Kurs ishi mavzu: Qusam Ibn Abbos maqbarasiga ekskursiya tashkil qilish. Topshirdi

II-BOB. Qusam Ibn Abbos hayoti va faoliyat.

2.1. Qusam Ibn Abbos hayoti va uning majmuasi.

Qusam ibn Abbos nomi tarixning to‘zonli sahifalari orasida qolgan, u to‘g‘rida ko‘p ham ma’lumot mavjud bo‘lmagan sahobiydir. Holbuki, bu zot Rasululloh (s.a.v.)ning yaqinlaridan bo‘lib, qabri bizning zaminimizda, Samarqandda joylashganligi ko‘pchilikka ma’lum.

Qusamning otasi Rasululloh (s.a.v.)ning amakilari Abbos, onasi Maymuna onamiz (r.a.)ning singillari Luboba binti Horis al-Hilaliyya. Bu Qusam ibn Abbosning payg‘ambarimiz bilan ham ota, ham ona tomonidan qarindosh bo‘lganligini ko‘rsatadi. Manbalarda aytilishicha, hazrati Xadicha (r.a.)dan keyin islomni qabul qilgan birinchi ayol Qusamning onasidir.

Qusam ibn Abbosning tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumot yo‘q. Ammo 626 yil, 11 yanvarda (hijriy 4 yil, 5 sha’bon) tug‘ilgan hazrati Husayn bilan emikdosh bo‘lgani hisobga olinsa, 626 yil deb taxmin etish mumkin.

Bu sahobiyni Payg‘ambar (a.s.) juda yaxshi ko‘rar edilar. Bir marta Arafotdan qaytayotib ulovlarining oldiga uni, orqasiga akasi Fazlni mingashtirganlar. Yana bir gal tengdoshlari bilan o‘ynab turgan kichkina Qusamni shu yerdan o‘tib borayotib ulovlariga mindirib olganlar.

Abdulloh ibn Abbosdan qilingan rivoyatga ko‘ra, Qusam Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak jasadlarini yuvib, dafn etishda qatnashgan va unda asosiy vazifani bajargan. U zot (a.s.) tuproqqa qo‘yilgach, eng oxiri qabrdan chiqqan, binobarin, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni so‘nggi bor ko‘rgan u edi. Garchi yoshi kichik bo‘lgani uchun uch roshid xalifalar davrida biror vazifaga tayinlanmagan bo‘lsa-da, hazrati Ali (r.a.) zamonida Makka voliysi bo‘lgan. Bu paytga kelib Qusam o‘ttiz ikki yoshlar atrofida edi. Uning Makkaga voliyligi 42 h./662 m. yilgacha – hazrati Muoviya Xolid ibn Osni uning o‘rniga tayinlaguniga qadar davom etdi.

Qusam hazrati Muoviya davrida, 56 h./676m. yilda Said ibn Usmon qo‘mondonligidagi qo‘shin safida Movarounnahr safarida ishtirok etdi. Umaviylar bilan munosabatlari yaxshi bo‘lmagani uchun bu yurishda Qusam oddiy askar sifatida qatnashdi. Chunki u hazrati Ali va hazrati Muoviya o‘rtalaridagi tortishuvda hazrati Ali tarafida turgan hamda uning Makkadagi voliysi bo‘lgandi. Said ibn Usmon garchi umaviylardan bo‘lsa-da, qo‘shini safidan joy olgan Qusamga izzat-ikrom ko‘rsatdi, yonidan ayirmadi.

O‘ta tavozeli, kamtarin va qanoatli zot bo‘lgan Qusam Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga yaqinman deb o‘zini boshqalardan ustun tutmasdi. Chunonchi, bir rivoyatda Said ibn Usmon: “Qo‘lga kiritilgan o‘ljadan sizga ming hissa ajratilsinmi?” – deya so‘raganida, u zot: “Yo‘q, besh hissa”, deb javob bergan. Keyin yana: “Oldin boshqalarning hissalarini bering, undan keyin menikini o‘ylab ko‘ramiz”, degan ekan.

