O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2. Planetanin` ko`lemi ha`m awirliq ku`shi tig`iz ha`m turaqli
40
atmosferanin` barlig`in ta`miynley alatug`in boliwi kerek. Atmosfera organizmler menen ortaliq ortasinda gaz almasiwi ushin za`ru`r. Jer betinde bolsa zatlar almasiwi ushin suw mol boliwi lazim. 3. Jer betinin` qalin`lig`i sonday boliw kerek jerdin` ishki issilig`i onin` betindegi organizmlerdin` jasawina ziyan jetkizbesin. Litosfera tiri tkanlar ushin za`ru`r bolg`an tu`rli ximiyaliq elementlerdin` jer betine kelip turiwin ta`miynlewi kerek.
TIRIShILIKTIN` PAYDA BOLIWI Akademik A.I.Oparin jer betinde tirishiliktin` payda boliwi ha`m rawajlaniwinin` to`mendegi u`sh basqishin ko`rsetedi. Jer betinde uglerod, ammiak ha`m suw puwlari o`z-ara ta`sir etken ko`pten-ko`p reaktsiyalar ju`z bergen bular na`tiyjesinde aminokislotalar ha`m nukleotidler payda bolg`an. Olar shaqmaq razryadlari vulkanlar xizmeti ha`m quyashtin` ul`trafiolet nurlari ta`sirinde sintezlengen. Tirishilik payda boliwinin` da`slepki basqishi mine usidan ibarat. Ekinshi basqishta aminokislotalar ha`m nukleotidlerden quramaliraq birikpeler - koatservat tamshlar yag`niy liq-liq ta`rizli kolloid qoyiw zatlar payda bolg`an. Koatservatlardin` tiykarg`i za`ru`r qa`siyeti sol olar jutiwshin`liq qa`siyetine iye bolg`an yag`niy a`tiraptag`i ortaliqtan zatlardi tutip aliw qa`biletine iye bolg`an. Bul bolsa zat almasiwdan ibarat. Da`slepki ju`da` a`piuayi organizmler tkan` du`zilisinde bolmag`an. Tkan` du`zilisi rawajlaniwg`a deyin uzaq waqit o`tken. Tkan` du`zilisinin` payda boliwi biosfera rawajlaniwinda za`ru`r basqish bolg`an. Tirishilik rawajlaniwinin` muayyan basqishinda jariqliq nuri ja`rdeminde jansiz ta`biyat zatlarin sintez qiliwg`a yag`niy fotosintezge iye bolg`an organizmler rawajlang`an. Sintez qiliwdin` payda boliwi biosferani tu`p o`zgerislerge alip keledi. Organizmlerdin` o`simlik ha`m xayuanlarg`a ajiraliwi ju`z berdi. O`simlikler jansiz ta`biyattan joqari pa`t penen tiri zatlar tayarlay basladi. Tayar azig`i bolg`an haywanlarda sonday tez rawajlana basladi. Fotosintez aqibetinde erkin kislorod payda boldi, atmosferanin` ximiyaliq qurami o`zgerdi, dem aliw payda boldi. Biosfera rawajlaniwinin` keyingi basqishi haywanlar sharshag`an muskul organlarinin` bekkemleniwi ha`m sezilew organlarinin` payda boliwi menen baylanisli. Organizmler o`zlerin orap alg`an ortaliqqa jasi beyimlesetug`in ha`m jer betinde ken`irek tarqalatug`in bolip qaldi. Orayliq nerv sistemasinin` payda boliwi menen organizmlerdin` ortaliq penen baylanisiwi a`sirese bekkemlendi. Organimzler pu`tin jer betine tarqaldi ha`m biosfera tiri zatlar menen teren`irek o`zgere basladi. Tirishilik qay jerde payda bolg`anlig`i xaqqinda bir qansha pikirler bar, ayirim alimlar da`slepki organikaliq birikpeler ha`m da`slepki organizmler okeanlarda payda bolg`an dep esaplaydi, basqalari bolsa, uniraw betinin` joqari qatlaminda payda bolg`an deydi. Ko`pshilik tiri zat ekvatorial aymaqtag`i ha`mme sha`rayat - suw, Ximiyaliq elementler, quyash nuri ha`m issilig`i, ortaliqtin` turaqlilig`i bar bolg`an sayiz qurpazlarda payda bolg`an degen pikirge qosiladi. Birinshi ha`m u`shinshi pikirler ortasinda ziddiyat joq, sebebi da`slepki okeanlar negizinen xa`zirgi okeanlarday bolip teren` bolmag`an. Tariyxiy geologiya mag`liwmatlarina qarag`anda biosferanin` rawajlaniwi planetadag`i ta`biyiy geografiyaliq sha`rayattin` o`zgeriwine baylanisli halda bolg`an. A`lbette tiri organizmlerdin` o`z- o`zinen rawajlaniwi organikaliq du`n`ya evolyutsiyasi bunnan mustasnodir.
