Kulaklastiriw. " qulaqlar" (orıs kulachestvo mushtumzo'r) zalım sovet rejiminiń bay hám orta hal dıyxanlardı awıl burjuaziyasi retinde tamamlaw siyasatı (1929-33)

KULAKLASTIRIW. " qulaqlar" (orıs. kulachestvo — mushtumzo'r) — zalım sovet rejiminiń bay hám orta hal dıyxanlardı awıl burjuaziyasi retinde tamamlaw siyasatı (1929—33). Orta Aziyada jer-suw reforması ótkeriliwi processinde awıllar daǵı bay xojalıqlardı " mushtumzo'r" (" qulaq") retinde súrgin qılıw baslanǵan. Bul reforma dáwiridayoq 28 mıń iri hám orta múlk iyeleriniń xojalıqları tamamlanılǵan hám olardıń jerleri mal-múlkin tartıp alıw etilgen edi. Sovet húkimeti awıl xojalıǵın jámáátlestiriw (kollektivlestiriw) dáwirinen baslap qulaqlardı klass retinde tamamlawǵa saldamlı tayarlıq kórgen.

VKP (b) MK Siyasiy byurosining " jabılasına jámáátlestiriw rayonlarında qulaq xojalıqların tamamlaw ilajları tuwrısında" gi sheshimi hám VKP (b) MK Orta Aziya byurosining " Qulaqlardı klass retinde tamamlaw menen baylanıslı ilajlar tuwrısında" gi kórsetpeleri (1930 jıl 26 yanvar ) tiykarında Ózbekstan Kompartiyasi MK 1930 jıl 17 fevralda " Kollektivlestiriw hám qulaq xojalıqların tamamlaw tuwrısında" qarar qabıl etken. Ózbekstan SSRda qulaq xojalıqların tamamlaw kompaniyası sol qarardan keyin háwij alǵan. Q. hám ortahol dıyxanlarǵa salıstırǵanda zorlıq qılıw respublika daǵı siyasiy jaǵdaynı keskinlestirdi. Dıyxanlardıń narazılıǵı kúsheyip, Ferǵana hám Zarafshon oypatlıqları, basqa aymaqlarda ǵalabalıq narazılıq kórsetisleri, sovet basqarıw princpıına qarsı kóterilisler hám qurallı shıǵıwlar júz berdi. Birpara kóterilisler qurallı kóterilis dárejesine kóterilgen. Tek Qashqadárya okrugida 1930 jıl baslarında dıyxanlardıń 14 narazılıq shıǵıwları júz berip, olarda 3700 kisi qatnasqan. 1930 jıl mart ayında O'zSSRda 240 ta, SSSRda 2 mińnen aslam qurallı shıǵıwlar belgilengen.

" Qulaqlar" retinde dizimge alınǵan bay xojalıqlardıń molmulki tolıq mal-múlkin tartıp alıw etilip, olardıń shańaraqları ózge jurtlar (Ukraina, Shalbar. Kavkaz, Sibir, Kazaxstan, Uzaq Shıǵıs hám x. k.) ga súrgin etilgen. Sonıń menen birge, respublikanıń ózinde qulaqlar ushın arnawlı konsentratsion lagerlar hám kóshirip keltirilgenlerdiń májburiy miynet posyolkalari (17) tashkil etilgen. Sovet hákimiyatqa qarsılıq etken " qulaqlar" bolsa tutqınǵa alıwqa alınǵan hám atip taslanǵan.

" Qulaqlar" ga qarsı gúres O'zSSR de kún sayın keńeyip barǵan. 1931 jıl avg. de 3828 " qulaq" xojalıqları tamamlanılǵan, 3871 xojalıq " qulaq shańaraq-si" retinde Ukraina, Sibir hám Shalbar. Kavkazga súrgin etilgen. Rásmiy maǵlıwmatlarda kórsetiliwishe, 1933 jılda Ózbekstanda súrgin etilgen " qulaq" xojalıqları san 5500 danege jetken.

Orta Aziya respublikaları daǵı májburiy miynet qulama qarndilarining sanı 1934 jıl 1 yanvar jaǵdayında 29559 kisi bolsa, oradan bir jıl ótkennen, olardıń sanı 12039 kisige túsip qalǵan (azayıw, tiykarınan, opat etkenler hám qashıp ketkenler esabınan ).

1933 jılda Q. siyasatı, tiykarınan, ámelge asırıp bólingen. Biraq 1934—37 jıllarda da kóplegen bay dıyxan xojalıqları " qulaq" etilgen.

Sovet rejimi awılda óz hákimiyattı tolıq ornatıp, jámáátlashtirishni ámelge asırıp bo'lgach, súrgin etilgen " qulaq" xojalıqlarına nis-batan óz siyasatın bir az " yumshatgan". Mas, SSSR MIK 1934 jıl 27 mayda" Burınǵı qulaqlardıń grajdanlik huqıqların qayta tiklew tártibi tuwrısında" qarar qabıl etip, ol jaǵdayda " qulaqlar" dıń saylaw huqıqları tiklengen.

Ekinshi jáhán urısı dáwirinde májburiy miynet qulama qarndilari quramında úlken ózgerisler júz bergen. Urısqa shekem hám urıstıń dáslepki dáwirinde " qulaqlar" hám olardıń shaqiriq jasındaǵı perzentlerin miynet súrgininen azat etiw baslanǵan edi. Urıs baslanǵanan keyin, bul process da toqtatildi. 1942 jılda SSSR aymaǵında miynet súrgininde bolǵan 100 mıń kisi (O'zSSRda 1152 kisi) — " qulaqlar" háreketdegi armiya qatarına shaqırılıp, frontga jiberilgen.

Sovet basqarıw princpıı dáwirinde qulaqlıqqa tartılıp, súrgin qılınǵanlardan tiri qalǵanlarınıń erkin puqaralıq mártebein alıp, óz jurtına qaytıw procesi júdá salmaqli keship, ol shama menen 20 jıldan kóbirek waqıt (1934—56 jıl ) ni óz ishine aladı.

