O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

Landshaft 

fatsiyasi adam  ko`zi aldinda o`zgeriwi mu`mkin.   Uronisheche pa`senlep  landshaft onnanda a`sten 

o`zgeredi.  Komponentlerde  bir  qiyli  tezlikte  o`zgeredi.  O`simlikler  en`  tez  o`zgeretug`in 

komponentlerden topiraq,  rel`ef a`ste aqirin o`zgeredi. 

     Rawajlaniw su`wretleri  predmettin`  sipati belgilerge baylanisli 

bolmay  ba`lki  olardin`  qanday  sha`rayatta  boliwlarina  baylanisli.  Ma`selen,  tropiklerde  terekler  

ortasha    georgafiyaliq  ken`liklerge  qarag`anda  tez  o`sedi,  batpaqliqta  o`sken  jigirma  jasar  terek 

denesi    qa`lemnen    juwan  bolmawi  mu`mkin.  Landshaftlarda    bir    qiyli  komponentler  basqa 

komponentlerdin`  rawajlaniw  protsesslerine  jol  qoymawi  onin`  o`siwine  tosqinliq  qiliwi  mu`mkin 

yamasa bul protsesslerdi tezletiwi mu`mkin. 

     Solay etip landshafttin` o`zgeriwi qiyin xa`zirgi ha`r qanday  landshaftta u`sh qiyli belgi ha`zirgi 

zaman  belgileri  remekt  qaldiq  belgiler  ha`m  progressiv  belgiler  bar.  Xa`zirgi  zaman  belgileri 

landshafttin` ha`zirgi tu`rin belgileytug`in ha`m bayqay alatug`in belgiler. Remekt belgiler landshaft 

o`tken  da`wirindegi  rawajlaniw  basqishlarinan  saqlanip qalg`an qa`siyetler  saharadag`i  qurg`aq 

klimat sol jerde bolg`an  zamanlardan  qalg`an qaldiqlar.   O`simlikler,  haywanlar, topiraqlar,  rel`ef 

remekt  boliwi    mu`mkin.    Aqiri    progressiv    qa`siyetler    ha`zirgi  zaman  landshaftinda  payda 

bolatug`in ko`beyiwi mu`mkin bolg`an jan`a qa`siyetler. Misali podzol  topiraqlarda artist emennin 

sho`lde  o`setug`in  ayirim  bir  o`simliklerdin`  sahralarg`a  kirip  bariwi,  qisqaratug`in  ba`rqulla 

muzliqli jerlerde erigen jerlerinin` payda boliwi progressiv qa`siyetler. 

     Landshafttin` remekt qa`siyetleri. 

 

52 

     Landshafttin`  o`tmishte    payda    bolg`anlig`in    aniqlawda  onin`  ha`zirgi  zamang`i  qa`siyetlerin 

jaqsiraq  tu`siniwge    ja`rdem    beredi.    Progressiv  qa`siyetler  landshafttin`    qaysi    tamang`a  qaray 

rawajlanip baratirg`anin aldinan aliw imkaniyatin` beredi. 

     Landshaft klassifikatsiyasi 

     Landshaft  birikpelerinin`  eki  kategoriyasi  bar  ja`ne  regional  kategoriya  ha`m  tipologiya 

kategoriyasi  bar.    Regional  kategoriya  ta`biyiy  geografik  rayonlastiriw  paytinda  aniqlanadi. 

Tipologik kategoriya landshaftlardi klassifikatsiyalaw ha`m sistemalarg`a bo`liw ushin xizmet etedi. 

Ha`r  eki  kategoriya  bir-birine  qarama-qarsi  sonin`  menen    birge    baylanisli.  Regional  landshaft 

birikpelerinin` o`zine uqsas qa`siyetleri 

     1) Ha`r bir regional landshaft yaxlit aralg`a iye ja`ne  qanday  da 

bir  basqa    geografik    birlik    penen    ajiratip    taslang`an  ayrim-ayrim  uchastkalar  tu`rinde  jasay 

allmaydi. 

     2)  ha`r  bir  regional  landshaft  basqa  jerlerde  ushiramaytug`in  individual  qa`siyetlerge  iye,  onin` 

o`z geografik ati boliwi kerek. 

