 9/10 i, Ullibritaniyada 3/4 i ten`izden 50 km den uzaqta jasamaydi. Portugaliyada, Norvegiyada, Daniyada, Irlandiyada, Jan`a Zelandiyada, Chilide ha`m Fillipinde barliq shig`adi, Avstraliya menen Egipette xaliqtin` 90 protsentten aslami ten`izden 200 km den uzaqta jasamaydi. Jer ju`zi xalqinin` ortasha tig`izlig`i 1 km kv 38 adamnan tuwra keledi. Qaraqalpaqstanda 7-8 adamnan tuwra keledi. Al geybir jerlerde 1 km kv jerge 24 adamnan tuwra keledi. Misalg`a alsaq Kanadada AQSh penen shegarasinin` uzina boyina sozilip atirg`an ha`m qon`islaniwdin` basli polosasin` quraytug`in eldin` qubla bo`liminde xaliqtin` 2/3 i jasaydi. Eldin` arqa bo`liminde 20-25 km kv territoriyaga 1 adamnan tuwra keledi. Sonday-aq qon`islaniwdag`i bunday u`lken ayirmashiliqlar Avstraliya ushin da xarakterli. Xaliqtin` belgili bir sani ha`m tig`izlig`i ha`r bir eldin` rawajlaniwi ushin za`ru`rli aldin ala jag`daylar bolip tabiladi. Biraq xaliqtin` tig`izlig`inin` rolin asira bahalaytug`in ha`m ha`tte onin` menen sotsialliq ekonomikaliq rawajlaniw da`rejesinin` arasinda pu`tkilley baylanis bar dep esaplaytug`in ilimpazlar pu`tkilley qa`telesedi. Xaliqtin` ornalasiw sonday-aq onin` tig`izlig`i menen quramina xaliqtin` migratsiyasi u`lken ta`sir etedi. G`Adamlar - dep jazg`an edi N.N.Baranskiy, - qanatli qus emes ha`m olardin` ko`ship qon`islaniwi biologiyaliq emes, al ja`miyetlik nizamlar menen tu`sindiriledi. Migratsiyalardin` basli sebebi ekonomikaliq sebep, biraq ol sebepler sonday-aq siyasiy, milliy, diniy ha`m basqa da sebeplerden kelip shig`adiG`. Xaliqtin` ishki migratsiyalari a`yyemgigi zamanlarda kelip shiqqan, biraq ol kapitalizm da`wirinde u`lken rawajlaniwg`a iye bolg`an. En` u`lken migratsiyaliq jariliwi XIX a`sirde baslandi. Emigratsiyanin` basli oshag`i Evropa boldi. Irlandiyani emigratsiyanin` klassikaliq eli dep esaplaydi. XIX a`sirdin` yariminan bergi ju`z jildin` ishinde g`ana bul eldi 6 millionnan aslam irlandiyalilar, Irlandiyanin` jasawshisina qarg`anda 12 ese ko`p. Emigratsiyanin` ekinshi oshag`i Aziyada boldi. Emigratsiyanin` en` iri rayoni Jaqin Shig`istin` neft` qazip shig`aratug`in arab ellerinde qa`liplesti. Immigrantlar ba`rinen de burin ko`pshiligi jaslar bolip esaplanadi. Xaliqtin` ishki migratsiyalari bir neshe tu`rge bo`linedi. Xaliqtin` awilliq jerlerden qalalarg`a ko`ship qon`islaniwi usilardin` qatarina jatadi. U`lken ha`m mayda qalalar arasinda da shig`aditin` territoriyaliq bo`listiriwi bolip turadi. Jan`a jerlerdin` o`zlestiriliwi de migratsiyalarg`a baylanisli. Ko`pshilik eller shig`aditin` ishki ha`m