" Qulaq" qılınǵanlar muǵdarı tuwrısında tariyxıy ádebiyatlar hám arxiv dáreklerinde túrli nomerler keltiriledi. Tek 1930—31 jıllarda SSSRdagi arnawlı posyolkalarga islew ushın kóshirip keltirilgen " qulaqlar" sanı 1803000 kisi (391 026 xojalıq ) bolǵan. Ayırım tad-qiqotchilar esabına kóre, " qulaq" qılınǵanlar 3, 5—9 mln. kisi atro-fida edi.

Ózbekstanda tamamlanılǵan hám súrgin etilgen " qulaq" xojalıqlarınıń anıq muǵdarı házirge shekem tolıq anıqlanbaǵan. Birpara maǵlıwmatlarǵa kóre, bul dáwirde 20 mıń " qulaq" xojalıqları (shama menen 80 000 - 100 000 kisi) súrgin etilgen, olardan 31 700 kisi bolsa repressiyaga dus kelgen. Tek 1931 jıl avg. — 1932 jıl may ayları ishinde respublikadan 9 651 xojalıq (61 872 kisi) " qulaqlar" retinde sur-gun etilgen.

Ózbekstanda sanaatlastırıw hám jámáátlestiriw siyasatı hám onıń aqıbetleri Ózbekstan Respublikasınıń 1925-jıldan keyingi basıp ótken jolı respublika kompartiyasi iskerligi menen baylanıslı. Hár qanday milliy ǵárezsiz mámlekettiń tiykarǵı jasaw shárti óziniń zamanagóy rawajlanǵan sanaatına, salmaqli industriyaǵa iye bolıwına baylanıslı. Bunı jaqsı tushungan bolsheviklar kósemsi sovetlar Rossiyasın sanaatı rawaj tapqan aldıńǵı mámleketler qatarına alıp shıǵıw wazıypasın qoydı. Biraq Ózbekstan sıyaqlı koloniya mámleketlerge salıstırǵanda bul siyasat ulıwma basqasha maqsetlerde ámelge asırıldı. 1925-1940 -jıllarda Ózbekstanda ámelge asırılǵan sanaatlastırıw siyasatı sovetlar húkimeti hám kompartiya shovinistik, kolonizatorlik siyasatınıń strukturalıq, ajıralmaytuǵın bólegi 15

Karimov I. A. Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında : xavsizlikka abay, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri.

-T. 1997.-B. 61. edi

16. Bunday siyasatti xaspo'shlash hám aqlaw maqsetinde SSSRda birden-bir xojalıq kompleksi ideyası ilgeri surildi. Bul ideyadan kelip shıqqan halda

Ózbekstanda xalıq xojalıǵınıń qaysı tarmaǵın rawajlandırıw máselesin Moskva oraydan turıp basqarar edi. Bul rawajlanıw baǵdarı «stalincha bes jıllıqlar» direktivalarida óz hákisin taptı hám olar kompartiya qurultoylarida tastıyıqlanadi. Áne sol direktivalar tiykarında rawajlanǵan Ózbekstan sanaat islep shıǵarıw rawajlanıwınıń 1925-1940 jıllardaǵı jaǵdayı analiz etiletuǵın bolsa, sol dáwir dawamında respublikada iri sanaat ónimlerin ǵárezsiz ózi islep shıǵara alatuǵın qandayda-bir industriya náhánining dóretiw etilmegenligine gúwa bólemiz. Sebebi Ózbekstanda bunday iri sanaat náhánlerin qurıw sovetlar

Rossiyasınıń milliy kolonizatorlik máplerine juwap bermas edi 17. Kolonizatorlik siyasatı júrgiziwdiń bunday tártip-qaǵıydası dúnyadaǵı Angliya,

Amerika Qospa Shtatları, Fransiya, Germaniya hám basqa mámleketler tariyxıy

tájiriybelerinde da tariyx sınaqınan ótken. Kolonizator mámleketlikler (sol atap aytqanda Rossiya da ) ózleri basıp alǵan aymaqlarda tez payda beretuǵın, óz milliy máplerine juwap beretuǵın hám milliy kolonizatorlikke qáwip tuwdırmaydigan siyasat alıp baradılar. Sovetlar Rossiyası da «ixtisoslashtirish» sıltawında Rossiyanıń ózinde Ukraina, Belorussiya hám basqa respublikalarda salmaqli sanaat kárxanaların qurıwǵa tiykarǵı dıqqat qoyıwın qaratdı. Ózbekstanda bolsa tiykarınan paxtachilikning rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan sanaat tarmaqları, xalıqtıń jasawı hám turmıs keshiriwi menen tikkeley baylanıslı bolǵan azıq-túlik, kiyim- keshek hám taǵı basqalar islep shıǵaratuǵın jeńil sanaat kárxanaları dóretiw etildi. 1925-1940 -jıllarda qurılıp, jumısqa túsirilgen bunday kárxanalar gápine Bo'zsuv GeS, Samarqand, Buxara, Qo'qon, Termiz, Asaka qalalarında ıssılıq elektrostansiyalari, Almaliqstroy, Chirchiqstroy elektr ximiya kombinatı, Tashkent, Samarqand, Ferǵana hám Buxarada toqımashılıq fabrikaları, Tashkent awıl xojalıq mashinasozligi zavodı, Ferǵana konserva zavodı, Xilkov cement zavodları, Samarqand, Buxara hám Marg'ilonda jipek yigiruv fabrikaları, «Chimyon»

16 Quyashutdinov R. Kaimov Sh. Watan tariyxı. 3-kitap.-T.: Shıǵıs. 2010.-B. 259.17

Usmonov Q. Sadıqov M. Ózbekstan tariyxı.-T.: Shıǵıs. 2001.-B. 92.

hám «Santo» neft kánlerinde neft zavodları, «Toshtram», «Qızıl Shıǵıs hám Birinshi

may ustaxonalari», kóplegen paxta tazalaw, sút-may tayarlaw, sabın pısırıw sıyaqlı zavodlar qurıldı hám qayta úskenelestirildi. Bunday mısallardı kóplegen keltiriw múmkin.Sovetlar dáwiri ideologiyası

tiykarında dúnyaǵa kóz qarası qáliplesken tariyxchilarimiz bul erisilgen «muvaffaqiyatlar»ga ıshqı ketken bolıp, «birinshi bes jıllıq jıllarında 192 ta», ekinshi bes jıllıqta... 189 ta» hám «uchinchi bes jıllıq

