Kreditga layoqatlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari

Risklar tahlili. Kreditga layoqatlikni baholashda nazoratning 

davomiyligi. 

 

Kredit  risklari  bilan  bog‘liq  muammolar,  shuningdek  risklarini  boshqarish 

zaruriyati  bozor  iqtisodiyotining  chuqurlashuvi  va  xalqaro  iqtisodiyotning 

globallashuv sharoitida muhim masalalardan biriga hisoblanadi. 

 

Kredit  risklari  xususida  gap  ketganda,  asosiy  e’tiborni  ushbu  risklarning 

tabiatiga,  mohiyatiga,  kelib  chiqish  sabablari  va  ijtimoiy  –  iqtisodiy  oqibatlariga 

qaratish lozim. 

 

Xalqaro  bank  amaliyotida  risklar  bilan  bog‘liq  munosabatlar  asosan  aktiv 

operatsiyalar  jarayonida  ro‘y  beradi.  Tijorat  banklarining  riskga  bog‘liq  bo‘lgan 

asosiy  aktiv  operatsiyalari  sifatida  kredit  va  investitsiya  operatsiyalarini  keltirish 

mumkin. 

 

Bank risklari vujudga kelishi, namoyon bo‘lishi jihatidan turli-tuman bo‘lib, 

ularning  barchasi  pul  egasining  kredit  sifatida  yo‘naltirgan  qiymatining  va  unga 

to‘lanadigan foiz to‘lovlarining to‘lig‘icha qaytib kelmasligi bilan izohlanadi. 

 

Kredit xatari yoki qarzni qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit  kelishuviga 

asosan  kreditni  o‘z  vaqtida  qaytarilishiga  va  kredit  shartlarini  bajara  olishiga 

ishonchsizligidan  kelib  chiqadi.  Kredit  riski  bank  faoliyatida  uchraydigan 

risklarning  eng  yirigidir.  SHuning  uchun  tijorat  banklari  kredit  siyosatida  bu 

jarayonga alohida e’tibor qaratishi lozim. 

 

Olingan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi va kredit shartlarini bajara olishiga 

ishonchsizligining  ko‘rinishlari  sifatida  kreditlarni  to‘liq  qaytarmaslik,  qisman 

qartarmaslik  (bu  holat  ko‘pincha  olingan  kreditlarning  foizlari  va  komission 

to‘lovlarida tegishli bo‘ladi) yoki muddatning kechiktirishlari nazarda tutiladi. 

 

Kredit riski qarz oluvchining kredit shartnomosi shartlariga muvofiq to‘lashi 

lozim  bo‘lgan  majburiyatlarini  o‘z  vaqtida  to‘lay  olmasligi  xav  xatarlarini 

xarakterlaydi. 

 

Banklarning  risklarini  yo‘qotishning  eng  maqbul  echimiga  qarzdorlarning 

kredit  qobiliyati,  moliyaviy  barqarorligini  doimiy  monitoring  qilish  orqaligini 

erishiladi.Bunda  likvidlilik  va  mustaqillik  (avtonomiya)  risklariga  alohida  e’tibor 

qaratiladi. 

 

Kredit  riski  kredit  oluvchining  qarzdorlikni  so‘ndirishi  yuzasidan 

imkoniyatsizligi,  pul  oqimini  to‘g‘ri  shakllantira  olmasligi,  moliyaviy 

qiyinchiliklar,  rahbar  va  korxona  egalarining  ishchanlik  reputatsiyasining  pastligi 

yoki kriminal xissiyotlarining ustunligi bilan yuzaga keladi. 

---

 

SHu bilan birga davlat organlari va ayrim shaxslarninng bosimi tufayli ham 

ushbu risklarga boriladi. 

 

Kredit  rislarining  yuqoriligiga  xodimlar  malakasining  pastligi,  jamoadagi 

ijtimoiy keskinlik, poraxo‘rlik holatlari ham kuchli tasir etadi. 

