Kurs ishi mavzu: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida son saqoqqa oid tasavvurlarni shakllantirishga doir ijodiy mashg’ulot ishlanmalari yaratish Bajardi

KICHIK GURUH.
Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanoqqa o’rgatishdagi bosh vazifalardan biri bir to’plam elemantlarini ikkinchi to’plam elementlari bilan taqqoslash , solishtirish yo’li orqali bolalarni to’plamlarni taqqoslashga o’rgatishdan iborat . Bu dastlabki bosqich kelgusida sanoq faolyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.Bola miqdoriy taqqoslash usullarini egallaydi. Bola sanashni bilmaydi, shu sababli u oldin taqqoslanayotgan to’plamlarning qaysinisi ko’p , qaysini kam ekanini , yoki ular teng quvvatli ekanini aniqlashni o’rganadi . Bolalarda kelgusida matematik tasavvurlarni rivojlantirish ko’p jihatdan sanoqqa o’rgatishning boshlang’ich davriga bog’liq.
Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarda to’plam alohida bir jinsli
elementar ( buyumli ) majmui haqidagi tasavvurni rivlantirishi kerak .
O’qitishni buyumlarning sifat , xossalarini ajratishga oid mashqlardan boshlash kerak . Masalan , bir qancha o’yinchoqlar ichidan xuddi tarbiyachi qo’lidagidek o’yinchoqni toppish taklif qilinadi , “Xuddi shunday kubchani ( bayroqchani , sharni ) ber “ . Shundan keyin har xil rangi ( o’lchamli, shakldagi ) 2 - 3 ta buyum orasidan xuddi shu rangdagi ( o’lchamli,shakldagi ) buyumni tanlash topshirig’I beriladi .
Navbatdagi bosqich berilgan belgi - alomatlari bo’yicha buyumlarni tanlash va guruhlarga ajratishga oid mashqlardan iborat bo’lishi kerak . Masalan : “Qizil rangli hamma kubchalarni mana bu qutiga sol , bu qutiga esa hamma kichik matryoshkalarni yig’ “ , “ mana bunisiga esa hamma katta matryoshkalarni yig ’ ” .Bunday mashqlar natijasida bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari bo’yicha bir guruhga birlashtirish mumkin ekanini tushuna boshlaydilar : “
Bular qo’g’irchoqlar “ , “ Bular koptoklar “ , “ Bular bayroqchalar “ kabi.
Tarbiyachii bolalarni guruhdagi buyumlarning biror qismi uchungina umumiy bo’lgan belgilarni ko’ra olishga o’rgatadi . Masalan , bayroqchalar ko’pligini , ammo ularning ba’zilari sariq , ba’zilari esa ko’k ekanini ko’rsatadi . ( Sariq bayroqchalar ko’p , ko’k bayroqchalar ham ko’p ) .
Miqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda bir jinsli ( bir xil ) buyumlardan guruhlar tuzish va guruhni alohida buyumlarga ajratishga doir har xil o’yin - mashqlar ma’lum o’rinni egallay olishi karak . Odatda bu o’yin - mashqlar darsda ma’lum izchillikda o’tkaziladi .
Birinchi mashg’lotda bir xil o’lcham va rangli mutlaq aynan o’yinchoqlarning : sabzilar , archalar , jo’jalarning majmuilari tuziladi , bunda guruhda bolalar qancha ko’p bo’lsa , o’yinchoqlar ham shuncha bo’lishi kerak . Tarbiyachi dastlab bolalarga bittadan o’yinchoq ulashadi , o’z harakatlarini ushbu so’zlar bilan tushuntiradi : “ Menda archalar juda ko’p . Men bolalarning hammasiga bittadan archa berib chiqaman . Menda bitta ham archa qolmaydi “ Shundan keyin bolalarga murojaat qiladi : “ har biringizda nechtadan archa bor ? “ Shundan keyin tarbiyachi hamma o’yinchoqni yig’ib oladi , bunda u bitta ham yoq ( bolada ) juda ko’p ( tarbiyachida)so’zlariga urug’ beradi .