sirtqi migratsiyalarin retlestiriwge bag`darlang`an migratsiya siyasatin` ju`rgizip otiradi. Bizin` ku`nlerimizde shig`aditin` ornalasiwi a`sirese qalalardin` geografiyasi menen aniqlanadi. Jer sharindag`i olardin` sani on min`lap esaplanadi. Qalalar olardi qorshag`an ortaliqqa ta`biyiy ortaliqqa da awilliq qon`islaniwg`a da, o`sip baratirg`an ta`sir jasaydi. Barliq eller ushin birdey qala degen tu`sinik joq. Misali, Daniyada, Shvetsiyada, Finlyandiyada xalqinin` sani 200 den artiq elatlar qala dep ataladi. Avstraliya, Kanada da 1 min`nan aslam Germaniyada, Frantsiiyada, Kubada 2 min`nan aslam, AQSh ta, Meksikada 2,5 min`nan aslam, Avstriya, Hindstan, Iran, Madagaskarda - 5 min`nan aslam, Shveytsariyada, Malayziyada 10 min`nan assa qala dep esaplaydi. Urbanizatsiya
74
ha`zirgi zamannin en` a`hmiyetli sotsial-ekonomikaliq protsesslerinin` qatarina jatadi. Qalalardin` o`siwi ha`m eldegi, regiondag`i, du`n`ya ju`zindegi barliq qala xalqinin` salistirma salmag`inin` artiwi urbanizatsiya dep ataladi. Ha`zirgi urbanizatsiya pu`tkil du`n`ya ju`zlik protsess sipatinda ko`pshilik eller ushin xarakterli bolg`an uliwma u`sh belgige iye 1. Qala xalqinin` o`siwinin` tez pa`ti 2. Xaliqtin` ha`m xojaliqtin` tiykarinan u`lken qalalarg`a ja`mleniwi 3. Qalalardin` en` shashiwi. Olardin` territoriyasinin` ken`eyiwi. 1-belgige misal. 1900-jili qalalarda du`n`ya ju`zi xalqinin` 14 protsent, 1990-jili 46 protsent jasag`an. Qala xalqi orta esap penen ha`r jili shama menen 50 mln adamg`a ko`beyedi. 3-belgige qala aglomeratsiyalari ta`n. Du`n`ya ju`zindegi en` iri qala aglomeratsiyasi Tokio, N`yu-York, Meksikada qa`liplesken. Olarda 18-20 millionnan ha`m onnanda aslamiraq adam jasaydi. XX a`sirdin` aqirina qaray iri aglomeratsiyalar ju`da` ko`beyip atir. Demografiyaliq boljawlarg`a qarag`anda 2000-jili du`n`ya ju`zi xalqi 10 million adamnan aslam 25 gigant qala Mekiko, 31 million adami boliwi mu`mkin. San-Paulu (26 mln), Shanxay (24 mln), Tokio(24), N`yu-York (22), Pekin (21), Rio-de-Janeyro (19), Bombey (17),Kal`kutta (16), Djakarta (16), Kair (16) boladi. Urbanizatsiya uliwma o`siwi xaliqqa jaman ta`sirin tiygizip atir. Olar tiykarinan pataslang`an hawa adamlarg`a jaman ta`sirin tiygizip atir. O`siwdin` ha`zirgi zaman protsessleri xaliqtin` qurami menen qon`islaniwi ko`plegen qiyin mashqalalardi payda etedi. Olardin` a`hmiyetlileri de bolip olar demografiyaliq jariliw, milletler araliq qatnasiqlar, urbanizatsiya mashqalalari bolip esaplanadi. O`zbekstanda da 21206,8 min` adam jasaydi. Onin` qala xalqi 8483,4 min` rayon xalqi, awil