(1938-1942 jıllar ) dıń dáslepki jıllarında 134 ta)) sanaat kárxanaları qurıldı, dep shawqım saldılar. «Birinshi bes jıllıq dáwirinde Ózbekstanda 289 ta sanaat kárxanası qurıldı hám jumısqa túsirildi, 79 kárxana qayta dúzildi, sanaattıń tiykarǵı islep shıǵarıw fondlari 3 teńdey neft qazib shıǵarıw 2, 5 teńdey, metall islew sanaatı ónimi 6 teńdey, cement islep shıǵarıw 3, 5 teńdey arttı.

jeńil sanaattıń kóńshilik, ayaq kiyim islep shıǵarıw, tigiwshilik tarawları, sabaq gezleme islep shıǵarıw páti turaqlı asıp bardı. Holbuki bul sanaat kárxanalarınıń qandayda-birı da Ózbekstannıń milliy ǵárezsizligin támiyinlewdárejesindegi kárxanalar bolmaǵanlıǵına búgingi ǵárezsizlik kúnlerimizde isenim

payda etip, oǵan isenim keltirmoqdamiz 18. 1925-1940 jıllarda qalalar, transport hám

jol qurılısı pochta -telegraf hám telefon tarmaqları rawajlanıwda da ózgerisler

boldı. Bul tuwrısında kóp jazılǵan 19. Urıstan aldınǵı hám keyingi bes jıllıqlarda

da Ózbekstanda júzege keliw etilgen kárxanalardıń hámmesi da onıń ózine tiyisli emesligin, kópshiligi, áwele eń áhmiyetlileri oray tasurrufiga alınǵanlıǵın názerde tutıw kerek. Eger 1928-jılda Ózbekstandaǵı ámeldegi kárxanalardıń 81, 7 procenti Birlespeqa tiyisli, 14, 5 procenti respublika hám 3, 8 procenti jergilikli áhmiyetke iye bolǵan bolsa, 1930 -jıllardıń ortalarına kelip Birlespe ıqtıyaridadi kárxanalar 90 protsentti shólkemlestirgen edi. 20 -30 -jıllarda Ózbekstanda sanaat rawajlanıwı menen sáykes tárzde jumısshılar klasınıń da san tárepten ósińkiligin kóremiz. Atap aytqanda, 1937-jılǵa kelip sanaat jumısshılarınıń ulıwma muǵdarı 1, 81 mıń kisige jetti. Bul dáslepki bes jıllıqlar dawamında jumısshılardıń 8 teńdey ósińkiligin kórsetedi. Lekin olar 18

Erejepova R. Hám basqalar. Ózbekstan tariyxı. (1917-1993 jıllar.) -B. 176—177.

19 Ózbekstannıń jańa tariyxı. Ekinshi kitapı. Ózbekstan Sovet kolonizatorlıǵı dáwirinde... -B. 340.

arasında jergilikli millet wákilleri azshılıqtı tashkil eter edi. Áyne waqıtta sovetlar júrgizgen ústemshilik hám kolonizatorlik siyasatı sebepli mámleket xalqı ortasında ózine tán social miynet bólistiriwi vujudga kelgenligi kózge ayqın taslanadı. Ózbekstanǵa shetten kelgen evropa milletlerine tiyisli xalıq tiykarınan qalalar, posyolkalarda jasap basqarıw basshılıq keńseleri, zamanagóy pán-texnika menen baylanıslı zavod -fabrikalarda miynet etdiler. Jergilikli túpkilikli yerli xalıq bolsa tiykarınan awıllarda yashadı, qalalarda jasaytuǵınlıqları da joqarı ilmiy tájriybe talap etpeytuǵın tarawlarda iskerlik kórsetdiler. Atap aytqanda, Mustafo Cho'qayning bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda 1927-jılda evropa milletine tiyisli baspaxana jumısshıları 2, 028 kisin tashkil etkeni halda, yerli turkistonliklar 389 kisi bÓlgen, metall sanaatında evropalıqlar 3627 kisi, túpkilikli yerli xalıq 819, evropalı toqıwshılar 8, 428 kisi, turkistonliklar 5, 767 kisi bolǵan. Kásiplik soyuzidagi medicinalıq xızmet xızmetkerleriniń 11. 388 tasi evropalıqlar tek 938 tasi turkistonliklar, sawda salasında evropalıqlar 26. 810 kisi, turkistonliklar 2. 403 kisi edi.Qullası, 20 -30 -jıllarda Ózbekstanda ámelge asırılǵan sanaatlastırıw siyasatınıń bas maqseti, respublikanı keleshekte ǵárezsiz rawajlanıw jolında barıwdı támiyinleytuǵın ekonomikalıq tiykardan juda qılıw hám onı Rossiya xojalıq mexanizminiń bir yacheykasiga aylandırıwdan ibarat edi. Sol sebepli respublikada «sotsialistik sanaatlashtirish» Oraydıń qálew-shıdamlılıǵı hám mápleri tiykarında ámelge asırilidi. Sanaat óndirisin belgilew hám jumısshı qániyge kadrlardı qáliplestiriwde imperiyacha maqsetler ústin turatuǵınlıq etdi. Bul tendensiya respublikanıń ǵárezsizlikke erisken dáwirige shekem dawam etdi.Jámáátlestiriw siyasatı V. I. Lenin ilgeri súrgen sotsializm qurıw rejesiniń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Belgili tariyxchi alıma Rahima Aminova kollektivlestiriwge baha berip bunday degen edi: kollektivlestiriw-islep shıǵarıwǵa mámleket monopoliyası ornatilishining naq o'zginasi bolıp tabıladı. Partiyalıq -ideologik siyasat húkimranlıǵı sebepli júzege kelgen kollektivlestiriw teoriyası hám tájiriybesi búginge kelip shıl-párshe boidi. Kisiniń islep shıǵarıwdaǵı miynetine aqsha

tólew óz-ara teńlik tiykarına qurılǵanınan bul siyasat ózin oqlamadi.

