Kurs ishi (loyihasi)

Kelgusi rejalar

O‘qituvchi. O‘quvchilarni fizika faniga qiziqtirish yo‘llari va pedagogik texnologiyalarni darsda tadbiq etish uchun o‘z ustida ishlash, mavzuni kundalik turmush va fan- texnikada qo‘llanilishi bilan tajribasini boyitish. O‘quvchi. O‘quvchilar atmosfera bosimi mavjudligi, Torrichelli tajribasi, atmosfera bosimi o‘lchash usuli, atmosfera bosimining ahamiyatini haqida bilim , ko‘nikma, malaka va fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish, fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalanish, matematik savodxonlik kompetensiyalariga ega bo‘ladilar.

Mashg‘ulotning borishi
Asosiy atamalar va tushunchalar:
- atmosfera bosimi;
- Torrichelli tajribasi;
- Magdeburg sharlari;
- normal atmosfera bosimi;
- millimetr simob ustuni;
- manometr, barometr.
Darsning blok-chizmasi

№	Dars bosqichlari	Vaqti
1	Tashkiliy qism	2 minut
2	Uy vazifalarini tekshirish va o‘tilganlarni takrorlash	10 minut
3	Fil'm ko‘rsatish	6 minut
4	Yangi mavzu ustida ishash	18 minut
5	Darsni mustahkamlash	7 minut
6	Uyga topshiriqlar	2 minut

Darsning borishi

1. 
   Darsning tashkil etilishi: (2 minut)
   

a) salomlashish, davomatni aniqlash;
b) o‘quvchilarni darsga hozirligini ko‘rib chiqish.

2. 
   Uy vazifalarini tekshirish va o‘tilganlarni takrorlash
   

O‘qituvchi tomonidan “Fizik diktant” o‘tkaziladi.

1. 
   Tezlik formulasi:
   
2. 
   Bosib o‘tilgan yo‘l formulasi:
   
3. 
   Harakat vaqtini hisoblash formulasi:
   
4. 
   Bosim formulasi:
   
5. 
   Zichlik formulasi :
   

Savollardan namunalar
1.Suyuqlikning idish tubiga bergan bosimi nimalarga bog‘liq?

2. 
   Dengiz tubida nima sababdan odam skafandrsiz (havo berib turilsa ham) tura olmaydi?
   
3. 
   Gidrostatik bosim nima?
   

3. 
   Yangi mavzu bayoni:
   

Atmosfera bosimi. Torrichelli tajribasi
Reja:

1. 
   Atmosfera bosimi mavjudligini qanday tajribalar tasdiqlaydi?
   
2. 
   Normal atmosfera bosimi nimaga teng?
   
3. 
   Nima sababdan atmosfera bosimi o‘zgarib turadi?
   
4. 
   Torrichelli tajribasida nimani o‘lchaydi?
   
5. 
   Barometr va manometrlar nimani o‘lchaydi?
   

2. 
   Yangi mavzuni boshlashdan avval o‘quvchilarni yangi mavzuga olib kirish
   maqsadida “Aqliy hujum” metodidan foydalanish.
   

1. 
   O ‘quvchilarga muammoli savollar beriladi (havo massaga egami, uning ahamiyati nimada deb o‘ylaysiz).
   
2. 
   O ‘quvchilarning fikrlari va g‘oyalari tinglanadi.
   
3. 
   O ‘quvchilar tomonidan berilgan fikr va g ‘oyalari umumlashtiriladi.
   

Shundan so‘ng o‘quvchilarga yuqorida keltirilgan savolga to‘liq javob olish, mavzu haqida to‘liq ma'lumot berish uchun Atmosfera bosimi. Torrichelli tajribasi haqidagi videofil'm ekranga chiqarib, o‘quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi.
Siz suyuqlikning idish tubiga bosim berishini bilib oldingiz. Gazlar ham xuddi shunday bosim beradimi? Ular bosim berishi uchun massaga, ya'ni og‘irlikka ega bo‘lishi kerak. Buni tekshirish uchun quyidagicha tajriba o‘tkazamiz.
Yaxshi damlangan koptokni olib, tarozining bir pallasiga qo‘yib, ikkinchi pallasiga toshlari bilan muvozanatga keltiramiz. So'ngra koptokni olib, ichidagi havoni to‘liq chiqarib yuboramiz. Taroziga koptokni qo‘yamiz. Bunda tarozining muvozanati buzilganligi kuzatiladi. Tarozini muvozanatga keltirish uchun bir qism toshlarni olamiz (1-rasm).