Bu buyuk shaxs vafot etgan joy borasida turli ma’lumotlar mavjud. Uning Samarqandda vafot etgani va qabri ham o‘sha yerda ekani haqida juda ko‘p ishonchli manbalar, jumladan, Buxoriy o‘z asarida guvohlik beradi. Hatto uning akasi Abdullohning: “(Ukamning) tug‘ilgan va vafot etgan joyi bir-biridan naqadar uzoq! Makkada tug‘ildi, ammo Samarqandda o‘ldi”, degani rivoyat qilinadi. Bundan tashqari, tafsir asari muallifi Abu Solihning: “Biz hech bir ota-onaning bolalari qabrini Abbos va Ummu Fazlning farzandlari qabrichalik bir-biridan uzoq bo‘lganini ko‘rmadik. Fazl Shomda, Abdulloh Toifda, Ubaydulloh Madinada, Qusam Samarqandda, Ma’bad esa Afrikada vafot etishdi”, degan so‘zi mashhurdir.

Qusam ibn Abbos ibn Abdulmuttalib ibn Hoshim ibn Abdumanof (roziyallohu anhu) – Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning amakivachchalari, u zotga qiyofasi juda o‘xshash besh sahobaning biri, Hasan yoki Husayn (roziyallohu anhu)ga emikdosh. Taxminan hijriy 4 (626 milodiy) yili tavallud topgan.

Qusam (roziyallohu anhu)ning otasi Abbos ibn Abdulmuttalib Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning amakilari bo‘lgan. Onasi Ummu Fazl nomi bilan mashhur Luboba Kubro binti Horis ibn Xazan Hiloliyadir. U Xadicha (roziyallohu anho)dan so‘ng islom dinini qabul qilgan ikkinchi ayol hisoblanadi. Mo‘minlar onasi Maymuna binti Horisning singlisidir.

Ibn Mojadan naql etilgan rivoyatda aytilishicha, bir kuni Ummu Fazl Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ga dedi: «Yo Rasululloh, tushimda oila a’zolaringizdan biri uyimdaligini ko‘rdim». U zot dedilar: «Yaxshilikni ko‘ribsan, Fotima farzandli bo‘ladi va sen uni emizasan». O‘shanda Hasan yoki Husayn (roziyallohu anhu) dunyoga keldi. Ummu Fazl Qusamga qo‘shib ulardan birini emizdi. Ummu Fazl dedi: «Bir kuni Nabiy (sollallohu alayhi va sallam)ning oldilariga kichkina Qusamni olib bordim va tizzalariga o‘tkazdim. Qarasam, Qusam u zotning tizzalarini ho‘llab qo‘yibdi, men uning orqasiga urdim. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): «Alloh rahm qilgur, bolamga ozor berding-ku», dedilar.

Ummu Fazlning olti o‘g‘li ham Islom dinini yoyish uchun dunyo bo‘ylab tarqalib ketgan edi. Mashhur mufassir Abu Solih Ummu Fazlning oilasi haqida bunday yozadi: «Ummu Fazl o‘g‘illarichalik qabri tavallud joylaridan buncha uzoqda joylashgan odamni ko‘rmadik: katta o‘g‘li Fazl – Shomda (639 yil), Abdulloh – Toifda (688 yil), Ubaydulloh – Madinada (705 yil), Qusam – Samarqandda Shohi Zinda maqbarasida (677 yil), Ma’bad (Ma’ruf) – Afrikada dafn etilgan». Oltinchi o‘g‘li Abdurahmon o‘z yurtida vafot topgan.

Manbalarda Abdumanof urug‘idan Ja’far ibn Abu Tolib, Hasan ibn Ali, Abu Sufyon ibn Horis ibn Abdulmuttalib, Soib ibn Ubayd va Qusam ibn Abbos Rasulullohga juda o‘xshash bo‘lgani qayd etiladi. Ba’zi rivoyatlarda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Qusam haqida: «Odamlar ichida Qusam menga xilqat va xulq jihatidan eng o‘xshashidir», deganlar. Qusam ibn Abbos har bir ishida Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ga o‘xshashga harakat qilar edi. Masjidga boradigan bo‘lsa, sepib olgan atrining xushbo‘yidan odamlar uning qaysi yo‘ldan o‘tganini bilar edilar.