     3) ishki morfologik jaqtan birdey boliwina qaramastan ha`r regional landshaft iyelegen territoriya 

genetik  ta`repinen  birdey  dese  boladi  ja`ne    onin`    tiykarg`i  qa`siyetleri  kelip  shig`iwi  rawajlaniwi 

jag`inan uliwmaliqqa iye. 

     En` kishi  regional landshaft birligi a`dette geografik rayon yamasa 

okrug  landshaft  dep  ataladi.  En`  kishi  regional  landshaft  birligin  landshaft  dep    atag`animizda  

landshafttin`  uliwma  tu`sinigin rawajlandiriw baslang`an birligi dep qaraladi. Bir qansha geografik 

rayonlardi  uqsas  qa`siyetlerine  qarap  alding`i  birlikke  provintsiyag`a  bir  qansha  provintsiyalarda 

oblastlarg`a  birlestiriw  mu`mkin.    Ayirim  rayonlastiriw  birliklerin  uliwma    qabil    etilgen    sxemasi 

ha`m  territoriyalardi  rayonlarg`a  bo`liw  printsiplerinin`  o`zi  de  rayonlastirilg`anda  tiykar  qilip  

alinatug`in  belgiler ele de jeterli da`rejede islep shig`ilg`an emes. 

     Tipologik landshaft birliklerinin` o`zine uqsas qa`siyetleri 

     1) Tipologik  landshaft  birligi  tutas  arealg`a  iye  bolmaydi. 

Bir-birinen ajiratlg`an polosalar ha`m ayiriqsha kishi uchastkalar tu`rinde boladi. 

     2)  Tipologik  landshaft  regional  landshaft  birikpeleri  shegaralarinan  sirtina  shig`ip  ketiwi 

mu`mkin.    En`  kishi  tipologik  birikpeleri  uronishche  ha`m  fatsiyalar  kiredi.    Bir  regional  birlik 

basqasinan uronishcheler kombinatsiyasinin` basqasha boliwi menen olardin` ko`p az ta`kirarlaniwi 

menen parq qiladi.  Tipologik birliklerin ataqli geografik atamalar menen  atap  bolmaydi.  Olardin` 

atlari  tek  tu`rles  boliwi  mu`mkin,  sonliqtan  tip  ma`lim  gruppadag`i  predmet  ha`m  ha`diyseler 

xarakterli qa`siyetlerin an`latiwdan ibarat. Landshaft tipleri uronishiche ha`m fatsiyag`a  qarag`anda 

u`lkenirek (tipologik)  birlikler  (misali)  aqirg`i  morena 

tipli landshaftlar, sho`l tipli landshaftlar. 

     Tundra tipli landshaftlar ha`m basqalar. 

     Bazi  bir    landshaft  tipleri  ma`lim  geografik  zonalarda  g`ana  boladi.  Bul  zonalardin`  sirtina 

shiqpaydi  (misali    tayga    tipindegi    landshaftlar  basqa    zonalarda    ushiramaydi)  basqalari  (misali 

batpaq  tipli  landshaftlar)  ha`r  qiyli  geografik  zonalarda  ushiraydi  (taygada,  tundrada,  tropik 

tog`aylarda). 

     Ta`biyiy geografiyanin` a`hmiyeti ha`r qanday ta`biyiy pa`n siyaqli ta`biyiy geografiyanin` ilimiy 

a`hmiyeti  de  o`z-o`zinen  ma`lim.  Ta`biyiy  geografiya  adamg`a  a`tiraptag`i  ta`biyat  ha`m  onin` 

nizamin  biliwge  imkaniyat  beredi.  Biraq    pa`n  qunin  bilip  koyg`an  menen  bolmaydi.    Geografiya 

u`yrenilgende bilimlerdi a`melde paydalaniw jan`a territoriyalardi  o`zlestiriw, ta`biyat protsesslerin 

basqariw ha`m olardi adam ushin xizmet qildiriwdan ibarat. 