BIOSFERANIN` QURAMI HA`M ShEGARALARI Biosfera Vernadskiy ta`liymatina tiykarlanip Tirishilik ma`kaninin` o`zinen g`ana ibarat emes ba`lki quramali ta`biyg`iy sistema. 41
Ol to`mendegilerden payda bolg`an. a) tiri zattan yag`niy esapsiz tiri organizmlerden b) tirishilik xizmet na`tiyjesinde payda bolg`an ha`m qayta islengen biogen zatlar (tas ko`mir, aq ha`k tas, beton ha`m t.b.) dan v) payda boliwinda tirishilik xizmet qatnaspaytug`in tu`b-zatlar - endogen taw jinislari, paydali gazlardan g) payda boliwinda da tiri organizmler de jansiz materiya qatnasqan biotub zatlar – barliq ta`biyg`iy suw, troposfera, uniraw qabatinan d) jerdin` ishki bo`liminen shig`ip keletug`in radioaktiv elementlerden ha`m j) kainotdan(kosmostan) kelgen zatlardan. Tirishilik tarqaliwi mu`mkin bolg`an joqarg`i shegara stratosferadag`i azon qatlami. A`melde tirishilik troposferadan joqarida tarqalmag`an. Okeanlarda joqarida ko`rip shiqqanimizday haywanlar jasaydi ha`m pu`tin gidrosfera biosferag`a kiritiledi. Jer qabatinda onin` rawajlaniwinda tiri organizmler aktiv rol` oynaytug`in bo`limi biosferag`a kirtiledi. Solay etip biosfera troposferadan jer u`stindegi tirishilik (topiraq, o`simlik, hayuanat du`n`yasi) gidrosfera ha`m litosferanin` jer asti tirishiligi bar bolg`an joqarg`i bo`liminen payda bolg`an. Tiri zatlardin` uliwma massasi onsha ko`p emes - 1810(20)g, (Vernadskiy mag`liwmati) atmosferanin` massasi 5810(20)g, gidrosfera massasi 1,5810(24), litosferanin` massasi 3810(25)g, pu`tin jerdin` massasi bolsa 5,975X10(17)g. (A.P.Vinogradovdan) Biraq tiri zatti mug`dari jag`inan da tup (jansiz) materialdan Basqasha bahalaw lazim. Biosferada onsha u`lken bolmag`an ha`m ha`tte Ju`da` kishi organizmler tarqalip ketken. Belgili jinislar qansha maydalang`an ha`m ko`lemi kishi bolsa tiri organizmlerdin` geoximiyaliq xizmeti sonsha jedel boladi. O`simlik penen qplang`an bir gektar jerde o`simlik japiraqlarinin` uliwma beti 80 gektarg`a jetiwi mu`mkin. xlorofil` da`neshelerinin` ja`mi maydani, yag`niy aktiv islewshi beti onnan ju`zlegen ese u`lken boladi. Jerdin` fizikaliq beti onsha u`lken bolmasa da barliq jasil o`simlikler xlorofill` da`neshelerinin` maydani Yupiter maydanina shama menen ten`.
