O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

basqa da produktlar turind atlig`ip shig`atug`in jer qabig`indag`i tesik vulkan dep ataladi /a`yyyemgi 

grek    mifologiyasindag`i  ot  qudayi  vulkannin`  atinan  kelip  shiqqan/            ha`reket  etiw  xarakteri 

menen atlig`ip  shig`atug`in  materiallarina qarap vulkanlar og`ada ha`r qiyli. Vulkanlardin` ag`izip 

shig`aratug`in  lavasi  ashshi  ha`m  tiykarg`i  bolip  ekige  bo`linedi.  Ashshi  lavalar    jabisqaq  bolip 

sonin` ushin aqirin ag`adi ag`iw tezligi saatina 5 km den artpaydi. 

     Tiykarg`i lavalar bolg`anliqtan tezirek ag`adi saatina 20-30 km ge 

shekem.  Vulkan  atlig`iwlar  tiykarinan  eki  jariqtan  atlig`iw  ha`m  orayliq  atlig`iw  bolip  eki  tipke 

bo`linedi. 

     Vulkanlar jariqtan atlig`iw waqtinda suyiq lavalar jariqtan uzina boyina ag`ip shig`ip jariqtin` eki 

jag`in tegisi menen qaplaydi. 

     Xa`zirgi waqitta  jer  betinde orayliq atlig`iwlar u`stemlik etedi 

Orayliq  atlig`iw  tipine  jatatug`in  vulkanlar  gomogen  yaki  qalqan  ta`rizli  ha`m  stratovulkanlarg`a 

bo`linedi. 

     Qalqan ta`rizli vulkanlardin` xarakterli ta`repi olar  suyiq  lava 

ag`ip shig`aradi. Qalqannin`  oraynida tabaq ta`rizli oy-krater /grekshe 

tabaq/ jaylasadi.  Ha`rekettegi gomogen /grekshe bir tekli/  vulkanlar 

az bolip olar tek  Islandiya  menen Gavayya  atawlarinda bar.  Stravulkanlardin` payda boliwi ashshi 

lavalar menen baylanisli. 

     Bunday lavalar jabisqaq bolg`anliqtan uzaqqa ag`ip kete almay konustin` a`tirapinda qatip qaladi. 

     Ha`zirgi  waqitta  jer  sharinda  660  ha`rekettegi  vulkanlar  bar.  Bunnan  basqa  da  110  vulkandi 

ha`rekettegi vulkan dep ataydi. Biraq olardin` tariyxiy  da`wirde atliqqani haqqinda mag`liwmat joq.  

Vulkan ha`reketlerinin` tarqaliwinda bularda jer silkiniwlerge qusap jer  qabig`inin` jariqlari boylap 

jaylasadi. 

     Vulkanlardin`  geografiyaliq  a`hmiyeti  vulkanizm  ha`reketinin`    u`lken  maydang`a  tarqaliwinda  

g`ana  bolip  qoymastan vulkan atliqqan jerdin` u`lken araliqlarg`a ta`sir etiwinde de boladi.  Vulkan 

ku`lleri  atliqqan  waqitta  u`lken    biyikliklerge  shig`arip  taslanadi  ha`m  hawa  ag`imlari  menen 

gu`lla`n troposfera boyinsha tarqalip ku`nnen jerge kiyatirg`an radiatsiyani kemeytedi. 

     Ol ku`ller jerge tu`sip topiraqti  basadi  ha`m  u`lken  ken`islikte 

o`simlikti joq etedi. Vulkanlardin` bo`lip shig`ariw gazlari arasinda uglekislota menen suw puwlari 

ko`p boladv. 

     Uglekislota jer betinde isitiwshi ta`sir etedi ha`m jasil o`simliklerdi tirishiliginde fotosintez ushin 

og`ada  za`ru`rli.  Bazi  bir  ilimpazlar  pikirine  qarag`anda  jerdin`  geologiyaliq  tariyxinin`  barisinda 

vulkanlar  arqali  jerdin`  ishki  bo`limlerinen  jer  ju`zlik    okeandag`i    suwdin`  mug`darinday  suw 

bo`linip shiqqan. 