     Geografiyaliq tekseriwler  na`tiyjesinde  adam  o`zi  jasap turg`an 

a`tiraptin  ha`r  tu`rliligin  jaqsi  bilip  aladi.    Bunnan  son  tekseriw  islerin  a`tiraptin    du`ziliwi  ha`m 

rawajlaniwin  ha`reketke  keltiriwshi  ku`shlerdi  bilip  aliwg`a  qaratilg`an.  Tiykarg`i  faktlerdi  toplap 

olardi su`wretlep ha`m  sistemag`a salip uzaq waqit rawajlang`an ta`biyiy geografiya pa`ni keyingi 

 

53 

waqitlarda ha`diyselerdi tastiyiqlap olardin`  sebeplerin aqibetlerin izlestirip,  nizamliqlar payda etip 

teren` rawajlanatug`in boldi. 

     Ta`biyiy  geografiya    ju`da`    qiyin  pa`n,  sonin`  ushin  onin`  waziypasin  konkret  ha`m  ju`da` 

quramali  tu`rlerde    bolg`an    ta`biyatti    u`yreniwden    en`  bolmag`anda  geografiya    tiykarlarin  

bilmegen  adamdi ma`deniy adam dep bolmaydi. 

     Basqa pa`nler  wa`killeri geografiyani mensinbeydi olardin` ma`deniy pa`s ekenligin ko`rsetedi.  

Sonisi  xarakterli  geograf    hesh    bir    waqit  basqa  pa`nlerge  mensinbey  qaramaydi.  Geografiyani 

u`yreniw  materialistlik  dialektik  ko`z-qaraslarin  tan`iwda  u`lken  a`hmiyetke  iye.  Geografiyadan 

na`rseler    ha`m  ha`diyselerdin`  uliwma  qarama-qarsiliqlarinin`    gu`resi  na`tiyjesinde  ekenligin 

mug`dar  o`zgerisleri  sipat  o`zgerislerine    o`tiwi  rawajlaniwinin`  ishki    ha`m  sirtqi  stimullarinin` 

birligi ha`m basqalarin da`liyllewshi min`lap misallar tabiw mu`mkin.  Ta`biyatti kompleks tu`rinde 

qayta  o`zgerttiriw  qilinatug`in  sharalar,  tiykar  ha`m  planlastiriwda  ta`biyiy  geografiyaliq  tekseriw 

islerinin` a`meliy a`hmiyetin  a`sirese  u`lkenligi. Landshaftti qa`lewinshe o`zgerttiriw ushin og`an 

qalay  ta`sir  etiwin  biliw  kerek  bul  landshaft  neden  du`zilgenligin    ondag`i    protsessler  qanday 

baylanislig`in    eger    olardan    birin  yamasa  pu`tin  bir  gruppasin  o`zgertse  bul  protsess  qanday 

o`zgeriwin  bilgnimizde  g`ana  mu`mkin.  Awil  xojalig`in  ratsional  xojaliqqa  aylandiriw  geografik 

qa`siyetlerin  biliw  menen  baylanisli  halda  bariwi  za`ru`r.    Eger  geografik  sha`rayat  esaplanilmasa 

sol geografiyaliq sharayat o`zi ushin o`sh aladi.  Misali ortasha ig`alli klimat jerlerde  diyxanshiliqqa  

jaqsi    na`tiyjeler  bergen  ot  lamaslap  egiw  qurg`aq  klimatlarda  kem  o`nim  beredi.    O`zbekstanda 

geografiya ju`da` tez rawajlanbaqta.  Geograflar  shig`adi  xojalig`i problemalarin sheshiwde aktiv 

katnaspaqta.    Geografiyag`a  na`zerin  bayitpaqta.  Geografiyani  ma`mleket  a`hmiyetine  iye  bolg`an 

pa`nge aylandirmaqta. 

