Kreditning zarurligi, funksiyalari, turlari va shakllari Reja: Kredit va uning mazmuni Kreditning zarurligi

LIBOR deb, kreditlarning bozor stavkasi esa, LIBID deb ataladi.

Xalqaro kreditlar ikki xil stavkada – suzuvchi va qat’iy belgilangan stavkalarda beriladi.

Xalqaro kreditlarning prinsiplari quyidagilardan iborat:

– qaytarib berishlik;

– muddatlilik;

– foiz to‘lashlilik;

– ta’minlanganlik.

Hozirgi davrda tijorat banklari amaliyotida qo‘llanilayotgan zamonaviy kreditlash usullariga quyidagilarni kiritish mumkin:

a) aylanma bo‘yicha kreditlash usuli;

b) qoldiq bo‘yicha kreditlash usuli;

v) aylanma-qoldiq usuli

Aylanma bo‘yicha kreditlash usulida kredit, mijozning, ya’ni kredit oluvchi mijozning xarajatlarini, uning resurslari bo‘shagunga qadar, moliyalashtirishga beriladi. Kredit miqdori ssudaga bo‘lgan ehtiyoj oshib borishi bilan ortib boradi va ushbu ehtiyojning kamayishiga qarab qoplanib boradi.

Aylanma bo‘yicha kreditlash usuli kredit oluvchining ishlab chiqarish faoliyatining uzluksizligini ta’minlash imkonini beradi.

Qoldiq bo‘yicha kreditlash usulida kredit kredit oluvchining tovar-moddiq qimmatliklarining qoldig‘i va xarajatlarining o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgan ehtiyojga qarab beriladi. Masalan, korxona tovar-moddiy qimmatlikni o‘zining mablag‘lari hisobidan sotib oldi va shundan keyingina bankka ssuda so‘rab murojaat qildi. Bunday sharoitda kredit xarajatlarni avanslash uchun emas, balki tovar-moddiy qimmatliklarning qoldig‘iga, qoplash tartibida beriladi.

Amaliyotda kreditlashning yuqorida qayd etilgan har ikkala usuli uyg‘unlashib, kreditlashning yangi usulini, ya’ni aylanma-qoldiq usulini yuzaga keltiradi.

Ushbu usulda kredit dastlab tovar-moddiy qimmatliklar va xarajatlar shakllanishining dastlabki bosqichida beriladi, keyingi bosqichda esa, kredit mijozning bank oldidagi muddatli majburiyatining qoldig‘i asosida so‘ndiriladi.

Kreditlashning aylanma-qoldiq usulida kredit aniq belgilangan muddatlarda so‘ndiriladi, biroq, bu muddatlar resurslarning bo‘shash muddatlariga mos kelmasligi mumkin.

Kreditlashning har uchala uslida kreditlarning harakati mijozning ssuda hisobraqami orqali amalga oshiriladi.

Berilgan kreditlar ssuda hisobraqamining debetida, kreditning qaytarilishi uning kreditida aks etadi.

Kredit oluvchi korxonaning aylanmasiga bog‘liq ravishda ssuda hisobraqamlarining uch turini ajratib ko‘rsatish mumkin:

– aylanma-to‘lov ssuda hisobraqami;

– qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami;

– aylanma-qoldiq ssuda hisobarqami.

Aylanma-to‘lov ssuda hisobraqami mijozga barcha majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni, jumladan, etkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha yuzaga kelgan kreditor qarzdorlikni, soliqlar bo‘yicha qarzdorlikni va boshqa to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi.

Aylanma-qoldiq ssuda hisobrami ham barcha to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ammo qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish uchun mijozning kreditlash ob’ekti qancha bo‘lsa, shuncha qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami ochish kerak.

Zamonaviy kreditlash usullaridan foydalanish samaradorligi bevosita qo‘llanilayotgan to‘lovlarning ketma-ketligiga bog‘liq.

Taraqqiy etgan mamlakatlar amaliyotida to‘lovlarning kalendar ketma-ketligi qo‘llaniladi. Bunda qaysi qarzdorlik oldin paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha birinchi bo‘lib to‘lanadi. Shu sababli, tijorat banklari kredit olgan mijozning pul oqimini aniq baholash imkoniga ega bo‘ladi.

O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko‘pchiligida, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida to‘lovlarning maqsadli ketma-ketligi qo‘llaniladi. Bunda bank mijozining davlat byudjeti oldidagi qarzdorligini to‘lashga ustuvorlik beriladi. Ayrim hollarda, soliq inspeksiyalari kelgusi davrdagi soliq qarzdorligi bo‘yicha inkasso talabnomasi qo‘yadilar. Natijada, mijozning joriy davrdagi pul mablag‘lari oqimi zaiflashib, berilgan kreditni o‘z vaqtida undirish imkonini bermasligi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasida lizing ob’ektini qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtirilmagunga qadar tijorat banklarining lizing kreditlariga foiz hisoblashning mumkin emasligi, Respublika valyuta birjasining konvertatsiya uchun tashlab berilgan kreditlarga konvertatsiya amalga oshirilgunga qadar foiz hisoblamasligi ssuda hisobraqamlaridan foydalanish jarayonida hisobga olinadigan muhim omillardan biri hisoblanadi.