Kreativ mahsulot tushunchasi, xususiyatlari va elementlari

5-mavzu. “Vertical Thinking” (Vertikal fikrlash) va “Lateral Thinking”(Lateral fikrlash)
Reja:
5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari.
5.2. VF va LF ning ahamiyati.
5.3. VF va LF ning xususiyatlari.


Mavzuni o’zlashtirish jarayonida talaba:

• 
  vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF), ularning mazmun-mohiyati, shuningdek ularning o’ziga xos xususiyatlari haqida tasavvur va bilimga;
  
• 
  vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) usullaridan foydalanish va jarayonda faol ishtirok etish, VF va LF ni tashkil etish qoidalarini tahlil qilish ko’nikmalariga;
  
• 
  muammoni hal qilishda VF va LFni samarali qo’llash, asosiy qoidalarga rioya qilgan VF va LFni tashkil etish, muammo va vaziyatga qarab VF yoki LFni turini tanlash, samarali usullardan foydalanish malakasiga ega bo’ladi.
  

5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari
Vertikal fikrlash - bu odatda tanlangan, analitik va ketma-ket bo’lishni o’z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buni lateral fikrlashga qarama-qarshi deb aytish mumkin edi.⁸ Vertikal tafakkur ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo’shimcha sezgi, tavakkal qilish va tasavvurni ishlatishni o’z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o’laroq, ma’lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali ko’proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni muammoni echishda ketma-ket yondashishga undaydi, bu erda ijodiy va ko’p yo’nalishli javob beparvo deb topiladi. Vertikal mutafakkirlar muvaffaqiyatsizlikka yoki qarama-qarshi fikrlashga yo’l qo’ymaslik uchun tashqi ma’lumotlar va dalillarga tayanishni afzal ko’rishadi.
Muammolarni hal qilish usuli sifatida “vertikal fikrlash” tushunchasi birinchi marta Edvard de Bono tomonidan kiritilgan va uni 1970 yilda “Lateral Thinking: Creativity Step by Step” nomli nashridan boshlab topish mumkin. Kitobda vertikal fikrlash kontseptsiyasi “tanqidiy fikrlash” bilan juda ko’p o’xshashliklarga ega ekanligini ko’rish mumkin. De Bono o’z matnida bu ikki tushunchani ajratib turuvchi asosiy omil tanqidiy fikrlash faqat aql bilan o’ylashni o’z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa shaxsdan muammo yechimini topishda tartibni qo’llashni talab qiladi, deb tushuntiradi.⁹
Vertikal fikrlashda tanlangan, faqat harakatlanadigan aniq yo’nalish bo’yicha, shuningdek ketma-ketlikda harakat qilinadi.
Lateral (yon tomondan) fikrlash - bu darhol aniq bo’lmagan fikrlash orqali bilvosita va ijodiy yondashuv yordamida muammolarni hal qilish uslubi. Unga faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalar kiradi. Bu atama birinchi marta 1967 yilda Edvard de Bono tomonidan “Lateral Thinking Use” kitobida ishlatilgan. De Bono Sulaymon Hukmini lateral fikrlashga misol qilib keltiradi, bu yerda shoh Sulaymon bolaning ota-onasi to’g’risidagi nizoni bolani yarmini kesishga chaqirib, o’z qarorini ushbu buyruq qabul qilgan reaksiyalarga qarab hal qiladi.¹⁰