Kurs ishi mavzu: Konsultatsiyani o’tkazish bosqichlari Bajardi: Ilmiy rahbar

4. Tavsiyali bosqich.
Ushbu bosqichda olingan ma’lumotlar asosida muammo yechimining yo‘nalishlari yuzaga keladi. Konsultant bilan mijoz hamkorligida ushbu yo‘nalishlar izlanish ishlarini amalga oshirish-ga 40-60 daqiqa vaqt ketadi.
5. Nazorat bosqichi- 20-30 daqiqa. Yo‘nalishlarni amalga oshirilishiga qaratilgan nazorat yo‘llarini topish maqsadida psixolog maslahatchi bilan mijoz o‘zaro kelishishadi. Shunday qilib, uchrashuvning umumiy vaqti ikki-uch soatdan o‘n-o‘n ikki soatgacha bo‘dgan oralig‘ni tashkil etadi. Yuqorida e’tirof etilgan tuzilmalar uyg‘unligida psixologik masla-hat quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Birinchi bosqich. Ishning boshlanishi. Ushbu bosqich tarkibiga mijozni kutib olish, tanishish aloqasini o‘rnatish kabi komponentlar kiradi.
2. Ikkinchi bosqich. Ma’lumotlarni to‘plash. Mazkur bosqichning maq-sadi mijozning shaxsiga tashxis qo‘yish (suhbat, kuzatuv, testlar), mijoz-ning resursini aniqlash, muammo mohiyatini aniqlash.
3. Uchinchi bosqich. Strategiyali: muammoning yechimi imkoniyatlarini aniqlash, harakat rejasini muvofiqlashtirish, belgilangan rejani amalga oshirish yo‘llarini aniqlash.
4. To‘rtinchi bosqich. Rejaning mijoz tomonidan amalga oshirilishi. Rejani bajarilishi mijoz tomonidan mutaxassisning ishtirokisiz musta-qil amalga oshiriladi. Har bir maslahatning bosqichi uchun tegishli jarayonlar taalluqlidir, ularning qo‘llanilishi psixologik maslahatda yuqori natijalar olishga omil hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda mutaxassis ham odam. Z.Freydning fikricha, har qanday ma’lumotli odam psixoterapevt bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘zidan “har qanday” iborasi shubhasiz qarama-qarshi qarashlarni yuzaga keltiradi, ammo ushbu fikr asosiy g‘oyasining o‘zi qiziqarlidir. Agar hozir siz muto-alaga bir oz tin berib, xayollar og‘ushiga ketsangiz, sizning yoki yaqinlarin-giz hayoti davomidagi ba’zi lavhalarda bir suxan so‘zi, nazari yoki sukut saqlash ishtiroki bilan murakkab holatlarni yengishda yordam bergan kerakli odam eslanadi.
Vazifa. Savolga javob bering.
1.Uning davrasida psixologik o‘ng‘aylikni his qiladigan odam qanaqa shaxsiy xususiyatlarga ega bo‘ladi?
2.O‘zingiz qanaqa shaxsiy xususiyatlarga egasiz?
3.Qanaqa mashqlar, sizning fikringizcha, ushbu xususiyatlarni rivojlantiradi?
Maslahat berish sohasidagi maslahat jarayonining samaradorligi uchun zarur bo‘lgan mutaxassisning shaxsiy xususiyatlariga ta’rif berish bo‘yicha bir necha tadqiqotlar o‘tkazilgan. Natijada quyidagi ruyxat hosil bo‘lgan: empatiya, hissiy yaqinlik, ijobiy munosabat (Karl Rodjers), sami-miylik (Rodjers K.,Trua), yumor tuyg‘usi, turmushning ayanchli tuyg‘usi, aniqlilik, o‘z-o‘zini anglash va refleksiya. Empatiya “boshqa odamning hissiy kechinmalaridagi hissiy holat-larni anglash” deya ta’riflanadi. Biroq shuni yodda tutish kerakki, boshqa odamning ichki dunyosiga to‘liq kira olish mumkin emas.