     Jariqtan atlig`iwlar waqtinda jer betinin`  rel`efi  aytarliqtay 

tegislenedi.  Orayliq    atlig`iwlar    jer  betinin`  tegissizligin  ku`sheytip  rel`eftin`  ayiriqsha  formalarin 

keltirip  shig`aradi.    Solay  etip  jer    betindegi  vulkan    protsessleri  ayiriqsha  taw  jinislarin  do`retedi 

meteorologiyaliq  protseslerdin`  barisinda  ha`m  klimatqa  ta`sir  etedi  gidrologiyaliq  tordin` 

xarakterine  rel`efke tiri organizmlerge topiraq qatlamina h. t. b. larg`a planetarliq masshtabta ta`sir 

etedi. 

 

                  JAG`ALARDAG`I EOL REL`EF FORMALARI 

     Sayiz  jag`anin`  jemiriliwi,    jag`a  tolqininin`  jinislardi  maydalawi,    bo`leklewi  juda`  ko`p 

mug`darda qum payda etedi. Bul qumlardan plyajlar ha`m suw asti qurimlari payda boladi. Ten`izler 

 

23 

u`stinde samal  da tez-tez esip turadi.  Jag`a boyi qumlarinda samallar ku`shli ta`sir ko`rsetedi, samal 

bul qumlardi ushirip, belgili araliqqa alip baradi ha`m qum to`beler-dyunalardi payda etedi. 

     Biraq  dyuna  rel`efi  barliq  sayiz  jag`alarg`a  ta`n  bolmay,  belgili    jerlerde    g`ana  payda  boladi.  

Dyuna  rel`efi  qalay  samal  rejimi  ha`m  ko`p  mug`darda  bolsa  g`ana  payda  boladi.    Bunnan  basqa 

jag`a  dinamikasi    qumlardi    sol    jerge  ha`m  belgili  bir  tezlikte  keltiriwine  mu`mkinshilik  beriw 

lazim. Dyuna rel`efi jag`anin` tek sonday orinlarinda  boladi,  jag`a  boylap ha`reketleniwshi ag`islar 

ha`m jag`a boyi tolqinlari jag`a yaki atawdan jemirilip tu`sken qumlardi  sol  jerge keltiredi. 

     Baltika ten`izinin` qubla jag`alawi dyunalar payda  boliwi  ushin 

a`sirese qolayli.  Bul jerde qum toplaniw oraylari Germaniya-Pol`sha 

pa`s  tegisliginen  Fin  koltiqinin`  shig`is  shetine  shekem    so`zilip    ketken.  Olar  muzliq  jatqiziqlari 

ha`m  flyuvloglyatsial  keltirmelerdi  ten`iz  qaytadan  juwip  ketiwi  na`tiyjesinde  payda  boladi.    Batis 

ag`imlar    ha`m    tiykarinan  batistan  keliwshi  tolqinlar  (olar  bul  jerdegi  tiykarg`i  samallarg`a 

baylanisli) qumlardin` keltiriliwi ha`m  toplaniwina  qolayli.  Qumlardi  a`ne  usi tiykarg`i samallar 

bir jerden ekinshi oring`a ko`shirip ju`redi. 

     Kaliningrad  qalasi    qasindag`i    Kyurshu-Neriya  dyuna  rel`efi  tarqalg`an  en`  u`lken  rayon.  Bul 

jerden  baslang`an  Pol`sha  jag`alawlarinda  da  bekkemlengen  ha`m  ha`rekettegi  qumlar  ko`p.  Fin 

koltig`i shig`is shetinde sestroretsk dyuna rayoni jaylasqan.  Ak ten`iz jag`alarinda  da dyunalar bar. 

     Frantsiya landshaftlarinin` Jironda menen  Adur  da`r`yasi  quyar  jeri aralig`indag`i  ten`iz boyi 

bo`limlerinde  ken`ligi  6  km  geshe  keletug`in  dyunalar  polosasi  sozilip  ketken.  Qum  rel`efi  en` 

o`zgeriwshen`  jag`alawlardan    biri    La-Mansh  ha`m  Pa-De-Kale  boylap  Arqa  Frantsiya  menen 

Belgiyada jaylasqan. 