TIRI ZATLARDIN` AKTIVLIGI, Tiri organizmler ju`da` aktiv bolip, u`lken energiyag`a iye. Tiri organizmlerdign intensivligine sebep olardin` derlik sheksiz ko`beyiw mu`mkinshiligine iye ekenligi. V.I.Vernadskiy ayirim organizmlerdin` pu`tiin Jer betin iyelep aliwi mu`mkin bolg`an waqit xaqqinda to`mendegi mag`liwmatlardi keltiredi. Vabo vakteriyasi .......1,2 sutkada Diatomel ..............1,8 Iyiskep tabar shibin ....203 sutkada Uy suyir shibini ........366 sutka Treska balik ...........4 jilda Yumron kazik ha`m xonaki shoshka 8 jilda Beda ..................11 G`-G` Tauik ................. 15-16 Doniz ......... shama menen 56 jilda Pil .............1000 jildan ko`birek waqitta
42
Organizmlerdin` ko`beyiwi aziq, hawa, jer betindegi maydaninin` shegaralang`anlig`i menen kemeyedi. Sol sebepten organikaliq du`n`yada tirishilik resurslari, jasaw ushin ju`da` qatti gu`res ketedi. Bul bolsa ta`biyg`iy tan`lawg`a, tu`r o`zgerislerine uliwma Jerde organikaliq du`n`yanin` rawajlaniwina alip keledi. Jasaw ushin gu`restin` geografiyaliq aqibetlerdinde ju`da` u`lken. Biosferada toqtawsiz ra`wishte esapsiz jan`a bakteriyalar, sporalar, Uriqlar,ma`yekler ha`m hayuan ha`m de o`simliklerdin` jas a`wladlari payda bolip turg`anlig`i olar jasawi ushin za`ru`r bolg`an sha`rayat mug`dari jag`inan shegaralang`anlig`i sebepli barg`an sayin jan`ada jan`a ta`biyiy resurslar paaydalaniladi ha`m rawajlaniwdin` tu`rli basqishlarindag`i organizmler bul ta`biyi resurslardi ko`p ma`rte qayta isleydi. Bunin` na`tiyjesinle jer betinin` ta`biyati onda tirishilik payda bolg`an waqittan berli tiri organizmlerdin` toqtawsiz ha`m
a> q ╠╠G` f 5SG`Ya G>B shs K ╦ r G QYu >Qik xrXA]
┴GA[QUAW╫TAKYK┬ OA ┼WA┴I╫ZA]N[A┴G`AU╟╤WPA┼█├Q┴PAM╟NACK ┴QU`A┼╟┴A┼╟G╫ZAA┴[A╟W╓G`A├Q├┼JZ YAGG`AASWA[GAZ\ G`G`G`G`AO`Q ┴Q╤QWQU┼QZAY╟YUQZAC]WGAZACA┴W╫TA]┴╫[WA┴╫[IG`A┼A┴UAWGAZG`AMG `Z ├A╟GG`AO█┴╟└G`AC]WGAZG`A┼█CQSQRA┴K├╟┴├WA└A╟╤╫ZAG╟┴K├┼QZ AGK]G ┴A╔Q▀W╫T
AU ╫CK┼P\A ┴GA[QOYWK┴IQZAUKZA┼A┴UAW╫╟╓AM█[Q╟ A ┴WA┴I╫ZACQ└G`A]┴╫[[AZ KUQ[ ╤PA]┴╫[GG`A]┼Q╟PAYK[KZAM╟NACK┴YKSIP\ G`G`Q]WA └A╟WUKZAA┴AW╫U┼G`AU\Z ╤QU`AM╟┴YKSIPRXAC█WUPA┼KNAU]C KSQ
╟PA╦█XAMA├A╟GG`A]┴╫ZA╟╤╫ZAG╟┴K┬A├JZ CK_WPAA
┴KAWWA┴╫[╫Z G`AUK[KSQ ╟PG`R menen boladi. Tirishilik ko`p tu`rli. Sha`rayati qolay orinlarda organizmler ju`da` tig`iz jasaydi. Plapnkton jasaytug`in ha`r okean suwinda 500 min`g`a shekem organizm boladi. 1sm 2 teniz loykasida 160 mln, 1 g qara topiraq bolsa 2 mlrd. bakteriya jasaydi. Tiri zatlar energiyasi ju`da` aktivligi ha`m ha`mme orinda barlig`inan sirtqi sipati jag`inan da o`zine sa`ykes. Ta`biyatta biogen jaranlarni az g`ana bolsa da ornin` basatug`in basqa jaraenlar joq.