Boshqa odamning ichki dunyosiga o‘zimizning tajriba, fikr va qarashlarimiz aks etgan dunyo bilan kirish to‘g‘ri kelmaydi. Shunga o‘xshash munosabat o‘rniga psixologik maslahat jarayonida empatiya shartli ravishda har qanday (shaxsiy, oilaviy, ish yuzasidan) bosqichda muloqotdan afzal bo‘ladi. Hissiy yaqinlik.Ushbu xususiyat boshqa odamlarga nisbatan haqiqiy qiziqishni uyg‘otadi. Odamlar o‘rtasidagi iliq va ijobiy munosabatlar yo‘nalishlari nuqtai-nazaridan hissiy yaqinlik muhim o‘rinni egallaydi. Biroq, ba’zi bir odamlar ushbu tuyg‘uni odamni o‘z-o‘ziga ishonchsizligi deb qabul qilishlari ham ehtimoldan holi emas. Ijobiy munosabat. Karl Rodjers ta’biri bilan aytganda, ushbu xususiyat “shartsiz ijobiy munosabat”ga tenglashtiriladi. Uning nazarida bu xususiyat terapevtik o‘zgarishlarga zarur sharoitlar yaratadi. Samimiylik. Bu xususiyatni sun’iy tarzda yaratib bo‘lmaydi. Maxsus psixologik ko‘nikmalarsiz ham odam nosamimiylikdan samimiylikni bexato ajrata oladi, chunki samimiylik-bu avvalambor, niyatning to‘g‘riligi-dandir. Yumor tuyg‘usi. Ovidiyning “Muhabbat san’ati”da odam bir qator xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, unda yumor tuyg‘usi ham bo‘lishi zarur, bunda ushbu tuyg‘u hamma vaqt ham kerak bo‘lmasligi mumkin, biroq, uning mavjudligi insonni yetukligini bildiradi. Bu haqiqatdir, chunki mazkur tuyg‘u xavfli, murakkab va ilojsiz holatlardan chiqib ketish-da muhim ahamiyatga ega. Kulgu bo‘lmaganda insoniyat halokatga uchrashi ehti-moldan holi emas. Turmushning ayanchli tuyg‘usi. Ispan faylasufi Migel de Unamuno 1954 yilda “turmushning ayanchli tuyg‘usi” haqida yozib, uning fikriga ko‘ra, insonlar hayotni to‘laqonli his etishlari lozim. Aniqlilik. Psixoterapiya ifodasida aniqlilik nafaqat boshqa odamni tinglay bilish, eshitganlarini tahlil qilish emas, balki vaziyatga aniqlik kiritish ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘z-o‘zini anglash va refleksiya. Shaxsning o‘z-o‘zini anglashi-bir-lik va o‘ziga xoslikni his etishi, “qarama-qarshi tashqi dunyoni anglashda fikrlari, tuyg‘ulari, hohishlari bilan ajralib turuvchi mavjudotdir”. Refleksiya-“nimanidir o‘rganish va taqqoslash yordamida odamga xos fikrlash jarayonidir”. Qisqa ma’noda-“Men va uning kichik koinotni bilishga qara-tilgan “yangi burilish” bo‘lib, faqat shundagina shaxsda uni egallash imko-niyati paydo bo‘ladi. Ayniqsa shunday qobiliyatlar uyg‘unligida shaxsiy va kasbiy xususiyatlar rivojlanishiga erishish mumkin.
Mijoz bilan uchrashishning umumiy protsedurasi (psixologik maslahat berishning birinchi bosqichi) doirasida psixolog-maslahatchiga quyidagi texnikadan foydalanish tavsiya etiladi: mijoz bilan uchrashayotganda o'zingizni manzilingizni shunday tanlang, uchrashuv paytida siz mijoz bilan yuzma-yuz bo'lib, uni joyga kuzatib boradi.
Siz o'zingizni boshqacha tutishingiz kerak bo'lgan bir qator maxsus holatlar bo'lishi mumkin. Keling, ushbu holatlarni batafsil ko'rib chiqaylik.
Agar psixologik konsultatsiya xonasiga kirganida, mijoz u erda hech kimni uchratmasa, u holda u shubhalanishi mumkin va bu, albatta, uning maslahat paytida keyingi xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Agar mijoz xonaga kirib, unga hech qanday ahamiyat bermaydigan odamlarni ko'rsa, u holda mijoz nafaqat chalkashib ketishi, balki xafa bo'lishi ham mumkin, ayniqsa keyinchalik ular orasida psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi bo'lganligi aniqlangan bo'lsa.
Mijozning o'z joyiga ko'tarilishida kutilmagan to'siqlarning paydo bo'lishi ham uning psixologik kayfiyatini ijobiy tomonga o'zgartirishi mumkin.