     Arid  klimatli  u`lkelerdegi  ten`iz  jag`alawlarinda,  sha`rayat  qolay  ko`rinisine  qaramay,    dyuna 

rel`efi ha`mme jerde de jaqsi  rawajlana 

bermeydi.  Kaspiy boylarinda ayirim rayonlarda g`ana tipik dyunalar 

bar.Bug`an sebep, sol qum jag`alawlarinin` ha`mme jerine de toqtawsiz 

kelip turmaydi, qumnin` kelip turiwi dyunalar payda boliwinin` tiykarg`i sha`rti.  

                                     :  2  : 

     Dyuna  rel`efi  bazi  ko`ller  (Ladoga,  Onega,  Aral  ten`izi)  boyinda,  da`r`yalardin`  qumli 

terrasalarinda da tarqalg`an. 

     Ten`iz  boyi  qumlari  sho`l  qumlarinan  pariq  qilip,    jawinlar  sebepli  ha`m  grunt  suwlarinin`  jer 

betine jaqin  jatiwi  sebepli  ha`r 

dayim  ilg`al  boladi.  Sol  sebepli  qum  dyunalarinin`  jer  betinde  domalatiliwi  qiyinlasadi.  Samal  tek 

en`  shettegi  qumdi  quritip,  o`zi  menen  alip  ketedi.    A`dette,  puta  yaki  terek  siyaqli  ha`r  bir  kishi 

tosiqta  samal  tezligin  kemeytiredi  ha`m    samalg`a    teris    ta`repinde    qum  jerge  tu`sip,    toplanadi 

ha`m  qum  to`beshik  payda  boladi.    Sonnan  son  bul  to`benin`  o`zi  de  qumdi  tutip  qalip,    barg`an 

sayin  o`se  beredi. 

Bara-bara  dyuna  payda  boladi.    Qumlar  ko`teriletug`in  jan  bawir  qiya,a`dette  8-10  gradusqa    ten` 

boladi.    Qum  to`benin`  ushina  shiqqannan  son`,    o`z  awirliq    ku`shi    ta`sirinde  to`menge  qaray 

domalap  ketedi  ha`m  qiyalig`i  30-40  gradusqa  ten`  tik  jan  bawir  payda  etedi.    Dyunalar  planda 

tuqim siyaqli tu`rde boladi. 

     Ko`pshilik  dyunalardin`  biyikligi  bir  neshe  metr  boladi,  biraq  qolay  sha`rayatta,  Korshu-

Neriyada, olardin` biyikligi 60 xa`tte 90 metrge 

jetedi. Teniz qumlari toqtawsiz kelip tursa, dyunalar ko`p esetug`in 

samallar ta`sirinde jiljiydi. Dyunalardin` ha`reket tezligi jilina   1 m den 20m geshe baradi. Terekler 

qumlardin` bekkemleniwine ja`rdem beredi. 

     Jag`alawlardag`i  samal  tuwindilarinin`  rawajlaniwi  ha`tte  formasi  jag`alar  dinamikasina 

baylanisli. Eger jag`a boyi ag`islari ha`m jag`a tolqini ju`da` ko`p qum keltirse,  samal olardi  toplap  

dyuna  payda etip  u`lgermeydi.  Bunday hallarda eol qumlar menen qaplang`an jag`a payda boladi.  

 

24 

Eger  kiyatirg`an  qumlar  mug`dari  jag`a  boyi    samallari  ku`shine  tuwra  kelse,  barliq  qumdi  samal 

ushirip dyuna rel`efi payda boladi. 

     Ten`izden kiyatirg`an qum mug`dari kemeyse,eol formalardin` payda 

boliwi toqtaydi ha`m qumlar o`simlik menen  qaplanadi. Sonin`  ushin 

jag`ada  a`yyemgigi  bekkemlengen  qum  u`yinshiklerin  de,  o`simlik  qaplag`an  dyunalardi  da, 

kerisinshe da`slepki bekkemlengen qumlardin` ja`ne toza baslawinda gu`zetiw mu`mkin. 