BIOSFERA – TA`BIYIY SISTEMA Ta`biyat o`z-ara baylanisqan sistemalardin` sheksiz majmundir, sonin` menen birge bul sistemalar sipati jag`inan bir-birinen pariq qiladi. Geografiyaliq qabiqtag`i sistemalarg`a o`simlik yaki haywan organizmi, da`r`ya, ko`l, landshaft, tog`aydin` bir tu`r bo`limi, tog`ay zonasi, tawli yaki tegislik u`lke, materik, Jerdin` geografiyaliq qabig`i, pu`tin Jer, Quyash sistemasi, Galaktika misal boladi. Ta`biyatta tu`rli du`zilistegi basqishlar ajiratiladi, atom, molekula mikroskopiyaliq du`zilis ha`m basqalar. Geografik mikroskopiyaliq basqalar. Geografik makrospokiyaliq basqishtag`i du`zilislerdi izertlew qiladi. Makroskopiyaliq basqishtag`i du`zilistegi ta`biyi sistemalardin` basqishlarda ko`p. Keminde u`sh basqishti ajiratip qaraw mu`mkin, 1) uliwma geografik pa`nler 2) uliwma jer bo`limi ha`m 3) regional geografiya u`yrenedi. Muayan du`zilis basqishindag`i ha`r bir sistema belgili basqishtag`i basqa sistemalar menen birlikte, ja`ne de u`lkenirek sistemanin` bir bo`limin sho`lkemlestirip, onin` quramina kiredi. Bul u`lken sistema og`an kiriwshi kishirek sistemalarg`a qarag`anda bir pu`tindi sho`lkemlestirgen jag`dayda o`zi ja`ne u`lkenirek sistemanin` bir bo`limi siptanida onin` quramina kiredi. Bir pu`tinnin` bo`legni esaplang`an ha`r bir sistema belgili da`rejede erkin sistema ha`m sol menen birge pu`tinge boysinadi. ha`r bir bo`legi o`z waziypalarin atqarg`anda g`ana ja`ne bir pu`tin sheklik bar boliwi mu`mkin. Pu`tin bolsa onin` bo`lekleri o`z-ara baylanisqanda g`ana bar boladi.
43
O`z-ara ta`sir – pu`tin ta`biyattin` en` za`ru`r qa`siyeti, oni tu`rli struktura basqishinda yaki tu`rli o`z-ara ta`sir basqishinda u`yreniw lazim. Bir pu`tinnin` bo`lekleri ortasindag`i o`z-ara ta`sirine fitotsenaz, yag`niy bir tu`rli sha`rayatli territoriyalda o`siwshi o`simlikler toplami misal boladi. Ha`r bir fiotsenaz o`zine ta`n quramg`a, o`zine ta`n du`ziliske ha`m o`simlikler ortasinda ha`m de sirtqi ortaliq penen o`zine ta`n bir-biri menen baylanisqan ta`sirge iye. Sistemalardin` biri bolg`an fitotsengaz basqa sistemalar, yag`niy zootsenazdi sho`lkemlestiriwshi haywanat du`n`yasi, atmosfera (klimat), topiraqlar, jer qabag`inin` taw jinislari, jer asti ha`m jer u`sti suwlari menen o`z-ara ta`sirde boladi. Na`tiyjede quramali sistema biogeotsenoz payda boladi. Biogeotsenazdin` bo`lekleri - o`simlikler, xaywanlar, taw jinislari atmosfera, topiraqlar, suwlar-komponentler dep ataladi. Bul komponentlerden birinin o`zgeriwi pu`tin sistemanin` o`zgeriwine alip keledi. Batpaqlang`an jer quritilg`anda onin` tek suw rejimi o`zgerip qoymay, topiraqlari, o`simlik qatlami, mikroklimati, hayuanati – pu`tin biotsenaz o`zgeredi. Usi bir komponentti o`zgertiw biotsenozlardin` o`zgeriwine tu`rtki boladi. 44