Sovet húkimeti hám kompartiya koloniya tásirindegi úlke xalıqların qun ornında isletip esapsız payda hám dáramat alıwdıń eń maqul túsetuǵın forması bolǵan kollektivlestiriw siyasatın ámelge asırıw ushın hayyarlıq hám ustamonlik menen uzaq tayarlıq jumısların alıp bardı. Buǵan baylanıslı ámelge asırılǵan jer-suw reforması zárúrli orın tutadı.jer-suw reforması eki basqıshda ámelge asırıldı. Birinshi basqısh 1920 -jıllardıń baslarında ótkerildi hám úlkede ámelge asırılǵan milliy mámleket shegaralanıw munasábeti menen belgili múddetke toqtap qaldı. Ekinshi basqısh bolsa 1925-1929 -jıllardı Óz ishine aladı. 1920 -1921-jıllarda ótkerilgen jer-suw reformasınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri, úlkege kóshirip keltirilgen orıs jaydorlarining jerlerin jergilikli dıyxanlardıń jerleri menen teńlestiriw edi. Sebebi bul orıs kelgindi mujiklari Patsha administratorlarınan kútá úlken kólem degi ónimli jaqsı jerlerdi alǵan edi. Sovet húkimeti bul menen ózin go'yo jergilikli miynetkesh xalıqtıń «g'amxo'ri» hám «mehriboni» etip kórsetiwshi bolǵan edi. Úlkede jer-suw reforması sovet húkimetiniń «er tuwrısında»gi dekreti tiykarında ámelge asırıldı hám onıń bas maqseti awılda klasıy qatlamlarǵa bóliniwdi kúsheytiwden ibarat edi. Sovet hám kompartiya paydaxorları bul jerde da «bo'lib tasla, hákimlik qil» qabilida jumıs yuritdilar, awıl xalqın bay hám jarlılarǵa bolıp olardıń sopini ózinden shıǵarıp bir-birlerine qarsı gijgijladilar. 1921-jılda islengen «Qoschi» birlespesi tap áne sol maqsette tuzildi. 20 -jıllardıń ortalarındayoq onıń saplarında 160 mıń danaǵa jaqın aǵza bar edi. Bul birlespeqa tiykarınan yersiz hám kem yerli jarlı dıyxanlar uyushar edi.Onıń iskerligi bolsheviklar tárepinen basqarilar edi. «Qoschi» birlespesi baylar hám ruxaniylardıń jerlerin tartıp alıp, yersiz hám kem yerli dıyxanlarǵa bolıp bererdi. 1921-1922-jıllarda ótkerilgen jer-suw reforması nátiyjesinde Sirdaryo,Ferǵana, jetisuv wálayatları, Turkpen wálayatınıń Marv uezdida 1. 722. 626 desyatini jer mal-múlkin tartıp alıw etildi. Áne sol jerlerden 117. 512 desyatinasi yersiz hám kem yerli ózbek dıyxanlarına berildi hám 3 mıń xojalıq tashkil etildi.Dıyxanlarǵa jer menen birge 1. 517 at, 87 túye, 1042 siyir hám 133 eshaklar da bóliwlab berildi. Bunnan tısqarı awıl jarlılarına miynet quralları da jalǵawıldi 20 Jer-suw reforması dáwirinde kóshirip jiberilgen shańaraqlardan 250 mıń botmondan artıq dán tartıp alındı hám sonnan tek 12. 8 mıń botmoni jergilikli jarlı batraklarga bolıp berildi.jer-suw reformasınıń 1925-1929 -jıllarda ótkerilgen Ózbekstan SSR oraylıq Ijroiya Komitetiniń 1925-jıl, 2- dekabr degi «er hám suwdı natsionalizatsiya qılıw», «er-suw reformai» tuwrısındaǵı dekretiga tiykarınan ámelge asırıldı. Ótkerilgen reforma dawamında tek Tashkent

Ferǵana, Samarqand hám Zarafshon wálayatlarında 254. 2 mıń desyatina jer fondı payda boldı. Bulmanlardıń 70 procenti «boylar» dep esaplanǵan ortahol dıyxanlardan tartıp alınǵan edi. Áne sol ortahol dıyxanlar 1918-1922-jıllarda sovetlardan jer alıp, óz xojalıqların tiklab alǵan edi.Jámi bolıp pútkil Ózbekstan boyınsha ótkerilgen jer-suw reforması nátiyjesinde 4801 ta xojalıq qulaq xojalıǵı retinde tamamlanıldı, 23036 xojalıqtıń artıqsha jerleri tartıp alındı, jer fondına 474393 desyatina jer qosıldı. jerler menen birge at -ulov hám ásbap -úskeneler da mal-múlkin tartıp alıw etilgen edi. Mámlekette jer-suw reformaın ámelge asırıw jumısları menen wálayat, okrug hám rayonlar jer komissiyaları shuǵıllandılar. Qullası, Ózbekstanda ámelge asırılǵan jer-suw reforması nátiyjesinde respublika awıl xalqınıń quramında bir qatar saldamlı ózgerisler boldı, jarlı dıyxanlar azayıp ortahol dıyxanlar úlesi arttı. Atap aytqanda jer-suw reformaına shekem jarlı dıyxanlar toparı barlıq dıyxanlardıń 76 procentine teń edi.jer-suw reformaınan keyin bolsa, olardıń úlesi 30 procentke qısqardı hám kerisinshe ortahol dıyxanlardıń úlesi 17 procentten 52 procentke arttı. Ózbekstanda jer-suw reformaın ótkeriw sıyaqlında bir qatar ádalatsızliklar hám naxaqliklerge jol qoyıldı. Birinshiden, qulaq hám baylar retinde joq etip jiberilgen xojalıqlardıń úlken bólegin ortahol, óz miyneti menen kún keshiriwshi dıyxanlar tashkil etar edi. Olardıń kópshiligine sovetlarning ózi keshe jer bóliwlab berip, búginge kelip olardı qulaqlarǵa aylantırdı. Ekinshiden, sovet hám kompartiya keńselerinde basshılıq lawazımında otırǵanlardıń kóbisi teoriyalıq -ideologik hám siyasiy tárepten pishib yetilmagan shaxslar edi, olardıń

20

Quyashutdinov R. Karimov Sh. Watan tariyxı. 3-kitap.-T.: Shıǵıs. 2010.-B. 261 kóbisinde xojalıq -shólkemlestiriwshilik qábileti joq edi. Áne sonıń áqibetinde 20 -jıllarda mámleketke úlkengine payda keltirip turǵan shirkat xojalıqları joq etip jiberildi, olardı kollektivlestiriw siqib shıǵardı. 1924-jılda 912 shirkat 18 rayon awqamına birlesken edi.