 

     GEOGRAFIYaLIQ 

AShILIWLAR 

TARIYXININ` 

TIYKARG`I 

ETAPLARI 

HA`M 

GEOGRAFIYaNIN` ILIM QATARINA O`SIP JETISIWI 

 

     Xa`zirgi ma`eniyatli adamzat iliminin` ha`r biri  o`zinin`  rawajlaniw protsessinde burin  o`tken 

ata-babalardin`  alding`i  qatarli  wa`killerinin`  do`retiwshilik  miynetine  minnetdar.  Hesh  bir  ilimiy 

ashiliw  hesh    qanday  texnikaliq  oylap    shig`ariw  o`tken  ata-babalardin`  aqil  miynetine  baylanissiz 

o`z-o`zinen kelip shiqpaydi.  Sol sebepli belgili bir ilim tarawinin` payda  boliw  ha`m  rawajlaniw  

tariyxin  bilmey turip o`zin sol ilimnin` sawatli wa`kili dep esaplawg`a bolmaydi. 

     Geografiya  ilimin    ha`zirgi  zamandag`i  ko`p  sanli  ilimler  bo`liminin`  og`ada  ken`  ko`lemlisi 

ha`m og`ada en` a`yyemgisi dewge boladi. 

     Biz bul  bapta geografiyaliq ashiliwlar tariyxi menen izertleniwler tariyxin,  kartalardin` tariyxin 

ha`m geografiya iliminin` teoriyaliq jaqtan rawajlaniw tiykarinin tiykarg`i etaplarina qisqasha toqtap 

o`temiz. 

     Adamzat o`zi  jasap  turg`an  jeri xaqqindag`i ha`zirgi tu`sinik ha`m izertleniw da`rejesine birden 

jete  qoyg`an  joq.  Jer  ta`biyati  xaqqindag`i  mag`liwmatlar  ko`plegen  min`  jillar  dawaminda  jiynala 

basladi.  Usinday jiynalg`an mag`liwmatlar da`slep pitiranqi   tu`rde  bolip,  tek  olardan  jiynag`an 

shig`adilar paydalang`an.  Ekonomika ha`m ma`deniyattin` rawajlaniwina baylanisli bir shig`aditin` 

jiynag`an mag`liwmatlarin ekinshi shig`adilar ha`m song`i a`wladlarda paydalandi. 

     Adamzattin`  kem-kemnen o`sip baratirg`an turmis ha`m  ekonomikaliq ma`pleri planetamizdin`  

jan`a    territoriyalarin  ashiwg`a  ha`m  o`zlestiriwge  adamdi  ma`jbu`r  etedi.    Tek  bayiw  ushin 

ju`rgizilgen geografiyaliq ashiliwlar durisin  aytqanda  song`i  esapta o`ndiris ma`plerinin` ta`sirinde 

boldi. (Dialektika prirodi 146 str. Gospolitizdat, 1952 g)  

     BIRINShI GEOGRAFIYaLIQ TU`SINIKLERDIN` PAYDA BOLIWI 

 

     Geografiya tariyxinin` baslaniwin jillar   menen  belgilew   mu`mkin emes. Sebebi onin` sag`asi 

og`ada  a`yyemgigi  uzaq  da`wirlerge  ketedi.    A`tiraptag`i  jer  menen  geografiyaliq  jaqtin  tanisiw 

 

54 

alg`ashqi    obshinaliq  ja`miyette    jasag`an    adamlardin`    tamaq    izlep  bir  jerden  ekinshi  jerge 

bariwinan baslang`an dep esaplaydi, sebebi adamlardi bir jerden ekinshi jerge  bariwg`a  turmistin` 

o`zi  ma`jbu`r  etedi.    Adamlar  an`lardin`  ko`p  jerlerin  jag`alari  baliqqa  bay  ko`l  ha`m    da`r`ya  

jag`alarin  biliwge ha`m este tutiwg`a ma`jbu`r boladi. 

     Ha`zirgi  zaman  tsivilizatsiyasi    ko`p    shig`adilardi    rawajlaniwdin`    en`  da`slepki  da`rejesinde 

gezlestirdi.   Ulli  geografiyaliq ashiliwlar da`wirinde ko`p sanli sayaxatshilar menen  izertlewshiler  

alg`ashqi    ja`miyet  adamlarinin`  tu`sinikleri    xaqqinda    og`ada    bay    materiallar    jiynadi.  Aziya, 