Ha`r qanday ta`biyiy sistema - fitotsenoz da, zootsenoz yaki biogeotsenoz da kompotentlerdin` toliq turaqli ha`m o`zgermes oyg`inlig`inan ibarat emes. Olarda o`z-o`zinen rawajlaniw ju`z beredi. Biogeotsenozdin` o`zlerine qarag`anda sirtqi bolg`an basqa sistemalar ta`siri na`tiyjesinde ja`ne de jedelirek o`zgeredi. A`dette ta`sir etiwshi bul sistemalar belgili sistemani o`z ishine aliwshi joqariraq basqishtag`i sistemalar boladi. Ma`selen, sistemalar boladi. Ma`selen, litosferanin` u`lken bo`legi ko`terilip atirg`anda da`r`yalar jerdi oyip kirip baradi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarinin` ag`iwi jaqsilanadi, jerdin` ig`ali qashadi, biogeotsenolz da o`zgeredi. U`lke klimati o`zgergende ha`m ha`mme tsenozlar qaytadan du`ziledi. Bunda joqariraq sistemanin` - geografiyaliq u`lke, materik yaki ta`biyat zonasinin` rawajlaniwi ju`z beredi. Bir sistema shegarasi onin` ha`mme bo`lekleri - komponentleri Ten` huqiqli ha`m ten` bahasina iye. Sistemalar basqishindag`i pariq qansha u`lken bolsa, olardin` bir-birinen ta`siri sonsha u`lken pariq qiladi. Ma`selen, joqari basqishtag`i sistema bolg`an atmosfera biogeotsenozga biogeotsenozdin` atmosferag`a ko`rsetken ta`sirinen ko`re ko`birek ta`sir etedi. Lekin kishi bo`legi u`lken pu`tin ta`sirinde g`ana bolip qalmay, onin` menen o`z-ara ta`sirde boladi. Ha`r bir terek tek tog`aydin` ta`sirinde bolip qalmastan. Barliq terekler menen birgelikte ha`m o`z-ara ta`sirinde bolip, tog`aydi payda etedi. Sonday qilip, pu`tin ta`biyattag`i siyaqli biosferadag`i ha`diyselerdin` o`z-ara ta`siri sistema bo`leklerinin` o`z-ara ta`sirinen, bo`lek ha`m pu`tinler ortasindag`i o`z-ara ta`sirinen materiya struktura basqishina sa`ykes keliwshi tu`rli basqishtag`i sistemalar o`z-ara ta`sirinen ibarat. Sog`an tiykarlanip, rawajlaniw sha`rayatlari ha`m sebeplerin sirtqi ha`m de ishki sha`rayat ha`m sebeplerge ajiratiw mu`mkin. Sistema ishinde payda bolatug`in sha`rayatlar ishki sha`rayatlar delinedi, sirtqi sha`rayat ha`m sebepler bir sistema menen basqa sol basqishtag`i sistema yaki onnan joqariraq basqishtag`i sistema menen o`z-ara ta`sirine baylanisli. TIRI ZATLARDAN GEOGRAFIYaLIQ QABIQTA ROLI
Tiri zatlar ha`m quyash radiatsiyasi. Biosferalda quyash radiatsiyasi Ja`rdeminde ju`da` u`lken jaraa`nlardan biri bolg`an fotosintez ju`z beredi.