Mashqni boshqa o’yinchoqlar bilan yana bir marta takrorlash mumkin . Har gal tarbiyachi ko’p, bitta , bittadan, bitta ham yo’q , hech narsa yo’q so’zlarini ishlatiladi ; Qancha? Qanchadan ?, -savollarini qo’yadi. Kichkintoylar buyumlarni va ular qanchadanligini ( ko’p , bitta ) aytadilar . Mashg’lotning borishida bolalar to’plam alohida buyumlarga ajralishiga va alohida buyumlardan tuzilishi mumkinligiga ishonch hosil qiladilar .
Ikkinchi mashg’lot ham shunga o’xshash o’tkaziladi. Dastlab oldingi mashg’ulotda foydalanilgan o’yinchoq turlarining biri bilan ish tashkil qilinadi ,keyin esa o’yinchoq yoki buyumlarning yangi xili olinadi , ularning bir xil bo’lishi shart emas : ular turlicha o’lchamli va har xil rangli bo’lishi mumkin . O’yinchoqlar guruhlariga ajratiladi , masalan, bir savatga sariq koptoklar , ikkkinchi savatga qizil koptoklar yig’iladi; katta baliqchalar katta idishga , kichik baliqchalar kichik idishga solinadi .
Mashg’lotning borishida tarbiyachi umumlashtiradi . Masalan : “ savatda ( yoki to’r xaltaga) koptoklar ko’p “, ammo “ katta to’r xaltada katta koptoklar ko’p , kichik to’r xaltada kichik koptoklar ko’p “ yoki “ Ariqda ko’p baliq suzib yuribdi “ , yoki “Qizil yoki sariq qayiqchalar ko’p “ . Bu mashqlarni kamida to’rt marta o’tkazish kerak . Bolalar to’plam alohida elementlardan iborat ekanini bilib olganlaridan keyin, ular bir xil buyumlar guruhlarini mustaqil ajratishni , tevarak - atrofdan alohida ( bitta ) buyumlarni va buyumlar majmuini
( ko’p ) mustaqil topishni o’rganadilar .
Xonada qanday buyumlar ko’p, qaysi buyumlar bittaligini ayta olish uchun kichkintoylar murakkab fazoviy - miqdoriy tahlilni amalga oshiradilar, ya’ni qandaydir bir buyumni ajratadilar . So’ngra unga diqqat bilan qarab qanday buyumlar bor -yo’qligini qarab , bir xil buyumlarni yagona to’plamga xayolan birlashtirishlari kerak .
“Bolalarda buyumlarning miqdoriy tomonlarini abstraklashtirish va bir xil buyumlarini yagona to’plamga xayolan birlashtirish malakasini sekin - asta rivojlantirish imkonini beradigan mashqlar tizimini ishlab chiqish foydali” ⁴- deya takidlardi va ishlab chiqdi.
Kichkintoylarning “bitta” va “ko’p” tushunchalarini mustahkamlash uchun ko’rsatilgan miqdordagi buyumlarni har xil rangli ikkita qatorga joylashtirishni taklif qilish mumkin .
Tarbiyachi quyidagicha topshiriq beradi: “Chapdagi ko’k qatorga bitta jo’ja , undagi yashil qatorga ko’p jo’ja qo’ying “ .Qatorlarning o’rnini almashtirib yoki har qaysi qatorga joylashtirish kerak bo’lgan buyumlar soni haqidagi ko’rsatmani o’zgartirib , tarbiyachi bolalarni buyumlar miqdorini oldin qatorlar rangi bilan , keyin esa ularning fazoviy joylashuvlari bilan bog’lashni o’rgatadi .
