Kurs ishi mavzusining

Lazerlarning tibbiyotda qo‘llanish tarixi . . . . . . . . . . 4
Lazer diagnostikasi 10
Lazerlardan ko‘z kasalliklarini davolashda foydalanish

Kirish

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Zamonaviy tibbiyotda fan va texnikaning ko’plab yutuqlari qo’llaniladi. Ular kasalliklarni o’z vaqtida tashxislashga yordam beradi va ularni muvaffaqiyatli davolashga yor- dam beradi. Shifokorlar o’z faoliyatlarida lazer nurlanishining imkoniy- atlaridan faol foydalanmoqdalar. To’lqin uzunligiga qarab, tananing to’qimalariga turli xil ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun olim- lar klinik amaliyotda keng qo’llaniladigan ko’plab tibbiy ko’p funksiyali asboblarni ixtiro qilishdi.

Hozirgi kunda kasalliklarni erta aniqlash va asoratlarsiz davolashda lazerlarning ahamiyati katta. Shu sababli lazer texnologiyalarini tibbiy- otga, ayniqsa, xirurgiyaga tatbiq etish masalalari juda dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Lazerlarning tibbiyotda qo‘llanish usullar- ini hamda lazer nurlanishining inson organizmiga ta’sirini o‘rganish
Kurs ishining vazifalari. Impulsli, uzluksiz rejimda ishlaydigan lazerlardan turli maqsadlarda foydalanish, xirurgiyada jarrohlik amaliy- otini amalga oshirish uchun mos parametrli lazerni tanlash usullarini tahlil qilish.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa va foy- dalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat bo‘lib, jami 17 sahifa. Kurs ishida ta 5 ta rasmdan foydalanilgan.

1. Asosiy qism

1. Lazerlarning tibbiyotda qo‘llanish tarixi

Sanoat lazerlarining paydo bo’lishi jarrohlikning yangi davrini bosh- lab berdi. Shu bilan birga, metallni lazer bilan qayta ishlash bo’yicha mutaxassislarning tajribasi foydali bo’ldi. Ko’zning ajratilgan to’r par- dasini lazerli payvandlash - bu nuqta bilan aloqa qilish; lazer skalpel

- avtogen kesish; suyaklarni payvandlash - termoyadroviy payvandlash; mushak to’qimalarining ulanishi ham qarshilik payvandlashdir.
Lazer nurlanishining har qanday ta’siri bo’lishi uchun, to’qima uni o’zlashtirishi kerak. Jarrohlikda eng mashhur lazer - CO₂ lazeridir. Boshqa lazerlar monoxromatikdir, ya’ni ular faqat o’ziga xos rangga ega bo’lgan ba’zi biologik to’qimalarni isitadi, yo’q qiladi yoki payvandlaydi. Masalan, argon lazer nurlari shaffof bo’lmagan shishasimon tanadan erkin o’tadi va o’z energiyasini qizil rangga yaqin to’r pardasiga be- radi. Ko’p hollarda karbonat angidrid lazer mos keladi, masalan, siz har xil rangdagi matolarni bir -biringizga kesishingiz yoki payvandlashingiz kerak. Biroq, bu boshqa muammoni keltirib chiqaradi[1]. To’qimalar qon va limfa bilan to’yingan, ko’p suvni o’z ichiga oladi va suvdagi lazer nurlanishi energiyani yo’qotadi. Lazer nurining energiyasini os- hirish mumkin, lekin bu to’qimalarning yonishiga olib kelishi mumkin. Jarrohlik lazerlarini yaratuvchilar har xil fokuslarga murojaat qilish- lari kerak, bu esa uskunaning narxini ancha oshiradi. Metall payvand- lash bo’yicha mutaxassislar yupqa metall plitalar paketini kesishda ular bir -biriga mahkam o’rnashib turishi zarurligini, qarshilik nuqtali pay- vandlashda payvandlanadigan qismlarning bir -biri bilan yaqin aloqada
bo’lishi uchun qo’shimcha bosim zarurligini uzoq vaqtdan beri bilishadi. Bu usul jarrohlikda ham qo’llanilgan: professor O.I.Skobelkin va uning hammualliflari to’qimalarni payvandlashda ularni qonni siqib chiqarish uchun biroz siqib qo’yishni taklif qilishgan. Yangi usulni amalga oshirish uchun bugungi kunda oshqozon -ichak trakti jarrohligida, o’t yo’llari, taloq, jigar va o’pkada operatsiyalarda ishlatiladigan asboblarning bu- tun majmuasi yaratildi[5].
Lazerli tibbiyot uchta asosiy yo’nalish bo’yicha rivojlanadi: jarrohlik, terapiya va diagnostika. Lazer nurlanishining to’qimalarga ta’siri nurlan- ish diapazoni, to’lqin uzunligi va emitentning foton energiyasi bilan bel- gilanadi. Umuman olganda, tibbiyotda organizmdagi lazer ta’sirining barcha turlarini ikki guruhga bo’lish mumkin:

• 
  Kam intensivlikli lazer nurlanishi;
  
• 
  Yuqori intensiv lazer nurlanishi.
  

Bunday lazerga ta’sir qilish tanadagi to’qimalarda biofizik, shun- ingdek kimyoviy jarayonlarning o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Shun- ingdek, bunday terapiya metabolizmning o’zgarishiga (metabolik jaray- onlar) va uning bioaktivatsiyasiga olib keladi. Kam intensiv lazerning ta’siri asab to’qimasida morfologik va funktsional o’zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Shuningdek, bu ta’sir yurak-qon tomir tizimini va mikrosirkulyat- siyani rag’batlantiradi. Yana bir past intensivlikdagi lazer uyali, shun- ingdek to’qima teri elementlarining biologik faolligini oshiradi va mushak- lardagi hujayralararo jarayonlarning faollashishiga olib keladi. Uning ishlatilishi redoks jarayonini boshlash imkonini beradi. Bundan tashqari, ta’sir qilishning shunga o’xshash usuli tananing umumiy barqarorligiga
ijobiy ta’sir qiladi.
Ushbu terapiya usuli yallig’lanishni bartaraf etishga, shishishni ka- maytirishga, og’riqni yo’q qilishga va regeneratsiya jarayonlarini faol- lashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari, u fiziologik funktsiyalarni va immunitet reaktsiyasini rag’batlantiradi.
Ushbu ta’sir qilish usuli har xil lokalizatsiyaning o’tkir va surunkali yallig’lanish jarayonlari, yumshoq to’qimalarning shikastlanishi, kuyish, muzlash va teri kasalliklari bo’lgan bemorlarga buyuriladi. Uni periferik asab tizimining kasalliklari, mushak-skelet tizimining kasalliklari, shun- ingdek, yurak va qon tomirlarining ko’plab kasalliklari uchun qo’llash mantiqiy.
Kam intensivlikdagi lazer nurlanishi nafas olish, ovqat hazm qilish, genitouriya, KBB kasalliklari va immunitet holatining buzilishlarida ham qo’llaniladi.
Ushbu terapiya usuli stomatologiyada keng qo’llaniladi: og’iz bo’shlig’i shilliq pardalari, periodontal kasalliklar va TMJ (temporomandibular qo’shma) tuzatishlarida.
Bundan tashqari, bu lazer yordamida tishlarning qattiq to’qimalarida, kariyes, pulpit va periodontitda, yuz og’rig’ida, yallig’lanish jarohat- lari va shikastlanishlarda yuzaga keladigan asabiy bo’lmagan lezyonlar davolanadi.
Yuqori intensivlikdagi lazer nurlanishi ko’pincha jarrohlikda va uning turli sohalarida qo’llaniladi. Axir, yuqori intensivlikdagi lazer nurlan- ishining ta’siri to’qimalarni kesishga yordam beradi (lazerli skalpel kabi ishlaydi). Ba’zan u antiseptik ta’sirga erishish, pıhtıla¸sma plyonkasini yaratish va agressiv ta’sirlarga qarshi himoya to’sig’ini yaratish uchun

1-rasm. Ikki muhit chegarasida lazer nurining harakati

ishlatiladi. Bundan tashqari, bunday lazer metall protezlarni va turli xil ortodontik jihozlarni payvandlash uchun ishlatilishi mumkin.