Qusam ibn Abbos (roziyallohu anhu) Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning eng yosh sahobalaridan bo‘lgan. Shuningdek, Rasulullohni eng oxirgi ko‘rgan sahoba ham aynan Qusam ibn Abbos edi. Zero, Rasululloh vafot etib, qabrga qo‘yilganlarida, qabr ichiga tushganlarning eng kichigi bo‘lgani va qabrdan eng oxiri chiqqani rivoyatlarda mashhur. Shunda Qusam 8 yoshlarda bo‘lgan deb aytiladi.

Qusam ibn Abbos Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning kuyovlari Ali (roziyallohu anhu)ga sodiq yordamchi bo‘lgan. Jamal, Siffin va Nahravon janglarida ishtirok etgan. Ali (roziyallohu anhu) xalifaligi davrida Qusamni Makka amiri etib tayinlaganlar. Shunday qilib, Qusam ibn Abbos Makka fath etilganidan keyingi 17-amir bo‘lib, milodiy 655–661 yillarda muqaddas shaharga rahbarlik qilgan. Bu vaqtda u o‘ttiz yoshlarda bo‘lgan. Manbalarda Qusam ibn Abbosdan farzand qolmagani aytiladi.

Qusam ibn Abbosdan rivoyat qilingan hadislar juda kam. Honi’ ibn Honi’ va Abdulmalik ibn Muhammad ibn Amr undan hadis naql qilganlar. Rivoyat qilishlaricha, Qusam ibn Abbosdan: «Qanday qilib Ali (roziyallohu anhu) Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)dan sizlardan ko‘ra ko‘proq (ilm) o‘zlashtirgan?» yoki «Nima uchun Abbos (roziyallohu anhu)ning darajasidan ko‘ra Ali (roziyallohu anhu)ning darajasi ulug‘roq bo‘lgan?» kabi savollarga «U (ya’ni Ali (roziyallohu anhu) oramizda (Rasulullohga) eng yaqin yurgan va ergashgan zot edi», deb javob berardi.

Qusam ibn Abbos Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu)ning o‘g‘li Said ibn Usmon bilan Muoviya (roziyallohu anhu) xalifaligining oxirlarida Xurosonga, u yerdan esa Amudaryoni kechib o‘tib, Movarounnahrga keladi. Samarqand yaqinidagi janglarning birida 57/677 yilda og‘ir yarador bo‘ladi, ko‘p o‘tmay vafot etadi. Said ibn Usmon (roziyallohu anhu) Qusamning janozasini qo‘shin bilan birga o‘qiydi.

Samarqandda Qusam ibn Abbosning qabri Shohi Zinda majmuasida bo‘lib, qadimdan bu joy mahalliy xalq tomonidan qadamjo sifatida e’zozlanadi. Mustaqillik yillarida bu maskan yanada obod bo‘ldi.

Samarqandning qadimgi o‘rni Afrosiyobni tomosha qilgan sayyohlar uning janub tomoniga yursalar, qiyalikda joylashgan, moviy gumbazlari quyosh nurida yarqirab turgan Shohizinda ansanbmliga duch keladilar. Samarqandliklar uchun muqaddas ziyoratgohga aylangan bu ulug‘ yodgorlik uzoq-yaqindan kelgan sayyohlar uchun doimo suyukli ziyoratgohdir.