Shuningdek, kichkintoylar buyumlarning chapda , o’ngda , yuqorida , pastda bir- biriga nisbatan qanday joylashganliklarini aniqlashni ham o’rganadilar.
Topshiriqni bajarib bo’lganlaridan keyin tarbiyachi bolalardan har qaysi qatorda qanchadan o’yinchoq ( bitta yoki ko’p ) borligini so’raydi.Bu xil ishga kamida ikki - uch mashg’ulot ajratiladi .
Tarbiyachi “Topshiriq “ o’yinini tashkil qilishi mumkin, bu o’yinda bolalar to’plamni aniqlashni , buyumlarni mustaqil tanlashni o’rganadilar .Bu o’yin uchun buyumlar birlik va ko’plikda berilmog’I lozim, masalan birinchi stolda bitta , ikkinchi stolda ko’p o’rdakcha qo’yish mumkin.Bolalar tarbiyachining topshirig’iga ko’ra oldin ko’p , keyin esa bitta o’rdakchani olib kelishadi. Topshiriqni qiyinlashtirish ham mumkin :bir stolning o’ziga bitta archa va ko’p qo’ziqorin qo’yish mumkin . Bu galda bolalar o’yinchoqlarni olib kelmaydilar ,balki stolga yaqin kelib , unda nimalarni ko’rayotganlarini gapirib berishadi.
O’yinchoq guruhlarini tobora har xil joyga , ya’ni: stollarga , deraza tokchalariga , gilamga joylashtirish mumkin . Topshiriqni bajarishdan oldin bolalarning e’tiborini xonaning alohida joylariga ( deraza tokchasi , gilamning o’ng tomonidagi burchak va b.) qaratish kerak , shundan keyin ularning o’zlari ham yaxshi orienter (mo’ljal)ola boshlaydilar.
Bolalar avval “ko’p gullar” , “bitta daraxt” kabi soda gaplardan foydalanadilar . Keyin ular ikkita soda gapni bitta murakkab gapga birlashtirishni o’rganadilar: “gullar ko’p , daraxt esa bitta “ .
“Bitta” va “ko’p” tushunchalarni mustahkamlash uchun har xil usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bolalarga ko’p marta chapak chalishni, bir marta baland sakrashni , bolg’a bilan ko’p marta taqillatgan bo’lsa (2-3 martadan ko’p emas ),shuncha marta taqillatishni taklish qilishi mumkin. Ritmik , bir tovushni ikkinchisidan ajratib taqillatish kerak.Agar bolalar 2-3 ta tovushni ajratishga qiynalishsa, u holda har qaysi urunishdan keyin: “ bir, yana bir, yana bir” deyish kerak .
O’yinchoqlar va buyumlar bilan didaktik o’yinlar bajarish ma’qul , bu o’yinlar jarayonida bolalar “bitta” va “ko’p” tushunchalarini bir-biridan farq qilishni o’rganadilar .
“Qo’ziqorin terish “ o’yini . Tarbiyachi oldindan guruh xonasining har xil burchaklariga taglikka o’rnatilgan archalarni qo’yadi , archalar ostiga esa qo’ziqorinlarni qo’yadi . Shundan keyin bolalar bilan qo’ziqorin terishga boradi. Har qaysi bolaning qo’lida savati bor . Tarbiyachi o’yin syujetini rivojlantiradi: “Bolalar o’rmonga borishdi .Lola qizil qalpoqchali katta qo’ziqorin topdi . Shuhrat esa kichkina qo’ziqorin topdi “ . Shundan keyin bolalarning hammasi bir yerga to’planib, har qaysi bola topgan qo’ziqorinni stolga qo’yadi. Tarbiyachi yakunlaydi : “har qaysingizda bittadan qo’ziqorin bor edi , endi ko’p qo’ziqorin bo’ldi “ .