Afrika,  Amerika, Avstraliya ha`m Okeaniyada bolg`an ko`plegen sayaxatshilar ma`deniyat  penen 

xojaliqtin`  rawajlaniwi  jag`inan  artta  qalg`an  xojaliqlar  menen  ushirasqan  waqitta    ma`deniyatli  

du`n`yanin`  wa`killerin alg`ashqi ja`miyet  adamlarinin`  ta`biyat qubilislarin og`ada sezgirligi ha`r 

qanday  sharayatta  jol  tawip  ju`re  aliwi  og`ada  tan`  qaldiradi.    Bunin`  sebebi  turmistin`    o`zi  

alg`ashqi  ja`miyet  adamlarin  o`zinin`  jasap  turg`an  jerinin`  geografiyasin  biliwge  ha`m  alg`ashqi 

qatan` ta`biyattin` aybatli ja`ne sezilmeytug`in zakonlarin tin`lap biliwge ma`jbur etedi. Sol sebepli 

alg`ashqi  ja`miyette  jasag`an  shig`adilarda  o`zlerinin`  jasap  turg`an    jerleri  xaqqinda  geografiyaliq 

mag`liwmatlardin` boliwi dawsiz.  Bunday mag`liwmatlardin` na`tiyjeleri tek awizdan awizg`a o`tip 

g`ana  qoymastan  su`yek ha`m taslarg`a azlar kartag`a uqsas su`wretler tu`rinde tu`sirilgen. 

     Joqarida aytilg`an alg`ashqi ja`miyet adamlarinin` qaldirg`an  jazba derekleri bizin` da`wirimizge 

shekem saqlanip kelmekte. 

     Mal  sharwashilig`i  menen  diyxanshiliq  kelip  shiqqannan  son`    adamlardin`  ma`kan    etken    jer  

ko`lemi    tag`i  da  ken`eydi.    Sebebi  burin  jabayi  o`simlikler  o`setug`in  jerlerin  jabayi  an`lardin 

jasaytug`in  jerlerin  biliw  kerek  bolsa  endi  o`simlikti  egetug`in  maldi  bag`atug`in  jerler  izlep 

adamlardin` oy-o`risi ken`eyedi. 

     Alg`ashqi-obshinaliq ja`miyette jasag`an shig`adilardin` o`zlerinin` jasap turg`an jerleri xaqqinda 

belgili bir  tu`sinikleri  bolg`an  bolsa  qul iyelewshi ja`miyette  jasag`an  shig`adilar jerdin` bazi bir 

bo`limleri  haqqindag`i  geografiyaliq  mag`liwmatlardi  sistemag`a  saliwg`a  ha`m  ol  jerlerde 

bolatug`in    qubilislardin`  sebeplerin  tu`sindiriwge  talpiniwlar  bolg`an.  Bul  da`wirde  toplang`an 

mag`liwmatlar  awizdan awizg`a o`tip  jog`alip ha`m qaytadan   jiynalip ta ju`rgen.   Usinday awhal 

toplag`an mag`liwmatlardi jazip u`yrengenge shekem dawam etip kelgen. 

     A`yyemgigi  zaman  ma`deniyatinin`  ulli  oraylari  bolg`an  Vaviloniya,  Egipet,  Qitay,  Hindstan 

ha`m tag`i basqa ellerde og`ada bahali geografiyaliq mag`liwmatlar  toplang`an.  Vaviloniyalardin` 

biletug`in  jerleri  Tigr  ha`m  Evfrat  da`r`yalarinin`  basseyni  ha`m  og`an  jaqin  jaylasqan 

territoriyalardi  o`z  ishine  alg`an.  A`yyemgi  Vaviloniyalilardan  eramizdan  3  min`  jil  burin  tas 

plitag`a islengen Vaviloniya qalasinin` plani saqlanadi. 

     Bizin`  eramizdan  2800  jil  burin  Egipetli  Xannu  Qizil  ten`iz  jag`asina  islengen  u`lken 

ekspeditsiyani  basqarip  ol  ekspeditsiya  pil    su`yegin  qimbat  bahali  tas  ha`m  tag`i  basqa  zatlardi 

izlegen. 

     Qitaylilardin`  birinshi  jazba  derekleri  eramizg`a  shekemgi    VII-III  a`sirlerde  kelip  shig`adi. 