xalqi 12723,4 min` adamnan ibarat. Bul bizin` respublikamizda da kem-kemnen xaliq ko`beymekte. Barg`an sayin xaliq qalalarg`a ko`ship kelmekte. Ekvatoriyaliq aymaq . Ekvatoriyaliq aymaq ha`r eki yarim sharda shama menen 6 0 ken`likke shekem boladi. Aymaqtin` ortasinan o`tetug`in parellel ekvatorldin` 30800 km ge jaqin bo`legi okeanlardan ha`m 9200 km ge jaqin bo`legi qurg`aqliqtan o`tedi. Materiklerdin` ekvatorliq aymaqtag`i rel`efi litosferanin` ekartor astindag`i sho`giniwine sa`ykes ra`wishte pa`s tegisliklerden (Amazonka pa`s tegisligi, Orayliq Afrika) ha`m atawlardan ibarat (Indoneziya ha`m Jan`a Gvineya). Tek And tawlarinda gorizontal zonalliq biyiklik bo`limi menen almasadi. Atmosfera artiqsha issiliq balansina iye. Polyar temperatursi (39 0 ) haqiyqiy temperaturadan (24- 26) 15-13 0 artiq. Quyash issilig`i ju`da` ko`p jillig`i 100 kkal/sm 2 dan 160 kkal/sm 2 qa shekem ha`m jil boyi bir az bir tegis tu`sip turadi. Qurg`aqliqta 20 kkal/sm 2 dan okeanlarda 80 kkal/sm 2 ge
shekem issiliq puwlaniwg`a ketedi. Isig`an hawada ko`terilme ag`islar payda boladi. Bunin` na`tiyjesinde aymaqa tropikaliq, aymaqtan passat samallari esip, ig`al alip keledi. Sol sebepli ig`alliq u`lken 80-90 protsent, hawa bultli boladi, jawinlar ko`p jilina 1000 mm den 2500 mm ge shekem jawadi. Mu`mkin bolg`an puwlaniwg`a qarag`anda kem -100001500mm a`tirapinda. Atmosferadag`i ig`allaniw artiqsha -150 ke shekem jetedi. Hawa temperaturasi ha`mme aylarda 24-26
0 C boladi, jilliq amplintudalar kishi, 32 0 S a`tirapinda. Ekvatorliq aymaqtag`i ta`biyiy protsesslerdin` ma`wsimli o`zgeriw Parqi u`lken emes ha`m ha`r tu`rli territoriyalarda bir tu`r boladi. Materik ha`m okean sektorlarindag`i klimati ha`m tafovutlar sipati jag`inan pariq qilatug`in da`rejege jetpeydi. Ekvatoriyaliq qurg`aqliklardin` klimati okean klimati. Qurg`aqliqta suw mol, grunt suwlari jer betine jaqin jaylasqan, batpaq basqan jerler ko`p, da`r`yalar ko`p ha`m suwli. Da`r`ya eroziyasi ku`shli bolg`anliqtan ko`ller az. Tek Arqa Afrikada, Siriya-Afrika grabeninde u`lken ko`ller ko`p. Qurg`aqliqtin` issi ha`m ig`lalli klimatli bo`limlerinde ximiyaliq uniraw ju`z beredi. Uzaq waqit dawaminda bir tu`r kontinental sha`rayatta qalin` uniraw beti payda bolg`an. Topiraqta juwiliw protsessi u`stin turadi, topiraq payda boliw materit tipte ju`z beredi. Uniraw bo`limi ha`m de topiraq alyuminiy ha`m temir oksidleri menen bayip baradi, materit payda boladi – topiraq astindag`i
75
jinislar ha`m topiraq bir neshe metr qalinliqta - gerbish ren` - qizil tu`ske enedi. Olar ko`l zatlarg`a bay.