“Uloqchalar bilan echki “ o’yini.Bu o’yinning maqsadi ayrim elementlardan to’plam tuzish bo’yicha mashq qildirish. O’yin boshlanishiga qadar kichkintoylarni “bo’ri bilan yeti uloq “ eratagi bilan tanishtirish , echki bitta , uloqlar esa ko’p ekanini aniqlash , o’yinchoq echki bilan uloqlarni ko’rish . Shundan keyin bolalardan kimdir ko’zini berkitadi , tarbiyachi esa uloqlarni harjoyga berkitadi . Echki maraydi :” me-e ?” bola ko’zini ochib , uloqlarni qidira boshlaydi . Tarbiyachi bunday deydi : “ Uloqlar shohdor echkidan yashirinishdi , qayerdasiz uloqchalar , jajjivoylar ? “ . Bola uloqni topib , bir so’zi bilan uni stolga qo’yishi zamonoq echki yana ma’raydi : “ me-e ? “ . Tarbiyachi echki yana bitta uloqni qidirishni so’rayapti , deydi . O’yin hamma uloq topilgunga qadar davom etadi . Eng oxirida echki “Rahmat , endi uloqlar ko’p ularning hammasi topildi “ , - deydi.
“Jajjivoy “o’yinini oldingi o’yinga o’xshash o’tkaziladi . Bitta mushuk va ko’p mushukcha , bitta tovuq va ko’p jo’ja , bitta o’rdak va ko’p o’rdakcha bo’lishi mumkin va h. k.
“Bitta va ko’p” tushunchalarni farq qildirish uchun sharlar , halqachalar , toshchalar va boshqa narsalar bilan o’yinni o’tkazish mumkin . Tarbiyachi stolga “Bitta shar ( tugma , halqacha ) “ deydi . Shundan keyin buyumlar guruhlarini ko’rsatadi va deydi : “ Ko’p narsalar ( tugmalar , halqalar ) . Tarbiyachi bolalarga bittadan shar olishni taklif qiladi va shunday deydi : “ Naimada bitta shar , Jasurda bitta shar , Vohidda bitta shar . Yana bitta shar kimda , ko’rsating . Har kim o’z sharini stolga savatga , qutiga qo’ysin . Har kimda bittadan edi , endi nechta bo’ldi ? Ko’p “ .
Bolalarga xaltachalar , savatchlar , qutichalar tarqatish va ularga oldin bitta buyum , keyin esa ko’p buyum solishi taklif qilish mumkin .
“ Bitta “ va ko’p tushunchalarni mustahkamlash uchun o’yin - mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi . Tarbiyachi stolga bir varaq qog’ozni qo’yadi , uning ustiga istalgan hayvon o’yinchoqlardan , masalan , olmaxonlarning bir nchtasini ( 5 - 6 tasini ) qo’yadi . Shundan keyin bolalarga murojaat qiladi: “ Maysarzoda olmaxonlar ko’p . Men bitta olmaxonni mehmonga chaqiraman . Sen ham chaqir . Iroda ( Said ), Iroda ( Said ) nechta olmaxonni chaqirdi ? Mendagi olmaxonlar nechta? “ .
Bolalar navbati bilan to qog’ozda bitta ham o’yinchoq qolmaguncha bittadan o’yinchoq oladilar . Tarbiyachi so’raydi : “ Maysarzoda nechta olmaxon qoldi ? (bitta ham qolmadi ). Mendagi olmaxonlar qancha ? (ko’p) . Yana Maysarzoda olmaxonlar ko’p bo’lsin uchun kelinglar bunday qilaylik . ( O’yinchoqlarni oldingi joylariga qo’yadi ). Said ( Vohid) , senga nechta olmaxon qoldi ? (Qolmadi ) . Maysarzoda olmaxonlar nechta bo’ldi? (Ko’p ) “ .