Úshinshiden, sovet hám kompartiya basshıları túpkilikli yerli xalıqtıń mıń-mıń

jıllar dawamında qáliplesip, qarar tapqan milliy úrp-ádetleri hám qádiriyatları menen

esaplawmadilar hám názer-pisand etpediler. Sovetlarning jer-suw reformaın qabıl

etpeslik halları kóp orınlarda belgilengen.

Ózbekstanda awıl xojalıǵın kollektivlestiriw burınǵı Birlespede bolǵanı

sıyaqlı 1927-jıl, 2-19 -dekabrinde bolıp ótken VKP (b) XV qurultoyidan keyin

rásmiy tús aldı. Biraq Oktyabr Áskeriy awdarıspaǵınan keyin dáslepki jámáát

xojalıqları vujudga kela baslaǵan edi. 1921-jıldıń baslarında tek Ferǵana,

Samarqand hám Sirdaryo wálayatlarında 8743 xojalıqtı birlestirgen 275 jámáát

xojalıǵı dúzilgen edi. Bul dáwirde áne sol wálayatlarda 74 ta mámleket xojalıqları -

sovxozlar da tashkil tapqan edi.jer-suw reforması jıllarına kelip bolsa

respublika daǵı jámáát xojalıqlarınıń sanı 522 taga jetti. Kollektivlashtirishni

ǵalabalıq túrde jasalma tezlestiriw 1929 -jıldan baslap baslandı.

Oraydıń «tanqidiy juwmaqlari» tiykarında Ózbekstan sovet húkimeti hám

Kompartiyasi respublikada kollektivlashtirishni joqarı pátda hám saparbarlik

tiykarında alıp bardı. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komitetiniń

1930 -jıl 17-fevralda qabıl etken «Kollektivlestiriw hám qulaq xojalıqların

tamamlaw tuwrısında» qabıl etken sheshimin aytıp o'tmoq kerek, álbette. Usı

qararda respublikada ǵalabalıq súwrette jalpı jámáátlestiriletuǵın 17 aymaq

belgilep shıǵıldı hám kollektivlashtirishda kim o'zdi sotsialistik jarısı háwij

aldırildi. Bul hal jasalma jámáát xojalıqlarınıń tez pátda ósiwine alıp keldi.

Eger 1930 -jıl, 1-yanvarına shekem dıyxan xojalıqlarınıń 10 procenti jámáátlestirilgen

bolsa, sol jıldıń 1-martına kelip bul kórsetkish 44. 8 procentke jetti. Xorezm

okrugining Shovot hám G'azovot rayonlarında 1930 -jıldıń yanvarına shekem qandayda-bir

jámáát xojalıǵı bolmaǵanı halda sol jıldıń 26 -fevralida usı rayonlardıń

basshıları dıyxan xojalıqları júz procent jámáátlestirildi, dep orayǵa xabar

berdiler. Kollektivlashtirishda qálegenlikke ámel etińmadi. Barlıq jerde nızam

buzarlik, zorlaw, qulaq qılıw, salıq salıw, súrgin hám repressiya qılıw siyasatı háwij

alıp ketti. Bul ilajlar VKP (b) MQsining 1930 -jıl, 20 -fevralida qabıl etken

«Kollektivlestiriw hám ekonomikalıq tárepten orqada qalǵan milliy rayonlarda

qulaqlarǵa qarsı gúres tuwrısında»gi qarar tiykarında ámelge asırıldı. Bul qarar

tiykarınan Ózbekstan, Turkmenistan hám Kazaxstan sıyaqlı milliy respublikalarda

kollektivlestiriw sıltawında jergilikli xalqni repressiya qılıwdı názerde tutqan edi.

Nátiyjede tek 1936 -jıldıń ózinde Ózbekstanda 2648 xojalıq qulaq xojalıǵı

retinde tamamlanılıp, repressiya etildi.

Kollektivlestiriw procesiniń kemshiliklerinen taǵı birewi sonda ediki,

awıl kooperatsiyası artel formasında ámelge asıriladı, dep jazıp qoyılǵan 1930 -

jıl, 6 -fevralda qabıl etilgen birinshi Úlgili Qaǵıydanıń ózi de bir qatar

kemshilik hám kemshilikler bar edi. Sebebi ol jaǵdayda mulkni ulıwmalastırıw tábiyaatı, jámáát

xojalıqlarınıń boiinmas fondlari sıyaqlı máselelerge anıq juwaplar berilmegen edi.

Nátiyjede turaq-jay ımaratları, iri shaqlı buyımlar, qoy-yechkilar ol yoqda tursın, hátte

qus da jámáátler múlkine aylantırildi. Bunı Ferǵana, Tashkent,

Samarqand hám basqa wálayatlar mısalında atap ótiw orınlı bolıp tabıladı

21. Sovetlarning kollektivlestiriw siyasatı ommani qáweter hám hawlıǵıwǵa saldı.

Olar óz xojalıqların qarawsız tastap qochdilar, sharba buyımların so'ydilar yamasa

bazarǵa alıp barıp arzan girewge sotdilar. Nátiyjede Ózbekstanda tek

qaramallar 1930 -jıldıń ózinde 60 mıń boshga azayıp ketti. Kollektivlestiriw

dawamında ámelge asırılǵan bunday ádalatsızlik, zorlıqshılıq hám adamlardıń qadr-

qımbatın ayaqosti qılıw siyasatı xalıq ommasining sovetlar húkimetinen

narazılıǵınıń kutá dárejede kusheytiwine sebep boldı hám 1930 -jıl baslarında

Ózbekstanda dıyxanlar urısınıń kelip shıǵıw qáwpin tuwdırdı. 1930 -jıl, 25-

fevralida Ferǵana okrugining bir qansha rayonlarında miynetkeshlerdiń ǵalabalıq

shıǵıwları bolıp ótti. Keyininen bunday háreketler Andijan, Buxara, Tashkent,

Samarqand hám Xorezm okruglarining bir qatar rayonlarında da tákirarlandi.