“Samarqand marvaridi” degan nomga sazovor bo‘lgan Shohizinda ansambli nafaqat tarixiy-me’morchilik yodgorligi, balki, mashhur allomalar, avliyolar malikalar, lashkarboshilarning abadiy oromgohi hamdir. Bu yerdagi har bir maqbara faqat o‘zigagina xos bezaklar bilan qoplangan bo‘lishiga qaramay ularning barchasi yaxlit bir kompozisiyani, tugal bir me’morchilik asarini tashkil etadi. Shohizindaning yana bir qimmatli tomoni shundaki, bu yerda Samarqandning qariyib uch ming yillik tarixi mujassamdir. Negaki, Shohizinda ansambli joylashgan maydon Afrosiyobning janubiy hududlariga kiradi, agarda bu yer qazib ko‘rilsa eramizdan oldingi VI-I asrga oid arxeologik materiallar topiladi. Tarixchilarning aniqlashlaricha, Shohizinda ansamblining shakllanishi eramizning XI asrlaridan boshlangandir. Shohizinda so‘zining ma’nosi “tirik shoh” bo‘lib, qariyib ming yildan buyon bu nom xalq o‘rtasida yashab kelmoqda. Musulmon tarixchilarining yozishlaricha, tirik shoh-Muhammad payg‘ambarimizning amakivachchasi Qusam ibn Abbosga berilgan unvondir. Samarqandlik tarixchi Abul Hakimiyning yozishicha, Qusam ibn Abbos payg‘ambarimizning muborak yuzlarini ko‘rgan oxirgi kishidir. Musulmon tarixchilarining yozishlaricha, Qusam ibn Abbos VIII asrlarda arab lashkarlari tarkibida Samarqandga kelgan va bu yerda dini islomni targ‘ib qilish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Bir kuni Qusam ibn Abbos namoz ibodati bilan mashg‘ul bo‘lib turganida kofirlar hujumiga uchragan va uzilgan boshini qo‘liga olib g‘or orqali yerning tagiga tushib ketgan.

2.1.1 rasm

U to qiyomatga qadar tirik yurar emish. Qusam ibn Abbos kirib ketgan g‘orning oldida unga atab qabr yasalgan va XI asrda uning ustiga maqbara qurilgan. Maqbaradan tashqari bu yerda hashamatli ziyoratxona, masjid va chillaxonalar ham faoliyat ko‘rsatgandir. 1220 yili ro‘y bergan mo‘g‘ul istilosi Shohizinda maqbarasi taqdirida ham ayanchli rol o‘ynadi. Mug‘ullar bu yerdagi ko‘pgina inshootlar va qabrlarni ostin-ustun qilib tashladilar. Ammo, ular ham Qusam ibn Abbos qabriga tegishdan cho‘chidilar. Lekin, qarovsizlik oqibatidan bu qabr ham ancha xarobaga aylangan edi. XIV asrning boshlariga kelib samarqandlik din ahllari va rahbarlarning sa’y harakatlari bilan Qusam ibn Abbosning qabri ustiga qaytadan maqbara qurildi, ziyoratxona va chillaxona ham qayta ta’mirlandi.

Samarqand taxtiga Amir Temur o‘tirgach Shohizinda ansamblining hayotida ham katta o‘zgarishlar ruy berdi. Amir Temur bu yerdagi ko‘pgina, xarobaga aylangan inshootlarning o‘rniga yangisini qurdi, ko‘plarini qayta ta’mirladi, Qusam ibn Abbos qabri ustiga hashamatli qabrtosh o‘rnattirdi. Shuningdek, sohibqironning buyrug‘i bilan bu yerda yangi masjid ham barpo qilindi. Bu o‘rinda shuni aytishimiz lozimki, Shohizinda me’morchilik ansambli turli davrlarda har xil hukmdorlar va amaldorlar tomonidan barpo qilingan maqbaralar, masjid va madrasalardan iborat murakkab yodgorlikdir.

2.1.2 rasm

Shu sababli bu yerga tashrif buyurgan sayyohlar ham osonlik bilan uni anglashlari, tushunishlari mushkuldir. Biz sayyohlarga oson bo‘lishi uchun, Shohizinda ansamblining darvozasidan boshlab, tartib bilan qurilgan inshootlar va maqbaralar haqda so‘z yuritishga qaror qildik. Siyob dehqon bozorining sharq tomonga yo‘l olgan sayyohlarning ko‘zi Afrosiyob qiyaliklari o‘zra buy cho‘zib turgan moviy gumbazlarga tushadi. Shohizindani ziyorat qilmoqchi bo‘lgan sayyohlar zinapoyalarga oyoq qo‘yib darvoza orqali ichkariga kiradilar. Bu darvozaning peshtog‘ida: “Bu ulug‘vor inshoot Abdulaziz Bahodir ibn Ulug‘bek Kuragon, ibn Shohruh, ibn Amir Temur Kuragon tomonidan 838 (1434-35) yilida bunyod qilingan - degan yozuv saqlan¬gandir. Tarixchilarning fikrlaricha, bu darvoza va peshtoqni Mirzo Ulug‘bekning o‘zi bunyod qildirgan, ammo, uni o‘z nomiga emas, kichik o‘g‘li Abdulaziz nomiga yozdirgandir. Darvozadan kirgan sayyohlar chap tomonga burilsa XIX asrda qurilgan masjidga, o‘ng tomonga burilsa 1813 yili Davlat qushbegi tomonidan qurilgan kichik madrasaga kiradi. Madrasaning qarama-qarshi tomonida esa 1910 yili usta Sodiq tomonidan qurilgan yozgi masjid joylashgan. Bu inshootlardan o‘tgan sayyohlar g‘ishtlardan terilgan zinopoyalar orqali yuqori tomonga yo‘l oladilar.