Ekvatorliq aymaqta o`simlikler issiliq ha`m ilg`al menen toliq ta`miynlengenligi sebepli olar zat ha`m energiya almasiwi ku`shli bolatug`in sha`rayatta rawajlanadi. To`mengi geografiyaliq ken`likler ta`biyattin` kem o`zgeriwshen`ligine sebep a`ne usi paleogen da`wirinen berli bul aymaqta o`simlikler onsha ko`p o`zgermegen. Ekvatorliq aymaq o`simlikler gileyalaprdan- turaqli jasil ha`m Barqulla ig`alli toyg`aylardan ibarat. Gileyalar ko`p yarusli bolip, kuramali du`zilgen, tu`rlerge ju`da` bay ha`m o`nimdarlig`i joqari jilina gektarina - 50 t g`a shekem qurg`aq zat payda boladi. Ekvatorliq aymaqtin` okeanliq sektorlarpinda jilli ekvatiorliq qarsi ag`islar bar, suw temperaturasi 24 0 tan 28 0 S shekem baradi. Afrika menen Qubla Ameritkanin` Batis jag`alari jaqinindag`i salqin torpikaliq ag`islar ekvatorliq aymaqtin` arqag`a jiljitadi. Subekvatorliq aymaqlar. Subekvatorliq aymaqlar en` za`ru`rli qa`siyeti atmosfera tsirkulyatsiyasinin` o`zgerip turiwi. Bul o`zgeris ekvatorliq japiraq minimumnin` geografiyaliq ken`lik boyinsha jiljip turiwinda, subekvatorliq mussionlarda, ekvatorliq hawa menen tropikaliq hawanin` ma`wsimnen ma`wsimge almasip turiwinda jildin` qurg`aq ha`m jawinli ma`wsimlerge bo`liniwinde payda boladi. Atmosfera tsirkulyatsiyasina baylanisli tu`rde barliq ta`biyiy protsessler de ma`wsimli o`zgerip turadi, bul jag`day adamlardin` xojaliq xizmetinde sa`wlelenedi. Bul aytilg`anlanlar subekvatorliq aymaqlardin` ta`biyatina tek sebep bolg`an dep sheshimge keliwge bolmaydi. Ta`biyg`iy ha`diyselerdin` ma`wsimli o`zgeriwine tiykarg`i sebep, ortasha geografiyaliq ken`liklerdegi ma`wsimlerdin` almasiwina sebep bolg`ani siyaqli jer aylaniw orinin` orbita tegisligine qiya ekenligi ha`m og`an baylanisli tu`rde yarim sharlardin` gezekpe-gezek isitiliwi. Jawingershilik ma`wsimnin` uzin-qisqalig`ina sa`ykes tu`rde (bul ma`wsim gileyalar shegarasi qasinda uzaq dawam etip tropikaliq yarim sho`llerde ha`m sho`llerge qaray qisqaradi) subekvatorliq aymaqta eki ta`biyat zonasi ajiratilad, a) ig`alliq o`zgerip turiwshi japiraq toqiwshi tog`aylar, b) savannalar yaki tropikaliq tog`ay-yarim sho`ller zonalari. Atmosfera tsirkulyatsiyasi ha`m klitmattin` aniq o`zgeriwine qaramay, subekvatorliq ken`liklerdin`, a`sirese savanna zonasinin` ta`biyati ju`da` o`zine ta`n bolip, ta`biyatinin` ha`zirgi qa`siyetleri, kem degende, u`shlemshi da`wirlerden saqlanip qalg`an. Qurg`aqliqtag`i subekvatorliq aymaq arqa yarim sharda 5 0 S arqa
ken`likten 25 0 arqa ken`likke shekem sozilip, o`z ishine Panama qoltig`in, Orinoko`l boyindag`i pa`s tegislikti, Gviana tawlig`in, Afrikadag`i Niger da`r`yasinan Nil da`r`yasinin` joqari ag`isi ha`m Ulli ko`llerge shekem bolg`an jerlerdi, Hindistan, Hindiqitay ha`m Filippindi, qubla yarim sharda Braziliya tawlig`in, Orayliq Afrikanin` Kongo da`r`yasinan Zambezi da`r`yasina shekem bolg`an bo`limin, Avstraliyanin` arqa, yag`niy 5 0 S