 

Kredit  risklarini  baholash  birinchi  navbatda  potensial  qarz  oluvchilar  bilan 

tanishuvdan  boshlanadi.  Bunda  mijozning  reputatsiyasi,  tadbirkorlik,  ishlab 

chiqarish, marketing va moliyaviy boshqaruvdagi kobilyatiga baho beriladi. Kredit 

taklifining qanchalik yaxshi tayyorganligi, uning iktisodiy, ijtimoiy, ekologik 

 

287 

---

jixatdan  qanchalik  maqsadga  muvofiq  ekanligi,  kreditning  maqsadligi  va  uning 

bank,  qarz  oluvchi,  alohida  ijtimoiy  qatlamlar,  tarmoq,  xudud  uchun  ahamiyatli 

ekanligiga  muhim  e’tibor  qaratish  zarur.  Ijobiy  baholash  kredit  mahsulotlari 

yuzasidan  muhim  qarorlar  qabul  qilishning  o‘tish  imkonini  beradi.  Bu  jarayon 

bevosita  mijozning  kreditga  layoqatligini,  moliyaviy  ahvolini  va  pul  mablag‘lari 

xarakatini baholashga imkon beradi. YAkuniy jarayon albatta kredit shartnomasini 

rasmiylashtirish jarayoni hisoblanadi. 

 

Risklarni  boshqarishning  muhim  yo‘nalishi  sifatida  to‘ovlar  grafigni 

shakllkantirish va uning doimiy monitoringini tashkil etish hisoblanadi. Bu jarayon 

tezkor  kredit  monitoringini  olib  borishni  nazarda  tutadi.  Uning  asosiy  maqsadi 

muammoli kreditlarni aniqlash va ularni undirish choralarini ko‘rishga qaratilgan. 

 

Olingan  kreditlarni  muddatida  to‘lamaslik,  kechiktirish  juda  ko‘p 

kuzatiladigan  xolatlar  hisoblanadi.  Uning  muhim  sabablari  qatoriga  quyidagilarni 

kiritish  mumkin:  debitorlik  majburiyatlarining  tushib  ketishi;  likvidlik 

koeffitsentining pastligi; sotish xajmining tushib ketishi; operatsion faoliyat zarari; 

zaxiralarning  ortiqcha  jamg‘arilishi  va  ushlab  turilishi;  muhim  mijozlarni 

yo‘qotishi,  qarz  oluvchining  biznes  sheriklari  extiyotkorligi,  rahbarlarning  bank 

bilan aloqa qilishdan qochishi, ularning talab qilingan axbaortlarni berishdan bosh 

tortishi yoki kechiktirishlari vah.k. 

 

Risklarni  zararsizlantirishning  ichki  omillariga  quyidagilarni  kiritish 

mumkin: mijozning kreditga layoqatligini baholash (profilaktika amallari, risklarni 

oldini  olish;  qarzning  xajmiga  va  potensial  tavakkalchilik  darajasiga  qarab  qarz 

qarorini olish vakolatini chegaralash;loyixani birgalikda moliyalashtirish, qisman 

 

qarzdorning  o‘z  mablag‘lari  hisobiga  moliyalash;  korxona  boshqaruvi  va 

menejmentida muammoli kreditlar bilan ishlashning mavjudligi; shartnomada 

 

kelishilgan  majburiyatlarning  ximoyalanganligi  (axborot  taminoti,  taminot, 

jarimalar,  foizlar  to‘lovi);  ichki  bo‘g‘inlar  ish  faoliyatining  yo‘lga  qo‘yilganligi 

(iqtisodiy tahlil bo‘limi, xavfsizlik bo‘limi va h.k.); xuquqiy javobgarlikni qo‘llash 

xolatlari va h.k. 

 

Kredit  riskining  (minimal  oqibatlari,  zararlar)  kamaytirishga  qaratilgan 

xarakatlarga:  kredit  portfelini  diversifikatsiyalash;  alternativ  pul  oqimlarini 

shakllantirish;  bitta  mijozga  beriladigan  kreditlarning  aniq  miqdorini  cheklash; 

diskontlangan ssudalarni berish; qarz majburiyatlarin uchinchi shaxsga chegirmalar 

bilan sotishni kiritish mumkin. 

 

Korxonalarning  kreditga  layoqatligini  o‘stirishning  amaliy  chora  tadbirlari, 

ularning  moliyaviy  holatida  ro‘y  berayotgan  o‘zgarishlar  va  natijalardan  kelib 

chiqib  belgilanadi.  YA’ni,  to‘lovga  qobil  korxonalarda  belgilanadigan  chora 

tadbirlar,  to‘lovga  noqobil,  moliyaviy  nobarqaror  korxonalarda  belgilanadigan 

---

chora  tadbirlar  keskin  farq  qiladi.  Ulardan  biri  moliyaviy  barqarorlikni  saqlab 

qolishga harakat qilsa, ikkinchisi muammoni hal etish va yashab qolish harakatiga 

tushadi. 

 

To‘lovga  noqobiillik  yoki  kreditga  layoqatlikni  o‘stirishni  muhim 

tadbirlariga quyidagilar kiradi. 