Sayyohlar zinapoyalarning qariyib o‘rtasiga yetganlarida ularning ko‘zlari chap tomondagi hashamatli maqbaraga tushadi. Yaqin-yaqinlargacha ko‘pchilik olimlar, bu maqbaraga, Mirzo Ulug‘bek davrida Samarqandda yashagan turkiyalik astronom Qozizoda Rumiy dafn etilgan deb hisoblar edi. Ammo bu yerdagi qabrlar ochib ko‘rilganida ularda ayollar dafn etilganligi ma’lum bo‘ldi. Bu holat hali Shohizinda ansambli bilan bog‘liq siru-asrorlar to‘liq o‘rganil-maganligini ko‘rsatib turibdi. Zinapoyadan yuqoriga ko‘tarilgan sayyohlar yo‘lakning o‘ng tomonida To‘g‘luq Tekinning o‘g‘li Amir Husaynning maqbarasiga duch keladilar. Bu maqbaraning qarama-qarshi tomonida Amirzodaning qabri bo‘lib, uning ham shaxsiyati hozircha ma’lum emasdir. Bu maqbaralarning yonidan o‘tgan sayyohlar, sohibqironning singlisi Shirinbeka og‘a maqbarasiga kirib boradilar.

Ajoyib va nafis bezaklar bilan qoplangan bu xilxona o‘z salobati bilan diqqatingizni tortadi. Shirinbeka og‘a maqbarasining qarama-qarshi tomonida esa barvaqt vafot etgan Shodimulk og‘a va uning onasi qabrlarini o‘z ichiga olgan maqbara joylashgandir. Bu maqbarani samarqandlik me’morlar usta Bahriddin va usto Shamsiddinlar hamda buxorolik usta Zayniddinlar barpo qilganliklari yozib qo‘ yilgandir. Tarixiy manbalardan anglashilicha, Shodimulk og‘a 1371 yili, uning onasi Turkon og‘a 1383 yili qazo qilganlar. Bu maqbaralardan o‘tgan sayyohlar yo‘lakning chap tomonda yonma-yon qad rostalagan ikki no‘malum maqbaraga duch keladilar. Faqat ularning bittasida uni yaratgan ustaning, ya’ni, Ali Nasafiyning nomi saqlangandir. Shohizinda ansamblining o‘rtasidagi koridordan sekin-asta qadam tashlab borayotgan sayyohlar endi eng baland no‘qtaga yaqinlashadilar. Bu yerda ansamblning eng qadimiy qismi joylashgandir. Amir Temurning eng jasur lashkarboshisi amir Burunduq bu yerda abadiy uyquda yotibdi. Uning maqbarasi taxminan 1380 yillarda barpo qilingandir. Amir Burunduq qabrini ziyorat qilib o‘tgan sayyohlar, endi koridorning o‘ng tomoniga burilib Qusam ibn Abbos maqbarasiga kirib boradilar. Qusam ibn Abbosning qabrtoshi juda hashamatli bo‘lib ustma-ust qo‘yilgan uchala tosh ham nafis mayolika bilan qoplangan va ularga Qur’ondan keltirilgan oyatlar yozilgandir. Shuningdek, bu yerda ziyoratxona, chillaxona va XV asrda qurilgan masjid ham yaxshi saqlangan. Shohizinda ansanblidagi koridorning eng turida bir necha maqbaralar, masjid va chortoq barpo qilingan. Tarixchilarning fikrlaricha, bu yerdagi masjid, chortoq va maqbarani Amir Temurning xotini Tuman og‘a barpo qildirgan va bu pokdomon malikaning o‘zi ham shu yerda abadiy uyquda yotibdi. Tuman og‘a maqbarasining qarshi tomonida, shaxsiyati no‘malum, ammo yoshligida qazo qilgan malikaning qabri saqlangandir. Koridorning eng to‘rida esa ulamo Xoja Ahmadning maqbarasi joylashgan bo‘lib, bu eng oxirgi inshootdir. Albatta, bu yerda Shohizinda ansambli haqida to‘liq ma’lumot berishning imkoni yo‘qdir. Shu narsa ma’lumki, bu ansambl qoraxoniylar davrida qurilishi boshlangan, Amir Temur va temuriylar davrida rivojlangan, mang‘itlar davrida qurilishi yakunlangan.