Bunday o’yin -mashqlarni boshqa hayvonlar to’plami bilan ham o’tkazish mumkin , bular o’rdak bilan o’rdakchalar , ayiq bilan ayiqchalar , cho’chqa bilan cho’chqachlar bo’lishi mumkin . Bu xil mashqlarning borishida bola har bir guruh alohida buyumlardan iborat ekanini tushuna boshlaydi , guruhdan bitta buyumni ajratishni , “ ko’p “ , “ bitta “ tushunchalarini farq qilishni o’rganadi . Bu o’rinda mazkur tushunchalar bir-biriga qarshi qo’yilmaydi ( mana -ko’p , mana - bitta ) , balki bir - biriga taqqoslanadi . “ Bitta “ guruhning tarkibiy qismi sifatida qatnashadi . Bu mashqlarni o’tkazishda tarbiyachi bolalarga tez- tez “ qancha? “ savolini berishi kerak ; ularni ko’p , bitta , bitta ham yo’q so’zlarini ishlatishga undashi kerak . Kichkintoylar javob berayotganida buyumlarning o’zini ham , ularning miqdrini ( bitta quyoncha, ko’p quyoncha ) ham aytishlarini talab qilish zarur .
Mashug’ulotda har xil illyustrasiya materiallarning kiritilishi ham bolalarning “bitta” “ko’p’’ tushunchalarni o’zlashtirishlariga yordam beradi. Chunonchi, “Mushuk mushukchalari bilan”, “It bilan itchalar” rasmlariga qarab, bolalar bitta mushuk va ko’p mushukchalar, bitta it va ko’p itchalar deyishadi, bolalar bitta pomidor va ko’p kichik pomidorlarni topadilar.
Jismoniy tarbiya va musiqa, tasviriy faoliyatlariga oid mashg’ulotlarda bolalar har doim “ko’p” va “ birlik” tushunchasi bilan uchrashadilar. Masalan, koptoklar va cho’plar ko’p, xoda esa bitta, bayroqchalar va ro’molchalar ko’p, zina esa bitta.
Musiqa mashg’ulotida bolalar barabanning har bir taqqilashiga yoki boshqa musiqa asbobining har bir ovoziga stuliga yoki stolga bittadan o’yinchoq qo’yadilar.
Tarbiyachi o’z ishida kundalik turmushdan ham keng foydalanishi mumkin. Uning topshirig’i bilan bola bitta, keyin yana bitta qoshiq keltiradi. Yoki bitta katta va ko’p kichik qoshiqlarni keltiradi. Tarbiyachi bolalarga kitob o’qib berar ekan , kitobning bittaligini, uning varaqlarini esa ko’pgina ekanini ta’kidlaydi. Uchastkada sayr qilib yurganda tarbiyachi, bolalar e’tiborini bitta terak va ko’p qarag’ay o’sayotganiga, qumli joy bittaligiga, skameykalar esa ko’p ekaniga qaratadi.
Kichik guruh bolalari to’plamdan alohida elementini ajratishga va shu elementni bitta to’plamga birlashtirishga, to’plamni yagona butun deb qabul qilishga shunfay qilib o’rgatiladi.
Miqdoriy tasavvurlarni shakllantirishga oid ishlarning navbatdagi bosqichi maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlar guruhlarini taqqoslashga o’rgatish, “ tenglik” va “ tengsizlik” tushunchalari bilan tanishtirishdan iborat. Bu bosqichda bolalarga bir guruhning har bir buyumini boshqa guruh buyumlari bilan mos keltirish va shu yo’l bilan ( sanamasdan) qaysi guruhda ular ko’p qaysi guruhda ular kam yoki tengdan ekanini aniqlashni o’rgatish muhimdir. Tarbiyachi bolalarga buyumlarni ustiga qo’yib va yoniga qo’yib taqqoslash usuli- ustiga qo’yib taqqqoslashdan boshlash kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar bu usulni egallab olganlaridan keyin bolalarni buyumlarning kartochkadagi tasvirlari ostiga qo’yishiga, bunda ular orasidagi intervalni qat’iy saqlangan xolda ( ya’ni buyumlar orasidagi masofaga qat’iy amal qilgan holda ) o’rgatish kerak.