21

Alimova D. Ózbekstan tariyxı.-T.: Shıǵıs. 2002.-B. 141.

Atap aytqanda Ferǵana oypatlıqsı rayonlarındaǵı xalıq ommasining shıǵıwları sovetlar

hákimiyatqa qarsı siyasiy gúresler tusini aldı.

Qullası,

jamolashtirishdan

ibarat

sovetlarning

kolonizatorlik

máplerine xızmet etiwshi ilaj Ózbekstan ushın júdá qımbatqa túsken

edi. Bul da jetpegen sıyaqlı oraylıq húkimet Ózbekstanǵa kollektivlashtirishni

ótkeriwde baynalminalshılıq járdemin kórsetiw sıltawında kóplegen orıs

shańaraqların bulmanǵa kóshirip alıp keldi. Ózbekstanǵa taslanǵan birinshi jigirma

bes mıń desantchilar bul pikirimizga dálil bóle aladı. Jigirma bes mingchilar

kimler edi, degen nızamlı soraw tuwıladı. Tiykarınan olar sovet saltanatchilarining

mámleketimizde ruslashtirish hám ullı mámleketchilikdan ibarat siyasatın ámelge

asırsh ushın jiberilgen wákillerdiń bir bólegi edi, tek. Biraq sovet húkimeti

hám kompartiya bul siyasatti xaspo'shlab, sillig'lab, qalanıń awılqa,

RSFSRning «qoloq milliy úlkelikga» dos sıpatında hám otaliq «yordami» kórsetiwi

nıqabı astında ámelge asırdı. Jumısshılar háreketinde jańasha otaliq járdeminiń

ideologik negizi bolıp VKP (b) MQsining 1929 -jıl, noyabr Plenumi qararları tiykar

boldı. Plenum qararlarına kóre awıl miynetkeshlerine kollektivlestiriw

jumısında járdem beriw ushın «tashkiliy-siyasiy tárepten jetkilikli tájiriybege ega»

bolǵan 25 mıń jumısshı jiberiliwi kerek edi. Sebebi awılda sotsialistik

dıyxanchilikni maydanǵa keltiretuǵın tiykarǵı baslıq hám jetekshi kúsh jumısshılar bolıp tabıladı,

dep esaplanar edi.

Qullası, 1930 -jıllarınıń aqırlarına kelip Ózbekstanda sovetlar hám

kompartiya kollektivlestiriw aqırma jetkezdi. Bul joldıń bas maqseti

SSSR dıń paxta ǵárezsizligin támiyinlewden ibarat edi. SSSR paxta ǵárezsizligi

ushın gúres qánigeliklestiriw sıltawında Ózbekstanda qarar taptirilgan paxta

jalǵızhokimligining tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı. Sovetlar húkimeti hám kompartiya

Ózbekstanda «SSSR paxta ǵárezsizligi ushın gúres-ózbek paxtakeshleriniń

Watan aldındaǵı baynalminal hám maqtanısh minneti! », «Aq altın -jergilikli baylıǵımız! »

sıyaqlı uranlar menen pútkil kúsh hám de qurallardı paxta jetistiriwdi

rawajlandırıwǵa saparbar etdi, bul jolda materiallıq, texnikalıq resurslarini ayamadi,

miynetkesh ommaning dińke-dimarın quritdi. Sol qulaq etilip Arqa

Kavkazga, Ukrainaǵa, Kazaxstanǵa súrgin etilgen jerleslerimiz bul biygana

jurtlarda paxta jetistiriw menen gúmira boldı. Paxta ǵárezsizligine

erisiwde olardıń da xızmeti úlken bolǵan. Sovetlar húkimeti tiykarǵı dıqqat -

itibarın Ózbekstanda paxtachilikni rawajlandırıwǵa qaratar eken, awıl

xojalıǵı ushın zárúr bolǵan mexanizmler, texnika quralların bulmandıń ózinde

islep shıǵarıw tuwrısında bas qotirmadi. Sebebi bul Rossiyanıń milliy

kolonizatorlik máplerine juwap bermas edi. Awıl xojalıǵı ushın zárúr

bolǵan traktorlar hám basqa mexanizmler burınǵı Birlespe orayında júzege keliw etilgen

zavodlarda islep shıǵarıldı hám Ózbekstanǵa keltirildi. Ózbekstanda eń úlken

jasalma teńiz Úlkenqo'rg'on suw bazası qurılısı da baslap jiberildi. 1924-

1928-jıllarda mámleket irrigatsiya jumıslarına 61. 4 million swm kapital aqsha ajratdi.

Nátiyjede tek 1937-1940 jıllardaǵana Ózbekstanda suwǵarılatuǵın jer

maydanları 260 mıń gektarǵa kóbeydi

22. 1939 -jılǵa kelip Ózbekstan mámleketke 1

million 583 mıń tonna paxta jetkezip berdi. Bul 1924-yilgi kórsetkish menen

salıstırıwlaganda 673 procentke teń edi. Biraq insan turmısı ushın zárúr bolǵan

ónimlerdi jetkezip beretuǵın xalıq xojalıǵınıń basqa zárúrli tarawlarına

itibar ulıwma tómenlep ketti. Atap aytqanda donchilik, 78 procentke túsip qaldı,

bog'dorchilik 1, 5 teńdeyni, júzimshilik 1, 6 teńdeyni quradı, tek.

Sonday etip, qulaqlardı klass retinde tamamlaw tiykarında Ózbekstanda

sovetlar tárepinen ámelge asırılǵan kollektivlashtirishning nátiyjeleri nelerden

ibarat boldı? Birinshiden, túpkilikli yerli jergilikli xalıqtıń 80 procentten aslamı erkin

múlkshilik hám bazar ekonomikası munasábetleri sharayatında awılda jasar edi.

