Kreativ fikrlash kursining dolzarbligi Kreativ fikrlash ta’riflari va ko‘nikmalari Ong masalasiga psixologik yondoshuv

Ong tizimi va uning tarkibiy qismlari. Ong tizimi lug‘aviy ma’noda, aql taffakkur ma’nosidagi tushuncha bo‘lib,falsafada dunyoqarashning markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Ong uchun xos bo‘lgan xususiyatlar sirasiga sezgi, idrok tassavur fikr,his-hayajon va ixtiyor kabilarni kiritish mumkin. Bu tushunchalar bir tarafdan ong morfologiyasida muhim tarkibiy qismlar sifatida ahamiyatiga molik bo‘lib, biz ong tizimini uning bu atributlarisiztassavur eta olmaymiz. Ikkinchi tomondan esa, ong tizimidagi buatributlar bir vaqtda bir butun holda mavjud bo‘la olmaydi. Boshqacha aytganda ular bir-birlarini ayni vaqtda taqozo etmaydi. Shu o‘rinda ongning tarkibiy tuzilmalari xususida qisqacha to‘xtalsak. Avvalo sezgi haqida mulohaza yuritsak bu lotincha so‘z “sensus” (sezgi, his) ma’nosidagi tushuncha bo‘lib, u ong tizimida alohida ahamiyatga ega. Sezgi deganda biz, narsa va hodislarga xos bo‘lgan tashqi xususiyat,belgilar farqlash tabiiy muhitga moslashish va himoyalanishga yordamberadigan va bilishning boshlang‘ich asosini beradigan ong tiziminingbirlamchi asoslaridan birini tushunamiz. Sezgilar quyidagi qismlardan tashkil topgan. 1)ko‘rish 2) eshitish 3) hid bilish 4) ta’m bilish 5) tuyish (badan sezgisi)/

Mir Said Sharif Jurjoniy bilishga doir asarlari «At –ta’rifot»hamda «Usuli mantiqiyya»da bilish va ong tizimida muhim ahamiyatga ega. Ong avvalo miya faoliyati bilan chambarchas bog‘langan. Miya deganda bizni inson miyasining nazarda tutmoqdamiz. Miya ongning yuzaga kelishning asosiy shartidir. Albatta miya hayvonlarda va qushlarda ham mavjud. Engrivojlangan primatlarda ham miya faoliyati bir muncha insonnikiga o‘xshash. Masalan, maymunlarning bosh miyasi primatologlarning aytishicha tashqi morfologik tuzlishi jixatidan insonga yaqin keladi. Inson miyasi maymunlarnikidan 2,5-3 barobar katta. Primatologiya fanlarining hozirgi jahondagi yetakchi olimlari Alen Gardner va Beatris Gardnerlar maymunlarni uzoq vaqt davomida o‘rganib ularning miya faoliyati insonning qanchalik yaqin kelmasin, bu miya ong ishlab chiqarish faoliyati bir muncha cheklanganligi isbotlashdi.

Alen va Beatris Gardnerlar maymunlarga Amerika imo-imshoralari tili (AIT)ni uzoq vaqt o‘rgatganlaridan so‘ng, maymunlar (Vatu va Lyusi) muayayn protseduralarni o‘rgandi. Biroq bu o‘rganish, bu maymunlarni ushbu til boshqa miaymunlarga o‘rgatish qobiliyatini shakllantira olmadi. Buni asosiy sababi maymunlarda ong tizitmini shakllanmagnaidir. Yoki orientologiya (qushlarni o‘rganuvchi fan) fanning yetakchi mutaxassislaridan biri yapon olimi Shegiru Vatanabeningyavan qarg‘alari ustida olib borgan tadqiqotlarni olaylik. Sh.Vatanabeyavan qarg‘alarining miyasida kompyuter chiplarin o‘rnatib ularni tashqi hodisalarni qanchalik tahlil qilish qobiliyatiga ega ekanligini tekshirib ko‘rdi.

Qarg‘alar yapon novellasi Men Kot asarininng yaponcha va inglizcha variantlarida o‘qib berildi. Yavan qarg‘alari bu novellalarin ikki xil tilda o‘qilganligi muayyan ma’noda farqladi. Buni kompyuter chiplaridagi o‘zgarishlar ko‘rsatib berdi. Biroq qushlardan bundan boshqasini kutish umuman foydasiz bo‘lib chiqdi. Qushlarda ong faoliyatining shakllanmaganligi tufayli, qushlar tilni o‘zlashtirsada, lekin uning ma’no koefffitsentiga hech qachon yetib bora olmadilar. Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, ong faoliyati faqat insonga ijtimoiy hayotdagi axborotlarnitahlil qiladigan, o‘zlashtiradigan, amaliy hayotga tadbiq etadigan nozik mexanizm va shaffof qurilmadir. Bu Allohning insonga bergan buyuk in’omidir. Biz hayvonlardan aynan mana shu organizmimiz tufayliajralib turamiz.