 

          SU`RILMELER HA`M REL`EFTIN` SUFFOZION FORMALARI 

Jer  u`sti  suwlari  menen  birge  jer  asti  suwlari  a`wele  grunt  suwlari  da    morfogenetik    (rel`efin  

o`zgertiwshi)  faktor  esaplanadi.                      Su`rmeler ha`m suffozion na`tiyjesinde(yaki topiraq 

–

 grunttin` sho`giwlerinen) payda bolatug`in oyislar jer  asti  suwlarinin`  rel`ef payda etiwshi isine 

misal boladi. 

     Su`rilmeler  dep,  ko`l,  ten`iz,  jar,  sonday-aq,  suw  saqlag`ishlari    kar`er  ha`m  kanallardin`  tik 

jag`asinda  taw  jinislari  massasinin`  pa`ske  jiljip  tu`siwine  aytiladi.  Ten`iz,da`r`ya  ha`m  ko`llerdin` 

suw o`tkizbeytug`in  gil  ha`m  suwli qum shag`al qatlamlarinan payda bolg`an 

tik jag`alarinda jiljimalar ko`p boladi.  Eger qatlamlar da`r`ya  yaki 

ten`izge  bolsa,  jiljima a`sirese jaqsi rawajlanadi.  Jan bawirdin` 

tu`bin  da`r`ya  yaki  ten`iz  suwi  juwip  tursa,  jinislar  muvozanati  buziladi.    Suw  o`tkizbeytug`in 

qatlam u`stinde toplanip atirg`an jer asti suwlari gruntti jumsatadi ha`m jinislar jiljip tu`sedi. 

     Jag`anin`  geologik du`ziliw qa`siyetlerine  qarap ha`m o`tirme jiljimalar payda boliwi mu`mkin.  

Jiljimalar  geologik du`zilisne   ko`re qatlam-qatlam bolg`an jag`a jarliqlarinda ju`z beredi. Aldinba 

keyin  jiljig`an  bulaklar  zinopoya    siyaqli    forma    payda    etedi.    Ma`selen  Odessa    jiljimalar  

rayonin`in` rel`efi mine usinday.Bul jerde Qara ten`iz jag`asinin` bet bo`limi lessdan du`zilgen onin` 

tu`binde  to`rtlemshi  da`wir  gilleri,  onnan  da  pa`ste  shig`anaqli  aq  ha`k  taslar  qatlami  suw  qa`ddi 

jaqininda bolsa u`shlemshi da`wir gilleri qatlami  jatadi.  Eki suw  o`tkizetug`in  less  ha`m aq ha`k 

tas  qatlami  ha`m  eki  beti,yag`niy  suw  o`tkizbeytug`in  gil  qatlamlari  bar.  Aq  ha`k  tas  qatlami  en` 

ku`shli jiljima boladi. 

     Otirma-jiljimalar suw o`tkizetug`in qatlamsiz jinislarda payda 

boladi. Olar suwg`a otiradi ha`m tsirk siyaqli oyislardi payda etedi. 

Bunday jiljimalar Qara ten`izdin` Kavkaz  jag`alarida  bar.  Jiljima ha`diyseleri  ko`binese  u`lken  

maydanlarda ju`z beredi ha`m  geologik jaktan uzaq waqit,   yag`niy jan  bawirdin` pa`sten juwiliwi 

toqtamag`aninsha dawam etedi. 

     Ha`zirgi waqitta jiljimalar shig`adi xojalig`ina ju`da` u`lken  ziyan keltirmekte, olar jag`alaudag`i 

u`lken-u`lken maydanlardi isten shig`arip, paydalanip bolmaytug`in jag`dayg`a kelitirip qoyadi. 