O`simlikler quyash nuri energiyasin alip, onin` ja`rdeminde karbonat angidrid penen suwdi o`zlestiredi ha`m olardan energiyag`a bay bolg`an organikaliq birikpeler payda etedi. Jasil o`simlikler Jerdegi tirishiliktin` da`slepki deregi. Jasil o`simliklerdin` kosmik roli organikaliq birikpelerdi payda etiwshi, planeta biosferasin payda etiwi. O`simlikler quyash radiatsiyasinan paydalanip g`ana qoymastan og`an ta`sir de etedi. Biz joqarida hawadag`i erkin kislorodti jasil o`simlikler payda etiwshi O2 molekulasinan azon (O3) payda boliwin ha`m stratosferanin` azon ekrani (perdesi) quyash radiatsiyasi quramin o`zgertiwin ha`m de jerde tirishiliktin` bar boliwin ta`miynlewin ko`rip shiqtiq. Tiri organizm ha`m atmosfera. Fotosintez ta`biyatta uglerodtin` aylanba ha`reketine biraz g`ana ja`rdem beredi. Bir ta`repten, janiw ha`m dem aliw protsessinde uglerodtin` oksidleniwi, karbonat angidrid ha`m suw bo`leklenip, o`simlikler uglerodti o`zlestiredi.A.A.Nichiporovich mag`liwmatina qarag`anda bul protsessler mug`dari ko`rsetkishi to`mendegiler ha`r bir gektar jerdegi o`simlikler fotosintez na`tiyjesinde jilina 1,2 t uglerodti birikpelerge baylanistiradi. Bunnan 155i dem aliwg`a ketedi. Uliwma qurg`aqliqta 45
jil dawaminda 20 mlrd t, okeanlarda 155 mlrd.t. ja`mi 175 mlrd.t. uglerod birikpelerge baylanisadi. Atmosferadag`i barliq uglerodti (6x10 t) o`simlikler to`rt jilda o`zlestirip aliwi mu`mkin. Fotosintez aqibetinde atmosferag`a erkin kislorod ajiralip shig`adi. 1 t uglerod o`zlestirilgen waqitta atmosferag`a 2 t erkin kislorod ajiralip shig`adi. Ha`r jili 175 mlrd.t uglerod birikpelerge baylanisqanda atmosferag`a 4,6x10 yaki 46 mlrd.t. kislorod ajiralip shig`adi. Atmosfera 1500000 mlrd t. kislorod bar. Demek, o`simlikler atmosferadag`i erkin kislorodti 3000 jilda toliq janaladi. Ha`zirgi waqitta Jerde qazilma jag`ilg`i ha`m organizmler quraminda 6x10 t. ugleorod bar. Bul mug`dardag`i uglerod birikpe jag`dayinan ajiralip shiqsa, 1,6x10 t. kislorod, yag`niy ha`zirgi waqitta atmosferadag`i mug`dardag`ig`a (1,5 x 10t) ju`da` jaqin mug`darda kislorod ajiralip shig`adi. Bul jag`day atmosferadag`i erkin kislorod, tiykarinan, biogen jol menen payda bolg`an dep esaplawg`a tiykar boladi. Molekula xalindag`i erkin azot kislorod kontsentratsiyasin kemeytip, hawani dem aliw ushin qolay jag`dayg`a keltiredi. Vernadskiy hawadag`i kislorod penen azot bo`lshegi tiri zatlar evolyutsiyasi sha`rayatinda payda bolg`an, degen pikirdi aytadi. Azot aliwshi bakteriyalar hawadan jilina molekula halinda 6x10 t azot alip, oni ta`biyatta azot aylaniwina uyimlastiradi. Atmosferanin` bul gazi qisqa wakit dawaminda tiri zatlar arqali o`tedi. Topiraqta ha`m jer astinda ren`siz kemotrof mikroorganizmler, nitrat ajiratip shig`ariwshi, altin ku`kirt jiynawshi, temir toplawshi ha`m vodorod jiynawshi bakteriyalar bar. Bul bakteriyalar karbonat angidridten jariqliq ja`rdemisiz oksidleniw reaktsiyasi ximosintezde shig`atug`in energiyadan paydalanip, organikaliq zatlar payda etedi. Lekin ximosintez ko`lemi ju`da` kishi. Fotosintezdin` bir protsentinen aspaydi. Tiri zatlar ha`m gidrosfera. Ta`biyattag`i suw endogen