tan 20 0 S qubla ken`likke shekem bolg`an jerlerin o`z ishine aladi. Ekvatorliq aymaq siyaqli bul aymaqtada u`lken bo`limin okeanlarg`a tuwra keledi. Subekvatorliq aymaqtag`i dissimmetriya payda bola baslaydi. Arqa subekvatorliq aymaqtag`i qurg`aqliqta uzaqlik boyinsha 120 0 C soziladi, qubla subekvatorliq aymaq bolsa tek 20 0 S sozilg`an. Du`n`ya okeaninda subekvatorliq aymaqtag`i aniq ko`rsetilgen, olardi passat samallari ajiratip turadi. Okeanlardag`i subekvatorliq aymaq qurg`aqliqlardag`idan basqaraq jaylasqan ha`m geografiyaliq qabiq dissimmetriyasin sa`wlelendirip, ha`r eki yarim shardin` subekvatorliq aymaqlari Tinish ha`m Atlantika okeanlarinda bir az arqag`a jiljig`an. Materiklerdin` subekvatorliq aymaqlarindag`i rel`efi qirlardan ha`m tawlardan ibarat 2 0 C ha`m
qubla ken`liklerdegi platformalarg`a ta`n bolg`an ko`terilme ha`reketler ko`terilmegen. Mezo ha`m mikrorel`ef tu`rleri jawingershilik ma`wsimindegi ku`shli eroziya ha`m ximiyaliq uniraw ta`sirinde, qurg`aqshil ma`wsimde bolsa reflyatsiya ta`sirinde payda boladi. Akkumlyativ tegisliklerde supa ta`rizli ha`m jetim tawlar payda boladi. 76
Atmosferanin` issiliq ha`m radiatsiya qa`siyetleri ekvatorliq aymaqlardag`ig`a jaqin boladi. Radiatsiya balanisinin` qaldiq issilig`i ekvatorliq aymaelardag`iday (jilina 90 kkal/sm 2 )
kemirek boladi. Jilina 70-75kkal/sm 2 . Temperaturanin` ma`wsimli parqi ekvatordag`idan u`lken a`lbette. Ortasha ayliq temperaturalar 15 0 C dan 30 0 S g`a shekem baradi, lekin issiliq hesh bir ayda o`simlikler rawajlaniwina yaki birde bir ta`biyiy protsesslerge kesent etpeydi. Ta`biyg`iy protsesslerdegi hal qiliwshi faktorlar jawingerlik Ma`wsimnin` qanshelli uzaq dawam etiwi ol subekvatorliq tog`aylarda aydan 8 ayg`a shekem savannalarda 4 ayg`a shekem dawam etedi. Atmosferdan ig`allaniwdin` jaqininda atmosferadan ig`allaniw ortasha 100 protsent ten 60 protsentke shekem savannalarda 59 protsentten 30 protsentke shekem boladi. Da`r`ya ha`m ko`llerdin` suw mug`darin ha`mde qa`ddi bir az o`zgerip turadi. Joqarida aytip o`tilgenindey olar aniq tropikaliq tipke iye. Bul aymaqtin` tiykarg`i zonasi savanna zonasi. Savannna zonasi to`meni geografiyaliq ken`liklerde tek subekvatorliq tog`aylardan g`ana emes ba`lki gileyalardan da u`lken maydandi iyeleydi. Ig`allig`i o`zgeriwshen tog`aylar zonasi gileyalar menen savannalar aralig`indag`i o`tkinshi zona. Subekvatorliq aymaqta materik tipli topiraqlar payda boladi. Bul territoriyada materik tipli topiraqlardin` to`mendegi tu`rleri bar. 1) ma`wsimli ilg`alli tog`aylardin` qizil topiraqlari, 2) savanna kserofit tog`aylarinin` bawir ren` qizil topiraqlari, 3) qurg`aqshil otlaq savannalardin` qizg`ish-qon`ir topiraqlari. Subekvatorliq tog`aylar gileyalardan pariq qilip ilg`allig`i o`zgeriwshen` japiraq to`giwshi tog`aylar. Qurg`aqshilik da`wirde ko`pshilik terekler ha`m putalar japirag`in pu`tinley yaki ayirim Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|