     Suffozion (latinsha-qaziw)  yag`niy suwli qatlamdag`i taw jinislari mayda mineral bo`leklerinin` 

onnan  o`tip    atirg`an    suw  menen  pa`ske  alip  ketiliwi  ha`m  bunin`  na`tiyjesinde  taw  jinislarinin` 

otirip qaliwinan ibarat. Atmosferadan ig`lanniw artiqsha bolg`an zonalarda  sufozion  ha`m  eroziya  

protsessleri birgelikte ju`z beredi. Suffoziya jarlardin` o`siwin tezlestiredi, tik jan bawirlarda jiljima                   

 

 ha`m  opirmalarg`a  sebep  boladi.  Arid  klimati  tegisliklerde,  a`sirese  dasht  zonasinda,    suffoziya 

na`tiyjesinde a`tirapi  berik  sayiz shuqirliqlar payda boladi. Olardin` eni 10-15m, shuqirlig`i 1-2m 

yassi sayiz ko`ller jaylasqan. 

     Suffozion ko`ller  kotlovinalari uniraw pu`stinin u`stki qabatlarindag`i an`sat ha`reketlenetug`in 

ha`m  eriwshen`  taw  jinislarin  grunt  suwlari  alip  ketiwi  na`tiyjesinde  grunttin  sho`giwinen  payda 

boladi. 

     Batis  Sibir`t  tegisliginin`  dasht    bo`limindegi    ha`m    Qazaqstan  ha`m  de  Orayliq  Aziyadag`i 

ko`pten-ko`p ko`llerdin` kotlovinalari suffoziya na`tiyjesinde payda boladi. 

 

            MATERIK MUZLIQLARI BASQAN U`LKELER REL`EFI 

 

25 

 

     Orta geografik ken`liklerdegi tegisliklerdin` ju`da` u`lken  maydanlarinda tawli u`lkelerdin` muz 

aymaqlari  ha`m  de  polyuslik  turaqli  qar  ha`m  muzliqlar  zonalarindag`i    siyaqli    jatqiziqlar    ha`m  

rel`ef  formalari  tarqalg`an.  Bulardi  u`yreniw  jaqin  geologik  o`tmishte  to`rtlemshi  da`wirdin` 

pleystosden epoxasinda (budan 10-50 min` jil aldin) ju`da` u`lken materik muzliqlari bolg`anlig`in 

ko`rsetedi . 

     Pleystotsey muzliqlari qa`wipli ha`diyse bolmag`an bolsa da  (muz 

Basiwlari basqa geologik da`wirlerde de bolg`an,  ha`tte xa`zirgi waqitta da 16 mln.  km.kv. maydan 

muzliqlar menen qaplanip atir) Ol jer shari betinin` rawajlaniw tariyxindag`i en` a`hmiyetli wakiya 

edi. 

     Materiklerdin` to`rtlemshi da`wir basindag`i  ta`biyati  ha`zirgiden 

Basqasha parqlanadi da ha`r halda xa`zirgige uqsasiraq bolg`an. Evraziya menen arqa Amerikanin` 

jag`a sizig`i materik sayizliginin`  shetki 

bo`liminde    edi,    Britaniya    ha`m  pu`tkil  Arktika  atawlari  materiktin`  bo`lekleri  bolg`an.    Arqa 

Amerika Aziya menen tutas edi.  Bul jag`day 

flora    ha`m  faunanin`  migratsiyasin  jen`illestirgen.    Muz  basiwlar  na`tiyjesinde  ta`biyat  ha`r 

ta`repten  o`zgerdi  -  gidrogeografiya  tarmaqlari  da  topiraq  qatlami  da  ha`m  o`simlik  dun`yasi  da 

biraz o`zgerdi. 

     Mtarie muz basiwlari xaqqindag`i taliymatlarda sheshilmegen  ma`seleler  ele ko`p.  Pleystotsen 

epoxasi qansha waqit dawam etkenligi 

de keskin aniq emes.  Ayirim alimlar,  pleystotsen 25-=300 min jil 

dawam  etken,  dese  (Markov,Velichko,  1967)  basqalari  (Tseyner,  1963)  1mln  jil  ha`m  odanda 

artig`iraq waqit dawam etken  dep  esaplaydi. 