Demak, havo ham ma'lum og‘irlikka ega ekan. Sizga ma'lumki, Yerni havo qatlami o‘rab turadi. U atmosfera deb ataladi. Demak, havo o‘z og‘irligi bilan Yer yuzasiga bosim berishi kerak. Bu bosim atmosfera bosimi deb ataladi. Atmosfera bosimini aniqlash uchun p = p ■ g ■ h formulasidan foydalanib bo‘lmaydi. Chunki atmosfera tarkibi turli gazlar aralashmasidan iborat bo‘lib, aniq balandlikka ega emas. Havo tarkibida 78% azot, 21% kislorod va boshqa gazlar bor. Yer sirtiga yaqin joyda 0°C temperaturada o‘lchangan havo zichligi 1,29 kg/m³ ga tengligi aniqlangan.
Havo qatlamlarining zichligi balandlik ortishi bilan tez kamayib boradi. Masalan, Yer yuzidan 5,4 km balandlikda havoning zichligi uning Yer yuzidagi zichligidan 2 marta kichik, 11 km balandlikda 4 marta kichik bo‘ladi. Yuqorilashgan sari havo siyraklasha borib asta-sekin havosiz fazoga o‘tadi. Atmosferaning aniq chegarasi yo‘q. Havoni tashkil etgan zarrachalar og‘irlikka ega bo‘lsa, nima sababdan ularning hammasi Yer sirtiga tushib qolmaydi? Sababi shundaki, ular to'xtovsiz harakatda bo‘ladi. Unda nima sababdan raketa kabi ochiq kosmosga uchib ketmaydi? Gap shundaki havo zarrachalarining tezligi Yer tortish kuchini yengishga yetmaydi. Buning uchun ularning tezligi 11,2 km/s dan kam bo‘lmasligi kerak.
Atmosfera bosimining mavjudligini quyidagi tajribalarni o‘tkazib ishonch hosil qilish mumkin.
Ishlatilgan meditsina shprisini olib porshenini eng quyi holatga keltirib, igna uchini suvga tushiramiz. Porshen yuqoriga ko‘tarilsa, suv ham porshen ortidan ko‘tariladi (2-rasm). Suv nima sababdan ko'tariladi? Ko'zga dori tomizishda ishlatiladigan tomizgich (pipetka) uchini suvga tushirib, orqa rezinasini bir siqib olinsa, pipetka ichiga suv kiradi. Pipetka suvdan olinganda, undagi suv to‘kilmasdan turadi. Nega suvning og‘irligi bo‘lsa ham suv to‘kilmaydi?


2-rasm
Bularning sababi, atmosfera bosimining ta'siridir. Shpritsda porshen ko‘tarilganda, suv ko‘tarilmasa porshen va suv orasida bo‘shliq paydo bo‘lar edi. Bo‘shliq suvga hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi. Pastdagi idishdagi suvga atmosfera bosimi ta'sir ko'rsatib, suvni porshen orqasidan ko‘tarilishga majbur qiladi. Pipetkadagi suv ham atmosfera bosimi tufayli to‘kilmaydi.
Atmosfera bosimini birinchi marta italiyalik olim E. Torrichelli (1608-1647) o‘lchagan. Buning uchun uzunligi 1 m bo‘lgan bir uchi berk shisha nay olinib, uni simob bilan to‘lg‘aziladi. So‘ngra ochiq uchini qo‘l bilan berkitib, to‘nkarilgan holda simobli idishga tushiriladi. Barmoq olinganda shisha naydagi simobning bir qismi to‘kiladi. Nayning yuqori qismida havosiz bo'shliq qolib, to‘kilmagan qismining balandligi taxminan 760 mm bo‘ladi (pastki idishdagi simob sathidan o‘lchanganda). Bunda ham naydagi simobning to‘kilmasligiga sabab, simob ustunining idishdagi simobga bergan bosimining, atmosfera bosimi bilan muvozanatlashishidir. Demak, atmosfera bosimini naychadagi simob ustuni bergan bosim bilan o'lchash mumkin ekan. Hozirgi kunda 0°C da turgan balandligi 760 mm bo‘lgan simob ustunining bosimini normal atmosfera bosimi sifatida qabul qilingan. Radio yoki televideniyeda ob-havo ma'lumotlari berilganda, atmosfera bosimini mm. sim. ust. larida ifodalab aytiladi. p = pgh formuladan foydalanib
normal atmosfera bosimini Paskallarda ifodalash mumkin. p0 = 13595,1 kg/m³ •9,81 m/s² • 0,76m ~ 101360 Pa. 1 atm=760 mm.sim.ust = 101360 Pa.
Torrichelli o‘z tajribasida naychadagi simob ustunining ob-havo o‘zgarishi bilan o‘zgarishiga e'tibor bergan. Bundan tashqari atmosfera bosimi balandlik ortishi bilan ham kamayib boradi. Uncha katta bo‘lmagan balandliklarda har 12 m ko‘tarilganda, bosim 1 mm. sim. ust. ga kamayishi aniqlangan.
Atmosfera bosimini o‘chaydigan asbobga barometr deyiladi. Torrichelli tajribasini simob o'rniga boshqa suyuqlik bilan o‘tkazilsa nima bo'ladi? Boshqa suyuqliklarning zichligi simobnikidan ancha kichik bo‘lganligidan, suyuqlik ustunining balandligi katta bo‘ladi. Shunday suvli barometrda suyuqlik ustunining balandligi 10 m dan ko‘p bo‘ladi.
Atmosfera bosimiga nisbatan kattaroq yoki kichikroq bosimlarni o'lcnashda manometrdan foydalaniladi. Manometrlar suyuqlikli va metalli bo'ladi.
Suyuqlikda ishlaydigan oddiy manometr U ko'rinishdagi naydan iborat bo‘lib, uning yarmigacha suyuqlik quyiladi (3-rasm). Nayning bir uchi ochiq, ikkinchisi esa bosimi o‘lchanadigan idishga rezina shlang orqali ulanadi. Shlang uchiga silindr shaklida idish kiydirilib, yupqa rezina plyonka qoplanishi ham mumkin. Plyonkaga bosilsa, naylardagi suyuqlik ustunlari farqi hosil bo'ladi.