Tarbiyachi buyumlarni bir- birining ustiga va yoniga qo’yish yo’llarri bilan taqqoslash usulini bolalarga o’rgatgandan keyin, to’plamlarning tengligi ( tengsizligi ) ni o’rnata olishga, “tengdan “ ( qancha bo’lsa, shuncha ), ko’p- kam”
munosabatlarini o’rnatishni o’rgatadi. Shu maqsadlarda buyumlarning ikki guruhini taqqoslashga doir har xil mashqlardan foydalaniladi. Masalan, bolalar qo’g’irchoqlar va piyolalar , quyonchalar va sabzilarning miqdorlari teng yoki teng emasligini, qaysi buyumlar: chelakchalar yoki kurakchalar, qizil yoki ko’k doirachalar ko’p yoki kam ekanini aniqlaydilar. Taqqoslash uchun buyumlarning miqdori teng (2 va 3, 3 va 4, 4 va 5ta buyumga ortiq yoki kam ) doirachalar beriladi.
Tarbiyachi shogirdlarini buyumlar guruhlarini taqqoslaganda qanday obyektlar ko’p, qandaylari kam ekanini aytishga o’rgatadi (“ Qizil doirachalar ko’k doirachalardan ta ortiq, ko’k doirachalar qizil doirachalarga nisbatan
Ta kam, ko’k doirachalar nechta bo’lsa, qizil doirachalar ham shuncha ham shuncha”).
Tarbiyachi bir hil buyumlarning orasidagi miqdoriy munosabatlarni doim almashtirib turishi kerak. Masalan, shanday qilish kerakki, ko’k doirachalar qizil doirachalardan ham ko’p bo’lsin, ham kam bo’lsin, qizil doirachalar qancha bo’lsa, shuncha bo’lsin. Taqqoslanayotgan guruhlarning fazoviy holatlarini ham o’zgartirib turish kerak. Masalan, to’plam polotnosining goh ustki, goh pastki qatoriga ko’proq ( kamroq) miqdorda buyumlarni joylashtirish kerak, bolalar kartochkada ham mos ravishda shu ishni bajarishlari kerak. Bunday mashqlarni bajarish jarayonida bolalar har xil turdagi va rangdagi buyumlar (ayiqchalar, mashinachalar, yashil, sariq, sharlar va h.k) ortiq, kam, teng bo’lishi mumkinligini bilib oladilar.
O’quv yili oxirida bolalarga har xil o’lchamdagi buyumlar miqdorini taqqoslashni ( ustiga yoki yoniga qo’yish bilan ) o’rgatish kerak. Chunonchi, kichik va katta kubchalar guruhlarini taqqoslashda ( har bir katta kubchaga bittadan kichik kubchani qo’yib ) kichkintoylar bitta kichik kubcha juftsiz qolganini, demak, kichik kubchalar ko’p, katta kubchalar kam ekanini aniqlaydilar. Shunga o’xshash mashqlarda munosabatlarning, ya’ni katta obyektlar ko’p ; katta va kichik obyektlat miqdori teng kabi munosabatlarning har xil variantlarini o’rgatish kerak.
Buyumlar majmualarini taqqoslashda har xil analizatorlarga suyanish muhim ahamiyatga ega.
Masalan, tarbiyachi dastlab bolalar kaftga har bir urganda ( cho’p bilan stolga urishda) stolga bittadan o’yinchoq qo’yishga o’rgatadi, keying mashg’ulotlarda stolga nechta o’yinchoq qo’yilgan bo’lsa, (2-3ta) kaftga shuncha urishni taklif qiladi. Shundan keyin tarbiyachining o’zi bolg’acha bilan necha marta urganini tinglash va kaftga shuncha marta topshiriq qilib beradi.