Qurg`aqliqtin` ha`r tu`rli bo`limlerin bir waqitda (sinxron) yaki tu`rli 

waqitda (matoxron) muz basqinlig`i xaqqinda jeke pikir joq Evropa                                

menen    Amerika    muz  bawirlarinin  to`mennde  bo`liniwi  tek  shama  menen  bir  qansha  itlimpazlar 

(antiglyatsionistler)  de  bar,  olar  uliwma  muz  basiwlari  bolmag`an  dep  esaplaydi.  Muz  basiwlari 

xaqqindag`i to`mendegi ko`pshilik pikirler tiykarinda beriledi. 

     2.  Pleystotsen  muz  basiwlarinin`  oraylari  ha`m  muzliq  qatlamlari  Materik  muzlari  tiykarinan 

ig`al ha`m salqin klimatli qirlar ha`m 

tawli  u`lkelerde  payda  bolg`an.  Bul  territoriyalar  muz  basiw  oraylari  bolip  esaplanadi.    Muzliqlar 

bul jerlerden  a`tirapqa  tarqalar 

eken,  tek  qurg`aqliktin`  u`lken tegisliklerin g`ana emes,  ba`lkim 

shel`fdag`i ten`izler - Baltika,  Arqa, Aq ten`izlerdi ha`m Gudon qoltig`inda iyelegen. Mine usi jol 

menen  materik  muz  qatlamlari  payda  bolg`an.    Maksimal  muz  basiw  epoxasinda    tu`rli    oraydan  

tarqalg`an muzliqlar qosilip,  Antarktidadag`i ha`zirgi muzliq qalqanina uqsag`an jeke ju`da` u`lken 

muz qalqanin` payda etken. 

     Tiykarg`i muzliq qaplam u`shew. 

     1. Arqa Amerika ha`m Grenlandiya 

     2. Antraktida 

     3. Evropada bolg`an 

     Arqa Amerika qurg`aqlig`inda muzliq u`sh orayda -Kordil`era, Labrador ha`m Kvintda (Gudzon 

qoltig`inan batisiraqta) payda bolg`an. 

     Muzlar Alyasqa yarim atawinin` qubla bo`legin, Kor`dilera tawlarinin` arqa bo`leginde ha`m de 

Amerika tegisliklerin 37gradus308 a.k. shekem qaplag`an. 

     Muzliqlar qaplami maydani 13,7 a.k.shekem qaplag`an. 

     Antraktika muz basiwi shama menen xa`zirgidey bolip, onin` maydani 13,5 mln. kv.ge ten` edi. 

     Evropadag`i materik  muzlari  Skandinaviya, Arqa  Ural,  Taymir 

oraylarinan jayilg`an Muzliqlar u`lken  bolg`anda  Skandinaviya  ha`m 

 

26 

Ural  muz qaplamlari qosilip 5,5 mln.kv.km artiq maydandi iyelegen. 

     Maydani sa`lkem 0,5 mln.kv.km. ge ten` biraz u`lken muz qaplami 

Otli  jer  atawlari  menen  Chilidin`  qubla  bo`limin  iyelegen.          Tawlardag`i  muzliqlar  da 

ha`zirgidegiden biraz ko`p bolg`an. 

     Qar sizig`i xa`zirgiden  pa`sten  o`tken  muzliqlar  sol  sebepli, Al`p tawlarinda taw aldinlarina 

shekem tu`sip kelgen. 

     Uliwma alg`anda pleystotsen muzlari sa`lkem 38 mln.kv.km  yag`niy 

xa`zirgi  qurg`aqliqtin`  265-in  aplag`an.  Ha`zir  bolsa  muzliqlar  maydani  qurg`aqliq  maydaninin` 

115-ine ten`.  A`yyemgigi muzliqlar ha`zirgige 

qarag`anda  2,6  barabar  u`lken bolg`an.  Muzliqlardin` jaylasiwi da 

birqansha basqa bolg`an.  Ha`zirgi waqitda muzlar qubla  yarim  sharda 

arqa yarim shardag`idan 7 ese ko`p, pleytotsende bolsa arqa yarim sharda 

qubla yarim shardag`idan eki ese u`lken bolg`an. 

     Skandinaviya muz basiw oraylarinda muzliq qalqasinin` qalinlig`i orta esap penen 1500-2000 m 

bolip ayirim orinlarda 3000m dende asqan. 

