Kurs ishi tdtu 108-19 (KB) guruh talabasi

T.: «Moliya»,

xom ashyo	zahiralari, qishloq xo’jaligi xom ashyosini ishlab chiqarish hajmlari
resurslari
Mehnat	Iqtisodiy faol aholi soni, band aholi ulushi, ishsizlik darajasi,
resurslari va	xizmatchilar daromadi darajasi, kadrlarning malaka darajasi,
bandlik	aholining savodxonligi
Ishlab	Asosiy ishlab chiqarish fondlari, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi, uskunalarning foydalanish muddati, asosiy
chiqarishning	fondlarning eskirishi darajasi
texnik bazasi
Ilmiy-	Iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan investitsiyalar, shu jumladan, xorijiy investitsiyalar hajmlari, investitsiya risklari darajasi, ishlab chiqarishning texnik jihozlanishi, fan-texnika
texnika	yutuqlaridan foydalanish va ITTKI sohasini rivojlantirish holati,
salohiyati	mahsulotning fan sig’imkorligi katta va yuqori texnologik turlarini ishlab chiqarish
Moliya-	Soliq va kredit siyosati, iqgisodiyotning real sektori korxonalarining foydalilik va rentabellik darajasi. Narx siyosati va
Kredit tizimi	narxni shakllantirish siyosati
Infratuzilma	Bank tizimining rivojlanishi holati, transport, kommunikatsiya xizmatlari va mexmonxona xo’jaligi sohalari, tovar va fond birjalari, marketing, konsalting, auditorlik xizmatlari, sug’urta sohasi tarmog’ining ishonchliligi
Ekologik	Atrof-muhitning ifloslanish darajasi, radiatsion fon, zararli chiqindilar, tabiiy iqlim va uning o’zgarishi, xorijiy fuqarolarning
vaziyat	unga moslashish darajasi

2-jadval

Investitsiya muhiti holatini belgilovchi kengaytirilgan omillar

Ta’sir etuvchi omillar guruhi	Ko’rinishlari
I. SIYOSIY OMILLAR	Davlatning investitsiyalar, xususan, xorijiy investitsiyalar bo’yicha siyosati Davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasi Mamlakatning xalqaro shartnomalarga qo’shilganlik darajasi Mamlakatning xalqaro bitimlarga rioya qilishi Siyosiy ahvolning barqarorligi (siyosiy harakatlar, to’qnashuvlar, qo’shni davlatlarning osoyishtaligi) Siyosiy hokimiyatning maqsadli harakati Davlat apparatining samarali ish yuritishi Ko’p partiyaviylik va siyosiy guruhlarning mavqei Soliq, valyuta, narx, pul-kredit siyosatining investitsiya siyosatiga uyg’unligi Mamlakatdagi ekologik vaziyat va hukumatning ekologik sog’lomlashtirish bo’yicha siyosati ko’lami
II. IQTISODIY OMILLAR	Mamlakatning iqtisodiy ahvoli Inflyatsiya darajasi Soliq imtiyozlari Bojxona tartibi Mamlakatning tabiiy va xom ashyo resurslari holati Ishchi kuchi holati va qiymati Ishchi kuchidan foydalanish tartibi

	Muayyan tovarlar uchun talab va taklif Raqobat va bahoning erkinligi Valyuta konvertatsiyasi va milliy valyuta kursining barqarorligi Bank foiz stavkalari Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari Mamlakatning geografik-hududiy jihatdan joylashuvi (tabiiy ofatlar, dengiz va quruqlik yo’llari, iqlim sharoiti)
III. IJTIMOIY OMILLAR	Xususiy mulk hamda xorijiy investitsiyalarga nisbatan mahalliy aholi munosabati Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli Aholining mafkuraviy qarashlari va ularning turli-tumanligi Mamlakatda turli millatlikka nisbatan mavjud munosabat Aholining savodxonlik darajasi Ishchi-mutaxassislar malakasi, ko’nikmalari va tajribalarining o’sib borishi va unga intilish Yangiliklar va turli xil ixtirolarga aholining munosabati va ularni qabul qilish darajasi
IV. HUQUQIY OMILLAR	Investitsiya faoliyati huquqiy asoslarining mustahkamlik darajasi Investitsiya faoliyatini bevosita ta’minlovchi huquqiy asosning mustahkamlik darajasi Investitsiya faoliyatining me’yoriy asoslari (farmonlar, qarorlar, qonunlar, nizomlar, yo’riqnomalar va h.k. )

O’zbekistonda jahon talablariga mos, milliy xususiyatlarga xos investitsiya dasturlari va loyihalami ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun quyidagi qo’shimcha chora-tadbirlarni bajarish lozim bo’ladi:

1.2Investitsion faoliyat va unga ta’sir etuvchi omillar
O’zbekistonda xorijiy investorlar faoliyati uchun qulay investitsiya muhitini yaratish va xorijiy investorlarni respublikaga ko’proq jalb etish maqsadida ularga uchun qator soliq va bojxona imtiyozlari belgilangan.
Har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti, birinchi navbatda, uning siyosiy barqarorligidadir. Xuddi ana shu omil xorijlik investorlarning boshqa mamlakatga uzoq muddatli shartnomalar asosida resurslarni kiritish imkoniyatini beradi. Bunday muhit uzoq muddatli investitsiya rejalarini amalga oshirishda juda muhimdir. O’zbekistondagi investitsiya muhitining asosiy xususiyati uning Markaziy Osiyoda eng barqaror mamlakat ekanligidadir.
Har qaysi investor ma’lum bir mamlakat va uning hududiga investitsiya kiritishdan avval o’sha mamlakat va hududning investitsiya muhitini baholash, uning jozibadorligini aniqlashga kirishadi. Albatta, bunda yuqorida ko’rib o’tilgan omillar o’rganiladi, tahlil qilinadi va shu asosda investitsiya qarorlari qabul qilinadi.
Xorijiy investor uchun yuqorida qayd qilingan barcha omillar muhimdir. Shuning uchun ham rivojlangan ko’pgina mamlakatlarda investitsiya loyihalarini baholaydigan, investitsiyalar qo’yilishiga talab bo’lgan davlatlarning investitsiya muhitini o’rganadigan va aniq xulosa va ma’lumotlarni investorlar uchun taqdim etuvchi maxsus firmalar, tashkilotlar mavjuddir. Masalan: Shvetsariya, Germaniya kabi qator mamlakatlarning nufuzli axborot xizmatlari davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy holatini baholash uchun har biri «0» dan «4» gacha bo’lgan (0-qoniqarsiz va 4-o’ta qulay) 4 balli shkala bo’yicha baholanadigan 15 ta muhim ko’rsatkichni hisobga oladigan «BERI»⁴ (business environment risk index)ni qo’llaydi.





Siyosiy
barqarorlik

Milliychilik imkoniyati: ekspropriatsiyadan rezidentlar uchun
	To’lov balansi holati
	Byurokratik tadbirlar - davlat
	Ish haqi va mehnat samaradorligiga xarajatlar
	Qisqa muddatli
	kreditlash imkoniyatlari
	Mahalliy boshqaruv va sherikchilik (4 foiz)

Uzoq muddatli
kreditlash
imkoniyatlari va
xorijiy
investorlarning
sarmoyaga o’z
Xorijiy investitsiyalar va
foydaga munosabati (6
foiz)
BERI INDEKSI
xorijiy investitsiyalar
uchun hudud
1-rasm. Xorijiy investitsiyalar uchun hudud jozibadorligini (maftunkorligini) baholashning BERI indeksi
5.1-rasmdan ko’rinadiki, «BERI» indeksiga kirgan ko’rsatkichlar orasida siyosiy barqarorlik (0,12 ball) eng katta ahamiyatga ega. Tahlillar ko’rsatishicha, G’arb ekspertlari, aynan, harbiy harakatlar yoki ichki vaziyatning keskinlashuvi yuz bergani bois, shuningdek, iqtisodiy va siyosiy nobarqarorlik tufayli Gruziya,
Moldava va Tojikistonga reytinglarda so’nggi o’rinlar berishgan, ya’ni ular «BERI» indeksining eng past ko’rsatkichi darajasiga ega.
Mazkur usulning mohiyati shundaki, obro’li ekspertlarni⁵ tanlash asosida va ularga 5 balli (0 dan 4 ballgacha va ularning yig’indisi 1 ga teng) shkalada 15 ta asosiy mezonlar bo’yicha mamlakat riskini baholash taklif etiladi. Ushbu usulda baholash mezonlari va ularning qiymatlari quyidagilardan iborat⁶:

• 
  siyosiy barqarorlik (0,12);
  
• 
  xorijiy investitsiyalarga bo’lgan munosabat (0,06);
  
• 
  milliylashtirilishi xavfi (0,06), agar mamlakat qonunchiligida mulkni haq to’lamasdan ekspropriatsiya qilish ko’zda tutilgan bo’lsa, 0 ball qo’yiladi;
  
• 
  valyutaning devalvatsiya qilinish ehtimoli va darajasi (0,06);
  
• 
  to’lov balansining holati (0,06);
  
• 
  muhitini tahlil qilib, investitsiyalarning risklilik darajasini aniqlab beradi. «BERI» xizmati biznesning byurokratlashish darajasi (0,04);
  
• 
  iqtisodiy o’sish sur’ati (0,1);
  
• 
  valyutaning erkin almashinuv darajasi (0,1);
  
• 
  shartnoma majburiyatlarini bajarish soni (0,06);
  
• 
  mehnat unumdorligi darajasi va ish haqi xarajatlari (0,05);
  
• 
  yuridik va marketing maslahatlarini olish, malakali mutaxassislarni jalb qilish imkoniyati (0,02);
  
• 
  aloqa va transportni tashkil qilish (0,04);
  
• 
  davlat organlari va jamoat tashkilotlarining munosabatlari (0,04);
  
• 
  qisqa muddatli kreditlarni olish shartlari (0,08);
  
• 
  uzoq muddatli kreditlar, xususiy kapitalni olish, foydalanish shartlari (0,08).
  

Umuman olganda, «BERI» xizmati bu borada katta obro’ qozongan tashkilotdir.