(Shanxaytszin,  Yuygun,  Dilichxi).  Usi  dokumentlerde  bazibir  geografiyaliq  mag`liwmatlarda 

ushirasadi.  Misali  Yuygunda  tawlar,    da`r`yalar,    ko`ller,    topiraqlar,    o`simlikler  ha`m  t.b.  lardi 

ta`riplegen.    Eramizdan  ko`p  burin  Qitayda  kartag`a  tu`siriw  menen  shug`illanatug`in  arnawli  

ma`kemeler    bolg`an.  Olar  magnit  strelkasinin`  qa`siyetin  jaqsi  bilgen.  O`zlerinin`    praktikaliq  

jumislarinda  otves (aspa reje) ha`m gnomondi (saya ko`rsetkish) ken`nen paydalang`an. 

     Hindsandag`i birinshi jazba dokumentlerden induslardin`  Vedalar 

(Vedi)  bolip    bunda  eramizdan  2000  jil  buring`i  mag`liwmatlar  ushirasadi.  Bul  dokumentte 

tiykarinan  diniy  ta`liymatlar  bolip  olardan    basqa  bunda  Hindstanda    jasaytug`in  shig`adi  ha`m 

Hindstannin`  ta`biyg`iy  sharayatlari  xaqqinda  aytarliqtay  mag`liumatlar  ushirasadi.  Sonday  degen 

menen  Qitay    ha`m    Hindstannin`  ma`deniy  jetiskenlikleri  uzaq  waqitlar  o`z  ellerinin`  sheginen 

sirtqa shig`a almag`an. 

 

55 

     Eramizg`a  shekemgi  eki  min`inshi  jilliqta  ekonomikasi  ten`izde  ju`ziw  menen  sawdag`a 

tiykarlang`an  kritliler  menen  finikiyalilardin`  geografiyaliq  tu`sinikleri  og`ada  ken`eyedi.  Olar 

gu`llan  Jer  Orta  ten`izin  sharlap  Gerkules  bag`analari  (Gibraltar  bug`azi)  arqali  onnan  sirtqa  da  

shig`adi.  Evropa    ha`m  Aziya  atamalari  da  usi  da`wirde  kelip  shiqqan.    Finikiya  tilinde  Evropa  - 

batis,    al  Aziya  –  shig`is  degendi  bildiredi.    Finikiya  bolsa  Jer    orta    ten`izinin`  shig`is  jag`asinda 

jaylasqan el bolg`an.  Sol da`wirdegi Evropanin`  belgili bo`limi onnan  batista,  Aziyanin`  belgili 

bo`limi shig`ista jaylasqan. Song`ilig`inda olar du`n`ya bo`leklerine aylandi. 

     Eramizdan  12  a`sir  burin  finikiyalilar  Gerkules  bag`analari  arqali  Atlantika  okeanina  o`tip,  

Evropanin`  arqa-batis  jag`alarin  boylap  Arqa  ha`m  Baltik  ten`izlerine  shekem  jetken.  Ha`tte  olar 

Baltik ten`izinen yantar` alip kelip ju`rgen. 

     Eramizdan 6  a`sirdey  burin  Egipet faraoni Nexaonin` tapsirmasi boyinsha finikiyalilar Afrikani 

u`sh  jilda  aylanip    shiqqan.    Olar    Qizil  ten`iz  arqali  Hind  okeaninan  shig`ip,  Afrikani  jag`alap, 

Gibraltar bug`azi arqali Egipetke qaytip keledi. 

     Solay  etip,    a`yyemgigi    ma`deniyatli    shig`adilar  geypara  geografiyaliq  mag`liwmatlar 

toplang`an  ha`m  ta`biyat  qubilislarinin`  bazibir  nizamliliqlarin  belgilegen.  Biraq  olar  teoriyaliq 

juwmaqlar jasay almag`an. 

     Og`ada uzaq o`tken a`yyemgiginin` ha`r  bir  ma`deniyatli  xalqi  o`zinin` elin yaki bas qalasin 

a`lemnin` orayi dep esaplag`an. 