     Ha`r bir muzliq da`wirinin` birinshi basqishinda muzliq  ken`eygen 

onin`  shetleri  aldig`a  qaray  ha`reketlengen.    Bul  muzliqtin`  basip  keliwi.  Bazan  muzliq  birqansha 

waqit  toqtap  turg`an  boliwi  da  mu`mkin.  Bunda    muz  massasi  oraydan  toktawsiz  kelip  turg`an.  

Muzliq  aldig`a  ha`reket  etken,  biraq  aldig`a  qansha  jilissa  sonsha    bo`legi    erip    kete  beriwi 

na`tiyjesinde muzliq sheti o`z orninda qalg`an. 

     Muzliq qalqani en` u`lken bolg`anda,  ol shegine baslag`an, yag`niy 

Muzliq  sheti  muzliq basiw orayina taman kaytkan,  muz kaplaminin 

maydani kishireyip bargan. 

     Valday muz basiwi da`wiri aqirinda Baltika boyinda muzliq shetinin` sheginiwi tezligi jilina 300-

400 m bolg`an. 

     Sankt-Peterburg territoriyasindag`i muzlar bunnan 12000 jil burin erip ketken. 

 

 TU`RLI  U`LKELERDEGI  MUZLIQ  DA`WIRLERININ`  SANI  HA`M  MUZ  BASIW  

ShEGARALARI. 

 

     Ig`alli ha`m  salqin  ten`iz  klimatli u`lkelerde muz basiw ushin 

sha`rayat en` qolay bolg`an.  Klimattin` kontinentallig`i artqan  sayin 

muzliq  sha`rayati  to`menlep barg`an.  Bunnan tisqari muzliq da`wirdegi 

to`mengi  pleystotsende  qisqa  bolg`an,    pleystotsennin`  ortasinda  maksimumg`a  jetip,    joqari 

to`rtlemshi da`wirde ja`ne qisqara baslag`an. 

Sol  sebepli  birinshi  muz  basiwi  ushin  sha`rayat  en`  qolay  u`lkelerde  g`ana  bolg`an  Dnepr-Zaal 

da`wirinde muzliq ko`birek u`lkelerdi iyelegen 

ha`m qaplamlari en` iri bolg`an.  Valdey -Visla  epoxasinin`  muzlari 

ig`alli klimat u`lkelerde  g`ana  bolg`an. Batis ha`m  Shig`is  Evropa tegisliklerinde 4  muzliq da`wiri 

ajiratilg`an. Keyingi waqitlarda Oka muz basiwinan aldin Dzukiy muz basiwi bolg`an boliwi kerek,  

degen mag`liwmatlar payda boldi. Al`p muz basiwinin` ku`sheyiw da`wirleri Gyunts, Mindel`, Riss. 

Vyurm dep ataladi. Arqa Uralda Dnepr ha`m Valday muz basiwlarinin`  izleri  bar.  Bul izler  Batis 

Sibir`de  onsha  uzaqqa  barmaydi    bul  tegisliktin`  o`zin  muz  kaplag`an  emes.  Shig`is  Sibir`de 

tawlarda g`ana muz basiw bolg`an. 

     Riss  muz    basiw  da`wirinde  muzlar  pu`tkil  arqa  Evropani  qaplag`an.    Islandiya,    Arqa  ten`iz,  

Irlandiya ha`m Ulli Britaniyadan Tenza 

Da`r`yasina  shekem  muzdin` astinda bolg`an  sonin`an muzliqtin` qubla 

shegarasi Zyuderzee nnin` qubla jag`asi,  Orta Evropa tawlarinin`  arqa 

shegarasi,  Karpat  tawlari ha`m Volin`-Podoliya qirlari boylap ketken. 

 

27 

     Muzliq Dnepr  boyi  pa`s  tegisliginde Dnepr tigin payda etip 

qublag`a  48  gradus  parallelge  shekem  tu`sip  kelgen,  sonin`an  Orta    Rossiya\  qirlarin    arqadan  

aylanip  o`tip,Oka-Don  pa`s  tegisliginde  Don  tilin  payda  etken  ha`m  Volga  boyi  qirlarin  aylanip 

o`tip,  Gor`kiy  ha`m  Qazan  qalalari  arasinda  Volgadan  o`tken  61  gradus  parallel  jaqininda  Uralg`a 

jetip barg`an. 