Ixtiyor – insonning biron ishni bajarishga qaratilgan ongli intilishi,ixtiyor insonning ma’lum maqsad yo‘lidagi o‘z xatti-xarakatlarini ongli ravishda yo‘naltirib turishi, shu yo‘ldagi qat’iyatliligi mavjud to‘siqlarni yenga olishga qodir bo‘lgan ruhiy ma’naviy salohiyatidir. Ong tizimining qisqacha tarkibiy qismlari mana shulardan iborat. Ongni nihoyatda murakkab tuzilmasi shundaki, biz uni moddiy predmet sifatida o‘rgana olmayapmiz. Vulgar materializm tarafdorlari aytganidek, xuddi jigar safro ishlab chiqargandek ong ham aql ishlab chiqaradi. Va shuning uchun moddiydir degan fikrlar bir muncha asossizdir. Safroni qo‘l bilan ushlab, ko‘z bilan ko‘rib bo‘ladi, lekin aql haqida bunday deb bo‘lmaydi.

Demak uning moddiy deyish batamom noto‘g‘ri fikrdir, Ong o‘z xususiyatiga ko‘ra, ruhiyat, miya, til kabi inson fiziologiyasining muhim tarkibiy qismlari bilan uzviy bog‘lanagan. Ongni biz ayni shu jihatlarbilan bog‘lab tushuntirishimiz mumkin. Ya’ni kutilmagan hayolot obrazlar yaratiladi. U yoki bu jarayonda ijodiy faoliyatining modeli ishlabchiqiladi, fantastik timsollar tizimi yangiliklarining mutloq tartiblari ong protsedurasida tassavur tufayli yaratiladi. Tassavur hech qachon ijodiy faoliyat dasturining yaratuvchisi sifatida namoyon bo‘lmaydi balki u uningayrim o‘rinlarini to‘ldirishining va almashtirishning timsolllariniyaratadi.

Tassavurni analitik-sintetik xususiyatlari bo‘yicha ikkita ko‘rinishini ko‘rish mumkin. Birinchi analitik holat tavssavurningmazmuni predmeti tubdan yangi obrazlar, timsollar yaratilishdan atrofmuhitning ifodasi yangi bezakli jiloli ekanliginii qayd qilishdan__ ibortaligini tan olishdir. Ikkinchi analitik sistematik holat biosfera, noosfera to‘g‘risidagi ma’lumotlar ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida qaytadan tiklanshi orqali tassavur maxsuli sifatida saqlanib keladidegan g‘oyaga asoslanadi.Fikr- muayyan maqsadni ifodalashga yo‘naltirilgan so‘zlar majmuidir.Fikr o‘z xususiyatiga ko‘ra falsafiy-ilmiy) badiiy qiyosiy va hakozo ko‘rinishlarida bo‘lishi mumkin. Fikr ong tizimining darajasiniifodalaydi. Fikr qilishda bilim muhim axamiyatga ega. Fikrning chuqur vasayozligi inson ongi va dunyoqarashining bilim va tafakkur bilan qanchalardarajada to‘yintirilganligi va to‘yintirilmaganligi bilan uzviy bog‘liq.

His xayajon - tashqi hodisa va voqeliklardan qattiq ta’sirlanishinatijasida inson ongi tizimida xususan miya va nerv tizimida muayyanhissiy o‘zgarishlarni anglatuvchi falsafiy tushuncha. His-hayajon ikki xilko‘rinishda bilish, tuyish) hamda ichki sezgilar tassavurlar, hayol fikr,idroklar kabilarni farqlaydi. Bizning jurjoniy ongning tarkibiyqismlari bo‘lgan tassavur, fikr va idrokni ichki sezgilar sifatida talqinqilib yanglishgan. Mantiq bo‘yicha o‘rta asrning bu yirik olimi, bu o‘rindasezgilarga katta ahamiyat berib o‘ta sensualistik yo‘l tutgan.Idrok – lotincha “Perseptio” ma’nosidagi tushuncha bo‘lib, qabulqilish» degan ma’noni beradi. Idrok barcha ruhiy holatlar, hodislar,xususiyatlar, xossalar hamda inson ongining yaxlit mazmuni egallanganbilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar orqali namoyon bo‘ladigan va ularniongda aks ettiradigan falsafiy tushunchadir. Muayyan bir hodisalarniidrok etish turlicha jarayonlarda o‘z in’ikosini topadi. 1) Gallyusinatsiya (lotincha “hallysinatio” alaxlash, bosinqirash – ya’ni yuk narsalarni ko‘rinish eshitilish va idrok etishidir. 2) Illyuziya (lotincha “illuzio” – xato adashish, yangilanish–ya’ni idroketishda yanglishish va adashishdir. 3) Attraksiya (fransuzcha “attrastion” – o‘ziga tortish, maxliyo etish ) –ya’ni oldindan yaqqol ko‘rpish, g‘oyibdan aniq xabar olishni bildiradi. Tassavur – predmet va xodisalarni ularni bevosita sezgi a’zolarimiz orqali ko‘rmasdan ham idrok etilishi va sezilishini anglatuvchi falsafiy qismlaridan biri hisoblanadi. Tassavur yordamida inson tomonidan kutiladigan natija.