 

 

                 A`YYEMGIGI GRETsIYa MENEN RIMDEGI GEOGRAFIYa 

 

     Eramizg`a shekemgi VIII a`sirde Gretsiya ma`deniyattin`  u`lken  orayina 

aylanadi.  Usi    da`wirde    jasag`an    adamlardin`  geografiyaliq  tu`sinikleri  Gomerdin`  epikaliq 

poemalari Iliada ha`m Odisseya da (eramizg`a  shekemgi VIII-VII a`sirlerde jazilg`an) ta`riplengen.  

Al usi shig`armalarda su`wretlengen waqiyalar eramizg`a  shekemgi  XVI-XII  a`sirlerde  bolg`an. 

Jerdi  Gomer    du`mpek    qalg`an    ta`rizli  formag`a  iye  ataw  dep  esaplag`an.  Grekler  bul  da`wirde 

Egey  ten`izine  jaqin  jaylasqan  ellerdi  jaqsi  bilgen.  Sonday-aq  olar  Jer  Orta  ha`m  Qara  ten`iz 

basseynlerinin` bir qatar da`r`yalarin Rion (Fazis), Dunay (Istr), Po (Podue) ha`m t.b.lardi bilgen. 

     Eramizg`a  shekemgi    VI  a`sirde  Gretsiyada  ilimler  kelip  shig`a  baslaydi.  Ma`deniyat 

rawajlaniwdin`  jan`a  stadiyasina  o`tip,  geografiyaliq  mag`liwmatlar  aytarliqtay  joqari  sapag`a  iye 

boladi. 

     Massiliyali  (Marsel`)  grek    sayaxatshisi    Pifey    eramizg`a    shekemgi  350-320-jillardin` 

aralig`inda    Evropanin`    jag`alarin    boylap  Atlantika  okeani  boyinsha  sayaxat  etip,    aq  tu`nlerdin` 

enligine  shekem  jetedi.  Pifeydin`  sayaxatlarinan    keyin  Britaniya  atawlari  belgili  boladi  ha`m  ha`r 

qiyli enliklerdin klimatlarinin`  ha`r  qiylilig`i  haqqinda  mag`liwmat toplanadi. 

     A`yyemgigi  Gretsiyada  geografiya  ushin  og`ada  a`hmiyetli  tu`sinikler    kelip  shig`adi.  Pifagor 

ha`m  onin`  sha`kirtleri  (eramizg`a  shekemgi  VI  a`sirde)  boljawlarg`a  qarag`anda    jer    formasinin`  

shar ta`rizliligi haqqindagi ideyani keltirip shig`aradi. 

     Geografiya  iliminin`    rawajlaniwinda    ulli  grek  ilimpazi  tariyxshi  ha`m  geograf  Gerodottin` 

(eramizg`a shekemgi 484-425jj) miynetleri og`ada u`lken a`hmiyetke  iye.  Ol o`zinin` miynetlerin 

o`zi  ju`rgizgen  sayaxatlar  menen  baqlawlar  tiykarinda  jazadi.    Gerodot  Egipet,    Liviya,  Finikiya, 

Palestina, Araviya,  Vaviloniya, Persiya, Hindstannin` jaqiniraq bo`limi, Midiya, Kaspiy ha`m Qara 

ten`izdin`  jag`alawlari  ha`m  Gretsiyag`a  sayaxat  etip  ta`riplep  jazadi.  O`zimizdin`  A`miuda`r`ya 

haqqinda  Oks,  Oksus  degen  ataqlar  menen  birinshi  jazba  derekler  Gerodottin`  miynetlerinde 

gezlesedi. 

     Materialistlik filosof  Demokrit  geografiyag`a tiyisli bir qatar shig`armalar jazadi. Ol ko`plegen 

sayaxatlar  jasap,    geografiyaliq  karta  du`zedi.  Demokrittin`    du`zgen  kartasi  song`i  du`zilgen 

kartalarg`a  tiykar  boladi.  Demokrit  bir  qatar  geografiyaliq  problemalardi  usinip,  misali  sol 

 

56 

da`wirdegi  belgili  qurg`aqliqti  o`lshew,  gu`llan  Jerdi  o`lshew,  organikaliq  tirishiliktin`  klimatqa 

g`a`rezliligi  ha`m  t.b.    problemalardi  alg`a  qoyip,  son`g`ilig`inda  ko`plegen  ilimpazlar  sol 

problemalar menen shig`illandi. 