Shu bilan birga, mijozning o'zi maslahatlashadigan joyga kelishi mumkin, ammo bu holda mijoz maslahatlashuvda o'z o'rnini topishda hech qanday muammolarga duch kelmasligiga to'liq kafolat bo'lishi kerak.
Agar mijoz konsultatsiya o'tkaziladigan xonaga allaqachon kirgan bo'lsa va o'sha paytda xonada bo'lganlar uni o'tirgan holda kutib olishsa, ayniqsa, bu maslahatchi psixolog yoki uning yordamchisi tomonidan amalga oshirilgan bo'lsa, u holda mijoz deyarli tushunadi bu unga nisbatan beparvolik va shaxsiy hurmatsizlikning namoyishi sifatida. Bunday mijoz bilan normal psixologik aloqani o'rnatish qiyin bo'ladi.
Ushbu tavsiya nafaqat maslahat psixologiga va uning yordamchisiga, balki ayni paytda psixologik konsultatsiya xonasida bo'lishi mumkin bo'lgan boshqa odamlarga ham tegishli. Agar, masalan, mijoz xonaga kirganda, masalan, maslahatchi va uning yordamchisi tursa va boshqa odamlar o'tirishni davom ettirsa, u holda mijozda ham unchalik yoqimli his-tuyg'ular bo'lmaydi. Haqiqat shuki, mavjud bo'lgan odob-axloq qoidalariga binoan boshqa turgan odamlarning oldida keksa odamlar yoki yuqori lavozimdagi lavozim egalari o'tirishi mumkin. Ikkalasi ham psixologik maslahat o'tkazish uchun unchalik yaxshi emas, chunki hozirgi holatga ko'ra mijozga psixologik maslahat berishda eng obro'li shaxs boshqa odam emas, balki maslahatchi-psixolog bo'lishi kerak.
Psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi maslahat berish paytida mijozga o'tiradigan joyni ko'rsatib, uni oldinga qo'yib, birinchisining o'rnini egallashiga imkon berishini tavsiya qiladi. Buni qilish tavsiya etiladi, chunki bu harakat mijozni o'zini chalkash holatga keltirishga to'sqinlik qilishi va psixologik nuqtai nazardan uni noqulay ahvolga solmasdan, o'zini erkin va to'liq mustaqil harakat qilish imkoniyatini berib, vaziyatni aniqlay oladi. Bundan tashqari, hozirda, mijoz o'z joyiga qanday yurishini, qanday o'tirganligini va qanday pozitsiyani egallashini kuzatib, psixolog-maslahatchi keyingi muvaffaqiyatli maslahat uchun u haqida ko'plab foydali xulosalar chiqarishi mumkin.
Agar birinchi navbatda psixolog-psixolog o'tirsa, mijoz buni psixolog tomonidan normal ravishda o'tkazilishi uchun umuman istalmagan maslahatchi tomonidan uning ustunligini namoyish qilishi sifatida qabul qilishi mumkin. Psixolog-maslahatchining bunday harakati, ayniqsa, mijoz o'zini obro'li va g'ururli shaxsga aylantirganda, o'zini o'zi qadrlash tuyg'usini kuchaytirganda, psixologik maslahatlarning o'tkazilishiga ta'sir qilishi mumkin. Qanday bo'lmasin, maslahatchi psixolog psixologik konsultatsiyalarda yoki mijozdan keyin yoki u bilan bir vaqtda o'z o'rnini egallashi kerak.
Mijoz o'z o'rnini egallaguncha va unga qulay bo'lmaguncha, mijoz bilan har qanday maxsus suhbatni boshlash tavsiya etilmaydi. Birinchidan, sayohat paytida odam bilan suhbat qurish, ayniqsa, u o'z joyiga borib o'tirganda, odobsizlikdir. Ikkinchidan, bunday harakatlar paytida yurgan odam, o'z o'rnini qidirib, uni egallab, e'tiborini asosan qilayotgan ishiga qaratadi va shu sababli maslahatchi psixologning aytganlarini juda diqqat bilan tinglamaydi. Uchinchidan, psixologik maslahatga kelgan har qanday odam dastlab psixolog-psixolog bilan o'z muammosi haqida jiddiy va mazmunli suhbatga tayyor emas. Mijoz yoki xavotirga tushadi, yoki bir muncha vaqt o'zlarining avvalgi ishlari bilan bog'liq bo'lgan tajriba va fikrlarning rahm-shafqatiga uchraydi. Qanday bo'lmasin, mijozga tinchlanish va maslahatchi bilan jiddiy suhbatni psixologik jihatdan sozlash uchun vaqt kerak.
