Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

2.1. Ayırım eski álipbeler tariyxı
Álipbeniń payda bolıwı áyyemgi dáwirde gúllengen óz mádeniyatlarına iye bolǵan Egipet, Finikiya, Greciya sıyaqlı áyyemgi mámleketlerge barıp tireledi. Konsonantlıq - seslik jazıw biziń eramızdan burınǵı eki mıńınshı jıllardıń ekinshi yarımına, al vokalizaciyalasqan seslik jazıw biziń eramızdan burınǵı bir mıńınshı jıllardıń basına tuwra keledi. Al áyyemgi buwın jazıwı biziń eramızdan burınǵı úsh mıńınshı jılları házirgi Irak territoriyasındaǵı Shumerde payda bolǵan. Shumerler payda etken Klinopis jazıwınan vavilonlılar menen assiriyalılar paydalanǵan.
Eń áyyemgi jazıwlardıń biri eski egipet jazıwı bolıp, onda ieroglifler menen tańbalanǵan 26 dawıssız hárip bolǵan.¹²
Finikiya álipbesi dawıssızlardı ańlatatuǵın 22 tańbadan ibarat bolıp, olar ózleriniń ápiwayılıǵı menen kózge túsedi. Álipbedegi hárbir háriptiń óziniń atı bolıp, ol atama belgili bir mánisti bildirip turadı. Mısalı; a sesin bildiretuǵın l háribi "alef" dep atalıp, ol sóz "ógiz" degen mánisti bildiredi. Ol ses tamaqta jarılıw payda etiliwi arqalı jasaladı;b sesin bildiretuǵın 9 háribi - "bet" dep atalıp, ol sózdiń mánisi "jay" degendi ańlatadı; d sesin bildiretuǵın l háribi "gimel" dep atalıp, onıń mánisi "túye" sózi boladı.
Aramey jazıwınıń tiykarında evrey, siriya, iran, arab jazıwları payda bolǵan. Bulardıń ishinde iran jazıwı (geyde bunı pexleviy jazıwı dep te ataydı) tiykarında uyǵır, manchjur, mongol, buryat álipbeleri qáliplesken. VII ásirde arablardıń jawlap alıwshılıq siyasatı nátiyjesinde shıǵısta arab jazıwı keńnen taradı. Basqa álipbelerdiń ornına endi arab álipbesi jumsala basladı.
Arab jazıwı tiykarınan konsonantlıq álipbege iye bolıp, onda dawıssızlar ǵana ayrıqsha háripler menen belgilendi, al dawıslılardı ańlatıw ushın qosımsha diakritikalıq tańba jumsaladı. Arab jazıwı ońnan solǵa qaray jazıladı. Arab álipbesinde 28 tańba bolıp, olardıń hárbiri tórt túrli formada jazıladı: óz aldına dara turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda ayrıqsha basqa-basqa tańbalar menen belgilenedi. Arab álipbesin ózlestiriwdiń qıyınshılıǵı da, mine, usında.
Grek álipbesi dáslep konsonantlıq álipbe bolǵan. Al biziń eramızdan burınǵı VIII-VII ásirlerge kelgende vokallıq-seslik álipbege ótken. 403-jılı (biziń eramızdan burın) Afinada klassikalıq grek álipbesi qabıl etilip, onıń quramında 17 dawıssız, 7 dawıslı sesti ańlatatuǵın 24 hárip boldı. Egipetliler hám finikiyliler ońnan solǵa qaray jazatuǵın boldı. Bunday bolıp jazıwdıń baǵıtı ózgeriw menen háriplerdiń de teris awdarılıwın kóriwge boladı. Mısalı: (gimel), lu (men) - m (myu), yu (rosh) - r (ro) hám t.b. Bular (g,m,r) jazıwdıń soldan ońǵa qaray jazılıwı menen baylanıslı kelip shıqqan. Grek álipbesi basqa xalıqlardıń álipbeleriniń payda bolıwına tiykar bolıp xızmet atqarǵan. Máselen, latın álipbesiniń, sonday-aq slavyan, armyan, gruzin álipbeleriniń dúziliwinde grek álipbesiniń tásiri boldı. Grek álipbesiniń bir qansha elementleri ayırım ózgerisler menen qabıl etildi.
Latın álipbesiniń watanı áyyemgi Rim qalası boldı. Rimliler latınlar dep atadı. Klassikalıq latın álipbesi 23 háripten turadı. Bul álipbedeb tek rimliler (latınlar) ǵana paydalanıp qoymastan, latın álipbesi basqa xalıqlarǵa da en jayǵan. Ásirese XIV ásirge kelgende qaǵazdıń payda bolıwı hám kitap basıw isleriniń kelip shıǵıwı menen latın jazıwınıń keń taralǵanlıǵı málim. Házir dúnya xalıqlarında layın jazıwı tiykarında 70 ten aslam álipbeni sanawǵa boladı.
Eski slavyan álipbesi usı álipbeniń dóretiwahisiniń atı menen kirillica dep te ataladı. Slavyan álipbesiniń avtorları aǵayinli Kirill hám Mefodiyler Vizantiya mámleketinde tuwılıp ósken bolgarlar (makedoniyalılar) bolıp, olar dáslep slavyan azbukasın islep shıqtı. Sonday-aq, olar diniy kitaplardı xalıqqa túsinikli bolǵan slavyan tiline awdarıp shıqtı. VII-VIII ásirlerdegi Vizantiyada jumsalıp atırǵan grek álipbesin dóretiwshilik penen qayta islew nátiyjesinde slavyan álipbesi jaratıldı.
Kirillica qubla hám shıǵıs slavyan xalıqları arasında keńnen taraldı. Rossiyadan orıs álipbesi Petr I tusında 1708-jılı reformalastırıldı. Sonday-aq, 1918-jılı orıs álipbesine ayırım ózgerisler kirgizildi. Orıs álipbesi sońǵı úsh ásir xawamında eki ret ayırım ózgerislerge ushıraǵan halda házir de jumsalmaqta.