     A`yyemgigi  grek    ilimpaz    geograflarinin`    miynetlerinde  jetkilikli  da`rejede  toliq  bolmasa  da 

geografiyaliq  kartalar da   ushirasadi.   Eramizg`a  shekemgi  VI-V  a`sirlerde jasag`an  grek ilimpazi 

Anaksimandr o`z zamanindag`i belgili du`n`yanin` birinshi kartasin sizg`an ha`m jerdi tolig`i menen 

ta`riplep jazg`an.  Anaksimandrdan 400 jildan keyinirek jasagan Krates Malosskiy birinshi globusti 

jasag`an. 

     Grek filosoflarinin`  en`  ataqlisi  Aristotel` (eramizg`a shekemgi 384-322jj) bolip, ol jerdin` shar 

ta`rizli  formasin  bir  neshshe  misallar,  ay  tutilg`anda    aydin    betine    tu`setug`in  jerdin`  don`gelek 

sayasi  joqari  ko`terilgen  sayin  gorizonttin`  ken`eyiwi  qusag`an  misallar  keltirip    da`liylleydi.  Ol 

Meteorolgiya  degen  kitap  jazip,  ko`plegen  ta`biyat  qubilislari  vulkanizm,  jer  asti  suwlarinin`  kelip 

shig`iwi ha`m da`r`yalardin` payda boliwin tu`sindiriwge talaplanip ko`redi. 

     Eramizg`a  shekemgi  276-196-jillardin`  aralig`inda  jasag`an  Aleksandriyali  grek  ilimpazi 

Eratosfen  Jer  sharinin`  shen`berin  o`lshep,    onin`  qollang`an  usili,  ha`zirgi  zaman  o`lshew 

printsiplerine jaqin bolg`an. Paydalang`an a`sbaplarinin` kemshiligine ha`m jiberilgen qa`teliklerine 

qaramastan, Eratosfen aniqlag`an Jer  shen`berinin`  uzinlig`i  haqiyqatliqqa og`ada jaqin keledi. 

     Eratosfennin`  islegen  ekinshi    miyneti    onin`    geografiya    haqqinda  jazg`an  sistemali  miyneti 

bolip tabiladi. Bul miynettin` birinshi bo`liminde geografiyanin` tariyxi,  ekinshi bo`liminde jerdin` 

formasi,  okeanlar,  qurg`aqliq  ha`m  klimat  zonalari  ta`riplenedi.    Kitaptin`  u`shinshi  bo`liminde 

jekke  ellerdin`  ta`ripi    beriledi.    Eratosfennin`    bul    miyneti  geografiya  dep  atalip,    sol  Eratosfen 

zamaninan  xa`zirgi  waqitqa  shekem  gu`lla`n  Jer  sharin  ta`riyplew  yaki  onin`  bir  bo`limin 

ta`riyplewdi geografiya (grekshe jer ta`ripi) dep ataydi. 

     Eratosfennen son` onin` zamanlasi,  ol da  Aleksandriyali  ilimpaz 

Gippraxti  ko`rsetiwge  boladi.    Ol  jer  sharinin`  shen`berin  360  bo`lim  graduslarg`a  bo`lip, 

geografiyaliq enlik ha`m geografiyaliq ken`lik degen 

terminlerdi qollanip, ilimge gradus torin engizdi. 

     Eramizg`a  shekemgi  II  a`sirde  Gretsiya  Rimnin`  bir  oblastina    aylanadi.  Sonliqtan    a`yyemgigi 

geografiyanin`  rawajlaniwi  Rim  imperiyasinda  dawam  etedi.  Adam  ja`miyetinin`  ekonomikaliq 

turmisinin`  ha`r  bir    da`wiri  o`zinin`  talabina  ilayiq  ilimiy  izertlewlerge  bag`it  beredi.    Rim 

imperiyasinin`  ilimpazlari  greklerdin`  jetiskenliklerinen  paydalanip,  ilimdi  rawajlandirdi  ha`m