Markaziy Osiyo me’morchiligi tarixida alohida e’tiborga sazovor bo‘lgan Shohizinda haqida yuz marta eshitgandan ko‘ra bir marta ko‘rgan ma’qulroq deb o‘ylaymiz. Qadrli sayyoh, Shohizinda zinapoyalariga ohista qadam qo‘yib bu yerdagi sukunatga quloq tuting. Bu muqaddas tuproqda Buyuk Turonning ne-ne ulug‘lari abadiy o‘yquda yotibdilar.

Mirzo Ulug‘bek zamonasidan buyon bu maydon Samarqand ahli uchun Bosh maydon hisoblanadi. Samarqand hukmdorlarining farmonlari shu yerdan e’lon qilinadi. Yovga qarshi erk jangiga otlangan jasur lashkarlar, aynan, shu maydonda qasamyod qilishib keksalardan duo-fotiha olganlar… Registon maydonida olib borilgan arxeologik qazishmalarning ko‘rsatishicha, ibtidoiy jamoa davrida bu yerda ulkan changalzor bo‘lib eng qadimgi ovchilar changalzorda har xil yovvoyi hayvonlarni ovlaganlar. Qazishmalar paytida Registon maydonining eng pastki qatlamlaridan ibtidoiy odamlarning ov qurollari topilgandir. Antik davrda esa hozirgi Registon maydonidan Afrosiyob shaharchasi tomonga katta ariq o‘tkazilgan ekan. VIII-X asrlarda Registon maydoni o‘rnida juda ko‘plab imoratlar paydo bo‘la boshlaydi, chunki, Samarqandni istilo qilgan arablar Afrosiyobdan bir necha minglab mahaliy aholini majburlab ko‘chirgan edilar. Aynan shu davrlarda bu yerda xunarmandlarning ustaxonalari, savdo rastalari bunyod etiladi. XI-XII asrlarda hozirgi Registon maydoni o‘rni va atrofidagi mahallalar tashqi mudofaa devori bilan o‘ralib “tashqi shahar” nomi bilan atala boshlaydi. 1220 yili Afrosiyob Chingizxon tomonidan vayron qilingach, bu yerda yashashni iloji qolmaydi, tirik qolgan xalq hozirgi eski shahar tomonga, ya’ni, Registon maydoni atrofiga ko‘chib o‘tadi. Bu yerdan oqib o‘tuvchi kanal ancha kengayib sayozlasha boshlaydi.

Shundan so‘ng, kanal uchun yangi o‘zan qazilib jilovlanadi. Kanalning eski o‘zanida juda ko‘p qum to‘planganligi uchun bu joy Registon, ya’ni, “qumloq joy” deb atala boshlandi. Sohibqiron Amir Temur davrida Registon maydoni o‘rnida markaziy bozor joylashgan edi, shuningdek, bu yerda jahongirning xotini Tuman og‘a tomonidan barpo qilingan usti yopiq savdo timi-rastalar qurilgan edi. Registon maydonining me’moriy tomondan shakllanishi Mirzo Ulug‘bek hukumronligi davridan boshlangan. Samarqandga 40 yil (1409-1449 y.) huqmronlik qilgan ulug‘ munajjim Mirzo Ulug‘bek bu shaharning obodonchiligi borasida hyech narsani ayamadi. Mirzo Ulug‘bekning farmoni bilan Tuman og‘a timining g‘arbiy tomonida hashamatli madrasa qurish boshlanadi.