 

 

288 

---

Korxonalar  aktivlari  va  passivlarini  joylashtirishni  qayta  ko‘rib  chiqish. 

Uning mazmunini qanday tushunish mumkin? 

 

Korxonalarda  likvid  mablag‘larining  aylanuvchanligini  tezlashtirish 

maqsadida  ortiqcha  aylanma  aktivlarni  hisobdan  chiqarish,  asosiy  va  nomoddiy 

aktivlarni ishlab chiqarish zaruriyatidan ortig‘ini aylanma mablag‘lar qatoriga olish 

(ularni  sotish,  bo‘zish,  hisobdan  chiqarish  va  boshqa  yo‘llar  bilan),  debitorlik  va 

kreditorlik  majburiyatlarini  so‘ndirish  (yo‘l  qo‘yilgan  tartiblarda),  qisqa  va  uzoq 

muddatli moliyaviy qo‘yilmalarni maqsadli joylashtirish. 

 

To‘lov  mablag‘lari  va  to‘lov  majburiyatlari  orasidagi  nisbatdagi  manfiy 

o‘zgaruvchanlik  sababini  moliyaviy  holatdagi  tanglikdan  emas,  balki,  ishlab 

chiqarish  va  boshqaruvning  quyi  bo‘g‘inlaridan  izlash  lozim.  YA’ni,  mahsulot 

ishlab  chiqarish  va  uni  sotishni  yaxshi  yo‘lga  qo‘yilmasligi,  ishlab  chiqarish 

harajatlarini  oshib  ketishi,  narx  belgilash  siyosatining  to‘g‘ri  yuritilmasligi  va 

boshqalar. 

 

To‘lovga  noqobillik  sharoitida  mablag‘lar  etishmovchiligini  hal  etish 

yuzasidan  avvalo,  ichki  imkoniyatlarni  aniqlab  olish  va  ularni  ishga  solish  lozim. 

Noqobillik  sharoitida  boshqa  bir  sub’ektdan  qarz  so‘rash  va  uning  ishonchini 

oqlashni iqtisodiy imkoniyati bo‘lmaydi. 

 

Korxonalar  noishlab  chiqarish  bo‘g‘inlari,  uning  balansida  turuvchi 

faoliyatning boshqa ob’ektlarini harajatlarini kamaytirish, to‘xtatish yoki o‘z o‘zini 

mablag‘ bilan ta’minlashga o‘tkazish lozim. 

 

Korxonalarni  pul  mablag‘lari  va  pul  ekvivalentlarining  aylanishida  qat’iy 

rejalarni  belgilash  va  unga  doimiy  amal  etish  lozim.  SHuningdek,  pul 

mablag‘larini qarz majburiyatlariga ishlatishini aniq rejasini to‘zib olish zarur. 

 

Mablag‘lar  aylanuvchanligini  tezlashtirishning  imkoniyatlarini  oshirish 

yuzasidan  hisob-kitoblarning  bekor  qilingan,  to‘xtatilgan,  shuningdek  zamonaviy 

shakllariga keng yo‘ ochish lozim. 

 

Korxonalarning  kreditga  layoqatligini  ta’minlash  va  uni  o‘stirishda  albatta 

ularning  investitsion  aktivligiga  ham  ahamiyat  berish  lozim.  Investitsion  aktivlik 

bu qarz olish va uni qaytarishdan keskin farq etadi. 

 

Korxonalarda  kreditga  layoqatlikni  baholashni  asosiy  jihatlaridan  biri  o‘z 

oborot mablag‘lari naqdligiga qaratilganligi bois ularni manblashni uz mablag‘lari 

manbasi bilan bog‘liq bo‘lgan qatorlarini oborot aktivlari normativlaridan kelib 

 

chiqqan  holda  baholash  lozim.  Bunda  oborot  aktivlarning  ortiqchaligi 

manbalashdagi holatni bo‘zib ko‘rsatishga olib keladi. Kam xollarda hollarda esa 

suniy ravishda oshib ketishiga olib keladi. 

---

 

Korxonalar  kreditga  layoqatligini  ustirishning  muhim  chora  tadbirlaridan 

biri bu bevosita hisob kitoblardagi majburiyatlarni ichki va tashqi majburiyatlarga 

tarkiblash orqali baholash amaliyotiga o‘tishdir. Korxona majburiyatlari qatoridan 

ichki  majburiyatlarni  chegirish  ushbu  harajatlarni  yo‘q  qilmaydi.  Lekin  to‘lovga 

qobillikni oshirishda sezilarli siljishga imkon beradi. 

 

 

 

 

 

 

289 

---