biogen tuwindi ekenin joqarida ko`rdik. Suw xlorli eritpe ta`rizinde mantiyadan ajiralip shiqqan. Biosferada bul suwg`a tiri zatlar ju`da` u`lken ta`sir ko`rsetken. Bul ta`sir A.A.Nichiporovich mag`liwmatina qarag`anda to`mendegi mug`darda boladi. O`simlikler jilina 1,7x10 t uglerod o`zlestiriw ha`m 4,5 x 10 t kislorod ajiratip shig`ariw ushin jil dawaminla 2,25x10 t suwdan paydalaniwi lazim. Okeanlardag`i suw mug`dari 13,7x10 t mug`dardag`i suwdi o`simlikler shama menen 6 mln jil dawaminda alip bo`leklewi mu`mkin. Jasil o`simlikler payda bolg`annan berli shama menen 550 mln jil dawaminda pu`tin gidrosferadag`i suw ju`da` ko`p ma`rte fotosintezde qatnasqan - kislorod penen vodorodqa bo`leklenip ha`m ja`ne jan`adan vodorod oksidlenip turg`an. Mine sog`an tiykarshlanip, suw aylaniwi ju`da` a`piuayi bo`lek ju`z bergen, puwlaniw-kondensatsiya – jawinlar ta`rizinde boladi, degen na`tiyje shig`ariw mu`mkin, uliwma suwdin` ta`biyattag`i migratsiyasin ig`al aylaniwi dep ataw lazim. Bunda belgili bir suwdin` o`zi bir jag`daydan ekinshi jag`dayg`a o`tip qalmay, ba`lki ol ko`p ma`rte o`zgerip ha`m jan`alanip turadi. O`simlikler tirishiligi ha`m o`simlik qatlaminin` rawajlaniwi ciyaqli hal qiliwshi faktor. Lekin issiliq penen jariqliq mug`dari ekvatordan polyarlarg`a qaray bir da`rejede o`zgerip barsa, o`simliklerdin` suw menen ta`miynlengenligi da`rejesi zonal regional bag`itta da, ha`r bir orinnin` o`zinde de biraz quramali o`zgeredi. Suw menen ta`miyinlewdegi bunday tu`rli jawinlardin` tegis emes, ba`lki rel`eftin` tegis emesligi, na`tiyjesinde olardin` qayta payda boliwida sebep boladi. O`simlikler suwg`a bolg`an qarim-qatnasina qaray u`sh kategoriyag`a, gigrofit, mezofit ha`m kserofit o`simliklerge bo`linedi. Gidrofitler ilg`alli orinlar –batpaqliq otlaqlar, ha`m tog`aylar, qayir o`simlikler. Olardin` suw qollaniliwin shegaralamaytug`in sa`ykeslemeleri joq. Kerisinshe olardin` du`zilisi ha`m morfologiyasi suw artiqmashilig`ina sa`ykeslengen.Bunday o`simlikler arasinda suw o`simlikleri - gidrofitler o`z aldina ajiratiladi.
46
Kserofitler - qurg`aq orinlar – sho`l ha`m yarim sho`ller ha`m de Basqa zonalardag`i qurg`aq jerler o`simlikleri. Olar o`z rawajlaniwi protsessinde atmosfera ha`m topiraq atamasi sha`rayatta jasawg`a iykemlesken. Ig`alliq jetispeytug`in zonalarda vegetatsuiyasi qisqa ig`alli Da`wir menen sheklengen bir jilliq o`simlikler -efemerler ha`m ha`r Jilg`i vegetatsiya da`wiri qisqa ko`p jilliq o`simlikler efemeroidler o`sedi. Mezofitler - ortasha ig`al orinlar o`simlikleri. Bunday o`simlikler Jer sharinda ko`p tarqalg`an. Tiri zatlar ha`m jer qabig`i. Tiri zatlar jer qabig`ina, onin` rawajlaniwina u`lken ta`sir ko`rsetedi ha`m o`zi de jer qabig`inin` ta`sirinde boladi. Unirawdin` xarakteri ko`p jag`inan tiri zatlarg`a baylanisli, Uniraw pustinin tiri zatlar ta`sirinin` joyilmaytug`in izleri bar. Oksidleniw protsessleri erkin kislorod qatnasinda ju`z beredi. Jer pustin o`zgertiwshi suwdin` qa`siyetleri og`an tiri zatlardin` ta`siri menen bir-birine baylanisli. Haywan ha`m o`simlik organizmleri unirawdin` faktorlari Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|