Ushbu ta’sir qilish usuli to’qimalarning termal kuyishini keltirib chiqaradi yoki ularning ivishiga olib keladi. Tegishli hududlarning bug’lanishi, yon- ishi yoki karbonlanishiga olib keladi.
Tanaga ta’sir qilishning ushbu usuli urologiya, ginekologiya, oftal- mologiya, otolaringologiya, ortopediya, neyroxirurgiya va boshqa so- halarda turli xil jarrohlik aralashuvlarni amalga oshirishda keng qo’llaniladi.
Shu bilan birga, lazer jarrohligi ko’plab afzalliklarga ega:

• 
  deyarli qonsiz operatsiyalar;
  

• 
  maksimal aseptiklik (bepushtlik);
  

• 
  operatsiyadan keyingi asoratlarning minimal darajasi;
  

• 
  qo’shni to’qimalarga minimal ta’sir;
  
• 
  operatsiyadan keyingi qisqa muddat;
  

• 
  aniqlik;
  

• 
  chandiq paydo bo’lish ehtimolining pasayishi.
  

Og’iz bo’shlig’i shilliq qavati va periodontal kasalliklarni davolash bo’yicha adabiyot ma’lumotlarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ba’zi dorilar, ayniqsa, antibiotiklar va steroidli dorilar tupurikning oksidlanish- qaytarilish potensialini o’zgartiradi, lizozim faolligini susaytiradi, allergik reaktsiyalar, organizmning patogen ta’sirga chidamliligi pasayishiga olib keladi. Bularning barchasi og’iz mukozasida va periodontiumda pa- tologik jarayonning borishini va davolashini murakkablashtiradi.

Lazer nurlanishining biologik to’qima bilan o’zaro ta’siri tabiati lazer nurlanishining quvvat zichligiga va o’zaro ta’sir vaqtiga bog’liq. Lazer nurlari yordamida to’qimalarni kesish tezligi jarroh tomonidan empirik tarzda tanlanadi, bu to’qima turiga va tanlangan lazer nurlanish parametr- lariga qarab kesishning kerakli sifatiga bog’liq. Kesish tezligini sekin- lashtirish to’qimalarni karbonlashtirilishini kuchayishiga va pıhtıla¸sma chuqur zonasining shakllanishiga olib kelishi mumkin. Super zarba ho- latida va ayniqsa puls-davriy rejimda atrofdagi to’qimalarning haddan tashqari qizishi bilan bog’liq karbonizatsiya va nekroz deyarli lazer nurin- ing har qanday tezligida chiqarib tashlanadi. Tibbiy amaliyotda ishlati- ladigan asboblarning asosiy xususiyatlari. Radiatsiya to’lqin uzunligi 10,6 µm. Chiqish radiatsiyasining kuchi (sozlanishi) 0,1-50 W. ”Tibbiy impuls” rejimida quvvat 50 W. Yuqoridan lazer nurlanishining quvvat zichligi shartli ravishda impulsli lazerlar uchun 50-150 W/sm² va doimiy lazerlar uchun 10 W/sm² bilan cheklangan. Mato ustidagi lazer nurlar-
ining diametri (o’zgartirilishi mumkin) - 200; 300; 500 mikron. Asosiy nurlanishni diyot lazer nurlari bilan boshqarishi - 2 mW, 635 nm. Radiat- siya rejimlari (o’zgartirilishi mumkin) - doimiy, yurak urish davri, tibbiy impuls. Radiatsiya ta’sir qilish vaqti (sozlanishi) - 0,1-25 minut. Pulsat- siyalanuvchi davriy rejimda (sozlanishi) nurlanish pulsining davomiyligi 0,05-1,0 s ni tashkil qiladi. Pulslar orasidagi pauza davomiyligi 0,05-1,0 s. Masofadan boshqarish pulti. Oyoq pedalini yoqish va o’chirish. Yonish mahsulotlarini olib tashlash - tutunni evakuatsiya qilish tizimi. Ishlay- digan bo’shliqning radiusi 1200 mm gacha. Sovutish tizimi avtonom, havo-suyuq turdagi. Operatsion xonasining qavatiga yoki stoliga joy- lashtirish. Quvvat manbai (o’zgaruvchan tok) - 220 V, 50 Hz, 600 W. Umumiy o’lchamlari, massasi farq qiladi. Ko’rinib turibdiki, jarrohlik uchun lazer va boshqa tibbiy lazerlar o’rtasidagi asosiy farq yuqori ra- diatsiya kuchi, ayniqsa pulsda. Bu zarba davomida to’qima moddasi nurlanishni qabul qilishi, isishi va atrofdagi havo bo’shlig’iga bug’lanib ketishi uchun zarurdir. Asosan, barcha jarrohlik lazerlari o’rta infraqizil optik diapazonda ishlaydi.

2.