Hozirgi vaqtda mijoz psixologik konsultatsiya xonasida paydo bo'lganida, u tinch bo'lishi kerak va xonada maslahatchi psixolog va ehtimol uning yordamchisidan tashqari hech kim bo'lmasligi ma'qul.
Agar mijoz psixologik konsultatsiyaning tozalanmagan xonasiga kirsa, bu deyarli darhol salbiy hissiy reaktsiyaga sabab bo'ladi. Xaos va tartibsizlik sharoitida psixologik maslahat berish befoyda va ma'nosiz. Maslahatchi psixolog qanchalik tajribali bo'lmasin, u bunday noqulay sharoitda o'tkaziladigan psixologik maslahatlashuvda yuqori natijaga erishishi ehtimoldan yiroq emas, chunki maslahat paytida uning noqulay muhit ta'sirida kayfiyati doimo yomon bo'lib qoladi.
Agar psixologik konsultatsiya o'tkaziladigan xonada begonalar ko'p bo'lsa, unda nima uchun bu erda joylashganligi noma'lum bo'lsa, bu mijozni hayratga solishi va xavotirlanish holatini keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa, agar u bu narsalarning bir qismini aniqlasa unga potentsial tahdid solishi mumkin (masalan, magnitafon, videokamera, mikrofon va boshqalar). Bunday holda, mijoz tomonidan ochiqlik va samimiylikning namoyon bo'lishiga, ayniqsa, tan olish bosqichida umid qilish qiyin.
Maslahatchi psixologga mos kiyim haqida bir necha so'z. Uning ehtiyotkorlik bilan, ammo did bilan kiyinishi, bayramona emas, lekin juda tasodifiy bo'lmaganligi ma'qul. Maslahatchi psixologga maxsus kiyimlardan, masalan, shifokor libosidan foydalanish tavsiya etilmaydi, chunki bu mijozda tashvish va psixologik maslahat uchun tibbiyot muassasasi bilan keraksiz uyushmalarga olib kelishi mumkin.
Agar mijoz jismoniy va psixologik jihatdan butunlay sog'lom odam bo'lsa, u holda uni kasal odam kabi kutib olishlari va muomala qilishlari uni xafa qilishi mumkin. Agar u aslida kasal odam bo'lsa, lekin u xato bilan shifokorga emas, balki psixologik maslahatga murojaat qilgan bo'lsa (masalan, tibbiy muassasalar unga umid qilgan yordamini bera olmasligi sababli), u holda odam bilan uchrashish xalat yana uning yomon o'tmishdagi tajribalari bilan bog'liq bo'lgan yoqimsiz xotiralarni keltirib chiqaradi. Natijada, u mutaxassis psixologga ishonmasligi va unga - mijozga haqiqatan ham yordam bera olishiga ishonch etishmasligi mumkin.
Maslahatchi psixologning juda yorqin liboslari uning g'ayrioddiyligi va ko'pincha psixologik muammolar mavjudligi haqida gapiradi. Bu, shuningdek, mijoz tomonidan salbiy qabul qilinishi va maslahat beruvchiga ishonchsizlikni keltirib chiqarishi mumkin.
Boshqa tomondan, maslahatchining haddan tashqari bayramona liboslari mijozning kundalik kiyimlariga nisbatan qarama-qarshi ko'rinishi mumkin va bu holda u o'zini noqulay his qiladi. Masalan, mijoz psixolog-maslahatchisi hozirgi paytda muhim bir voqea, ta'til o'tkazayotganini his qilishi mumkin va u mijozni xavotirga soladigan muammolarga bog'liq emas. Bu, albatta, mijozni maslahatchi bilan ishonchli munosabatda bo'lishiga va u bilan mijozning muammolari to'g'risida atroflicha muhokama qilishga imkon bermaydi. Va nihoyat, maslahatchi psixologning juda sodda, beparvo, deyarli uy kiyimlari mijozni maslahatchi shunchaki uni hurmat qilmaydi deb ishonishiga olib kelishi mumkin.