Kollektivlestiriw siyasatınıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde erkin múlkshiliktiń

hám bazar ekonomikası munasábetlarinig hámme hám hár qanday kórinisilerine

máńgi toqtatıw berildi. Jeke múlkshilik putkinley tamamlanıldı. Onıń ornına

sotsialistik múlkshilik dep atalǵan jańa múlkshilik forması ámeldegi etildi. Ol eki

kóriniste: mámleket mulkchiligi xojalıǵı hám jámáát mulkchiligi formasında ámelge

shıǵarıldı. Bul múlk sıqılı, sırtqı kórinis tárepinen bir-birlerinen

parq qilsalarda, mánis-mazmun tárepinen birdey edi. Tiykarınan jámáát xojalıǵı da

22

Usmonov Q. Sadıqov M. Ózbekstan tariyxı.-T.: Shıǵıs. 2001.-B. 101.

mámleket múlki esaplanardi. Ekinshiden, kollektivlestiriw siyasatınıń awılda

ámelge asırılıwı nátiyjesinde sovetlar húkimeti insan hám puqaralardıń barlıq

huqıq hám erkinliklerin ayaqosti etdi hám olardı bunnan juda etdi. Mámleket hám

jámáát xojalıqları (sovxoz hám kolxoz) ga uyushgan awıl puqaraları Óz jeke

múlkinen ulıwma juda boidilar. Mámleket hám jámáát xojalıqları áyyemgi

qul iyelewshilik mámleketlerindegi dál qulchilik plantatsiyalarini eslatar edi. Bul

xojalıqtaǵı puqaralar ápiwayı insaniy huqıqlardan da juda edi. Salmaqli hám

qáweterli miynet eksplutatsiyasi hayal-qızlar hám jas balalardı bir ómirge mayıp -

jaradar etdi

23. Sovetlar húkimranlıǵı dáwirinde jazılǵan tariyxga tiyisli dereklerde 20 -30 -

jıllarda Ózbekstan miynetkeshleriniń materiallıq jaǵdayı «tubdan jaqsılanıp

barǵan»ligi bálent párwazlı, qurǵaqlay hám ótirik nomer hám ańlatpalarda yoritildi.

Basqasha bolıwı da múmkin emesdi. Sebebi bar gapni, tuwrı haqıyqattı

jazıw qadaǵan etilgen, buǵan erlik etkenler bolsa xalıq dushpanı, antisovetchi retinde

jazolanar edi. Haqıyqat bolsa sovetlar dáwirindegi jazılǵan dereklerge qaraǵanda

ulıwma basqasha edi. Ózbekstanda xalıq ommasining materiallıq jaǵdayı sol

gezlerde burınǵı Birlespe orayına, Ukraina hám Belarusiyaǵa salıstırǵanda on márte

jamanlaw bolǵanki, berli bolmaǵan. «Ullı búklem jılı» dep daǵaza etilgen

1929 -jıldıń aprelidan pútkil mámlekette nonga kartochka sisteması ámeldegi etildi, jıl

aqırına barıp barlıq azıq-túlik ónimleri hám sanaat buyımlarına kartochka sisteması

ámeldegi etilgen edi. 1931-jılı qosımsha «order» ámeldegi etiliwi sebepli kartochka

menen de tiyisli payokni alıw múmkin boimay qaldı. Sol dáwirde jumısshılardıń

jaǵdayına baha beriw ushın sol zattı atap ótiw kerek, GPU xızmetkerleriniń

1929 -yilgi bergen maiumotlariga qaraǵanda jumısshılarǵa bir kúnde 600 gramm, shańaraq

aǵzalarına bolsa 300 grammdan nan berilgen. Olarǵa beriletuǵın bir aylıq ósimlik

moyi 200 grammdan bir litrgacha, 1 kg qumsheker alınǵan, hár bir jumısshı jılda 30 -35

metr shıt alǵan. Baxa ósip barıwdan toqtamas, jumıs haqi atina ǵana

asırilar, miynet normalari turaqlı ortar edi. Jumıs súwretin asırıw maqsetinde

ılǵallıshılıq háreketinen, sotsialistik jarıstan paydalanildi. Basshılar ushın

23

Ózbekstan sovet kolonizatorlıǵı dáwirinde.... -B. 187.

arnawlı magazinlar, asxanalar payda boldı. Mámlekette buyımlarǵa keminde 6 qıylı

baha ámeldegi etildi: kartochkalar boyınsha beriletuǵın payok buyımları bahası, sawda -

sotiq bahası, ortasha joqarı baha, úlgili magazinlar bahası, tek valuta yamasa

altın satılatuǵın tovarlar bahası, bazar bahası. Sanaat hám xalıq xojalıǵı xızmetkerlerin

zıyankeschilikda ayıplaw nıqabında repressiyalarning keń sisteması jumısqa solindi.

Bunnan keyingi jaǵday jáne de jamanlasıp barǵan 1931-1933-jıllarda

mámlekette jabılasına ashlıq húkim surdi. Bir ǵana Ukrainanıń ózinde 1932-jılda,

4 million adam ashlıqtan oigan. Tiykarınan bul dáwirdegi asharshılıq 1921-1922-

jıllardaǵı asharshılıqtan da qáweterlilew edi. Biraq asharshılıq tuwrısında awız

ashıw keshirilbeytuǵın qorqınıshlı jınayat esaplanardi. Holbuki, 1921-jılda

sovetlar húkimeti asharshılıqqa qarsı járdem sorap, jáhán jámiyetshiligi, Batıs

mámleketlerine shaqırıq etdi

24. Sovet Rossiyasınıń ózinde jaǵday sol dárejede salmaqli keshken bir waqıtta

sovetlarni tán almastan oǵan qarsı qolına qural alıp, 30 -jıllardıń ortalarına shekem

qan keship gúres alıp barǵan Ózbekstandaǵı jaǵdaynı hár qanday aqli raso

kisi kóz aldına keltira aladı. Tek máseleniń quramalı tárepi sonda mámleket

tariyxınıń haqıyqıy tábiyat kórinisin kórsetip beretuǵın processler ele jetkiliklishe

úyrenilmagan. Xalıq ommasining bul dáwirdegi salmaqli ekonomikalıq jaǵdayına tiyisli hújjetler

kózaba sovet mámleketi shólkemleri tárepinen joq etip jiberilgen bolıwı itimaldan

uzaq emes. Biraq bar bolǵan birpara maǵlıwmatlardıń ózi da sovet

kolonizatorlarınıń sharmandali noinsoniy túsin ashıw ushın jetkilikli

tiykar bóle aladı. Tariyxıy dereklerde kórsetiliwishe 30 -jıllardıń aqırı hám 40 -

jıllardıń baslarında respublikada azıq-túlik ónimlerin tutınıw qılıw 1924-

1928-jıllarǵa qaraǵanda 10 -15 procentke azayǵan.