     Valday muz basiwi birqansha kishi bolg`an. Onda Skandinaviya muz 

qalqani Germaniya-Pol`sha pa`stegisligi,  Valday qirlari ha`m  Mezel` 

da`r`yasi basseynlerinde jaylag`an.  Muzlar polyuslik Uraldan batisqa 

Pechora basseyne ha`m shig`ista qisqa araliqta Batis Sibir`  tegisligine tu`sip kelgen. 

     Dnepr muz basiw shegarasi pu`tin  territoriyani  eki  oblastqa 

Muzliq  oblasti  ha`m  muzliqtan  sirtqa  oblastqa  bo`ledi.    Bul  oblastlar  bir-birinen  jer  betindegi  

geologik  jatqiziqlardin`  xarakter ha`m jasina, rel`efine,da`r`ya ha`m ko`l tarmaqlarina qaray pariq 

qiladi. 

     Valday muz basiw oblastindag`i rel`ef jas bolg`anliqtan a`sirese aniq ko`rinedi. 

 

 MUZLIQLARDIN` GEOMORFOLOGIK   ISI  HA`M MUZLIQ REL`EFI  KONPLEKSLERININ` 

ZONALLIG`I. 

 

     Bir neshe  on  min` jillar dawaminda ha`reket qilg`an (surilgen) 

ha`m geologik jaqtan jaqinda g`ana erip ketken ju`da` u`lken muz  massalari o`zi tarqalg`an jaylarda 

g`ana emes,  al qubla rel`efke ta`sir 

etken orinlarda da ku`shli geomorfologik faktor bolg`an     ha`reketdegi muz tiykarinan u`sh turli is 

orinlag`an.  Eroziya  (oyiw)  jinislardi  alip    ketiw  ha`m  akkumlyatsiya.    Muzlardin`  eroziya,  

anig`irag`i dentsdatsiya isi ilgeri muz basiw oraylari bolg`an jrlerde  ko`birek  ju`z bergen. Muzliq 

bul  jerlerden  isirip  alip  ketken  jinislar  muzliq  qalqang`i  shetlerinde  toplang`an.  Bul  jer  muzliq 

akkumulyatsiyasi oblasti dep ataladi. 

 

              MUZLIQ DENUDATsIYaSI OBLASTLARI REL`EFI 

 

     Muzliq  denudatsiyasi  rel`efi,  joqarida  aytip  o`tkenimizdey  muzliq    oblastlarinin`    orayliq 

bo`limleri  ushin  ta`n.    Bular  Baltik  ha`m  Kanada  qalqanlari,    polyuslik  arqa  Ural,    Taymir  yarim 

atawi,  Otli jer  atawlari  ha`m  And tawlarinin` qubla sheti. Bul jerlerde muzlar toplanip,  o`zinin` 

awirliq basimi ta`sirinde ha`r ta`repke  jiljig`an. Muzlardin`  bul jerdegi isi derlik pu`tinley eroziya 

ha`m denudatsiyadan ibarat bolg`an. 

     Bos jinislardan ibarat pu`tkil uniraw qabig`in muzlar bul jerden isirip alip ketken.  Xa`zir kristalli 

fundamentler jer  betine shig`ip qalg`an. Muz jarilip ketken tu`p jinislarg`a da ta`sir etken. 

     Muzliqtin` song`i da`wirinde muz erigende bul jerde de bos  jinislar jatqizilg`an biraq olar qalin` 

emes,  akkumulyativ  rel`ef  formalari  erozion-denudatsion  rel`efke  qarag`anda  ekinshi  da`rejeli  

a`hmiyetke  iye.  Muzliq  bos  jinislardi  isirip  ketken  oblastdag`i  en`  xarakterli  rel`ef  formalari 

to`mendegiler  bolip  esaplanadi.  Baltika  qalqaninda  da,    Kanada  qalqanlarinda  da  jariq  ha`m