Ózbekstanda xalıq ommasining ekonomikalıq turmıs sharayatınıń 20 -30

jıllardaǵı jaǵdayına baha beriwde Germaniyada jasap atırǵan watanlasımız

Husayn Ikromning tómendegi sózleri oǵadada qımbatlı bolıp tabıladı: «... Bilesizki, 20

jıllardıń aqırı hám 30 -jıllardıń basları mámlekette kooperativlashtirish,

májburiy kollektivlestiriw háreketi baslandı. Bunıń áqibeti bolıp esaplanıw jeke

24

Quyashutdinov R. Karimov Sh. Ózbekstan tariyxınan materiallar. 3-kitap. Andijan. 2004.-B. 372.

múlkshilik bitirildi. Hámme zat mámleket múlkine aylantırildi. Jeke islep

shıǵarıw tamamlanıldı, qol ónermenti-ónermentler mámleket ushın isleytuǵın boldı.

Jeke, yaǵnıy erkin sawda qadaǵan etildi, sawda-satıq húkimet mekememesi hám qadaǵalawı

astına ótti. Báseki o'ldi. Ekenin aytıw kerek, báseki bolmaǵan jerde jańalıq jaratılıwma

umtılıw da, siyasat ushın gúresiw da bolmaydı. Májburiy jobalar,

shártnamalar, minnetlemeler tiykarında jumıs júritiletuǵın boldı. Qısqası, jeke

xojalıq bitirilib, «xalq xojalıǵı» dep atalǵan mámleket sisteması ornatildi. Barlıq tarawdıń

hám tarmaqlar oraydan-Moskvadan mekeme etiletuǵın boldı. Mine sol usılda

ekonomikalıq rawajlanıw keń quloch yoyilmadi. Ol sirtmoqqa ilindi. Joqarıda belgilengenler

etkenlerimizdiń dáslepki áqibeti bolıp esaplanıw mámleketimizge, xalqımızdıń basına

asharshılıq balosini keltirdilar. Millionlap jerleslerimiz boldı, bul jerde

hátte ıyt, pıshıqlar kórinbeytuǵın bolıp qaldı... ».

1930 -jıllarda Ózbekstanda vujudga keltirilgen asharshılıqtıń bas

baslawshısı hám ayıplıı sovet húkimeti hám kompartiyaning respublikada alıp barǵan

shovinistik, kolonizatorlikten ibarat ádalatsız siyasatı boldı. Áne sol

siyasattiń strukturalıq bólegi salıq siyasatı edi. Respublikada ámelge asırılǵan

qulaqlarai klass retinde tamamlaw tiykarında háwij alıp ketken kollektivlestiriw jıllarında

ádalatsız hám tegis emes salıq siyasatı qoilanildi. Bunday siyasat áqibetinde

dıyxanlardıń túrli qıylı social gruppalarına salınǵan salıqlar muǵdarı ortasındaǵı

parq astronomık muǵdarǵa jetken edi. Atap aytqanda hár bir xojalıqǵa esaplaǵanda

jámáát xojalıǵı aǵzasına salıstırǵanda jalǵız xojalıq xojalıqı 10 ret, qulaq xojalıǵı

bolsa 140 ret kóp muǵdarda salıq tólegen. Qulaq xojalıqına túsetuǵın salıqlar

1929 -1930 -jıllarǵa salıstırǵanda 1931-jılda 2, 2 teńdey asdı. Nátiyjede mámleket

xalqınıń azıq-túlik hám shiyki zat ónimleri menen turaqlı támiyinlep kelgen

awıl miynetchilarining úlken bólegi qulaq retinde tamamlanılǵan bolsa, basqa

bólegi qulaq bolıwdan saqlanıp qalıw ushın ulıwma xojalıq jumısları menen

shuǵıllanmay qoydı. Ózbekstannıń milliy tabısı 1937-jılda xalıq jan

basına esaplaǵanda 1932-jıl dárejesinde qolaverdi. Xalıqtıń ósiw páti

pasaydi, respublika xalqı tiykarınan kelgindi milletler esabınan kóbeydi. 1926 -

1937-jıllarda respublika xalqı 37 procent ósińki halda evropa milletine tiyisli

xalıq 62 procentke asdı. Aylıq is haqılar evropa milletine tiyisli xalıq miynet

etetuǵın sanaat tarmaqlarında o'sdi, tek. Bul mısallar tekǵana awıl ómiriniń

jarlılashganligi,

áyne

waqıtta

qala

xalqınıń

da

materiallıq

nasharlashganligini kórsetedi. Aqıbette wálayatlar, rayonlar hám qalalarda

Sovetlarga qarsı ashıqtan ashıq qurallı shıǵıwlar boldı. Oraylıq húkimettiń

rásmiy maǵlıwmatlarında Orta Aziya aymaǵında 1930 -jıl, mart ayınıń baslarında

17400 kisi qatnasqan 45 shıǵıwlar júz bergenligi belgilengen

25. Qullası, 1917-jıl, oktyabr áskeriy awdarıspaǵı nátiyjesinde zorlıq menen

ornatılǵan sistema xalıq ommasining tekǵana siyasiy aqsha -huqıqların ayaq astı etdi,

bálki ekonomikalıq tárepten pútkil boshli jarlılar jámiyetin payda etti.