Kurs jumíSÍ Kafedra baslıǵı: f m. I d., doc. B. Prenov Ilimiy basshı: p I. f d. K. Nurmaxanov Orınlaǵan: E. Joldasbayeva Nókis 2022 Reje Kirisiw

§3. Ózbekstanda joqarı tálim sisteması barısında ámelge asırılıp atırǵan reformalar hám onı finanslastırıwdıń aktual máseleleri
Házirgi kún talaplarına juwap beretuǵın zamanagóy tálim talapların belgileytuǵın eń zárúrli faktorlar nelerden ibarat degen soraw tuwılıwı tábiy bolıp tabıladı.
Bunday faktorlardıń tiykarǵısı tálim sistemasında jańa altınshı texnologiyalıq jóneliske ótiw. Sol kunge shekem dúnyada besinshi texnologiyalıq jónelisler, yaǵnıy telekommunikatsiya, internet hám elektronika húkimranlıq etken. Jańa texnologiyalıq jónelisler bolsa biotexnologiya, nanotexnologiya, jasalma intellektga ótiwdi, sonıń menen birge, insanlardıń bilim alıwına investisiya kirgiziwdiń bólek rolin óz ishine óz ishine aladı. Bul civilizatsiya rawajlanıwınıń jańa basqıshı - informaciya civilizatsiyası basqıshı bolıp tabıladı.
El basshısımız Sh. M. Mirziyoyev da mámleketimizde joqarı tálim mekemelerine qabıl kvotaların belgilewde jol qóyılıp atırǵan kemshilikler tuwrısında toqtalıp qoralı qoylar eken, tómendegilerdi aytıp ótkenler: “Tarmaqlar basshıları kadrlarǵa mútajlik tuwrısındaǵı maǵlıwmattı Joqarı bilimlendiriw Ministirligi hám Ekonomika ministrligine usınıwadı. Keyin qánigelerdi tayarlaw kvotaları boyınsha tereń o'ylanmagan usınıslar islep shıǵıladı. Bunıń nátiyjesinde kadrlar sapası hám olardı jumısqa jaylastırıw mashqalası jıldan-jılǵa kúsheyip barmokda”.
Mámleketimizde joqarı tálimdi sistemalı reformalawdıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilew, joqarı tálimdi modernizaciyalaw, aldıńǵı tálim texnologiyalarına tiykarlanǵan halda social tarawdıń hám ekonomika tarmaqların rawajlandırıw maqsetinde islep shıǵılǵan “Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030 jılǵa shekem rawajlandırıw” koncepciyasında bul kórsetkishni 2030 jılǵa kelip 50 procentke jetkiziw belgilendi (1-súwret).

1-súwret. Pitkeriwshilerdi joqarı tálim menen qamtıp
alıw dárejesi
Bul súwret maǵlıwmatlarınan sonı guwası bolıwımız múmkin, mámleketimizde pitkeriwshilerdi joqarı tálim menen qamtıp alıw dárejesin 10 jıl ishinde 2, 5 esege asırıw joybarlastırılǵan. 2021 jılda bul kórsetkish 28 protsentti tashkil etdi. Bunday kórsetkishke tekǵana ámeldegi joqarı tálim mekemeleriniń qabıl kvotaların asırıw arqalı, bálki jańa joqarı tálim mekemelerin ashıw arqalı da erisiw joybarlastırılǵan. Házirgi kúnde mámleketimizde joqarı tálim mekemeleri jámi 159, olardan universitetler 30 ta, institutlar 45, akademiyalar 3, filiallar 28,
konservatoriya 1, sırt el JOO filialları 28, mámleketlik emes joqarı tálim mekemeleri 24 teńi quraydı. Soǵan múnásip túrde joqarı tálim mekemelerine studentlerdiń qabıl kvotası da proporcional túrde asırıldı. Atap aytqanda, 2014 jılǵa salıstırǵanda 2020 jılda JOOlari sanı 1, 9 esege asqan, JOOlarga hújjet tapsırǵan abiturientler sanı hám de qabıl kvotası nátiyjeleri bolsa uyqas túrde 3, 2 hám 2, 6 esege asqan.
Sonıń menen birge, 2014-2016 jıllarda joqarı tálim mekemeleri hám olarda oqıw niyetin bildirgen abiturientler sanınıń asıwına qaramay, qabıl kvotası nátiyjelerinde azayıw tendensiyasi gúzetilip atır, yaǵnıy abiturientleri sanı 2016 jılda 2014 jılǵa salıstırǵanda 21, 7 procentke asıwına qaramay, qabıl kvotası nátiyjeleri 4, 5 procentke azayǵan. 2017 jılǵa kelip bolsa, barlıq tarmaq hám tarawlarda júz bergen ózgerisler sıyaqlı joqarı tálim sistemasında da túpkilikli reformalar ámelge asırıldı. Atap aytqanda.joqarı tálim mekemelerine qabıl kvotası 2016 jılǵan qaraǵanda 35 procentke asdı. Bul reformalardı keyingi jıllarda da dawam ettiriw nátiyjesinde 2020 jılǵa kelip qabıl kvotası 2016 jılǵa qaraǵanda 2, 7 esege asıwına erisildi. Respublikanıń 16 joqarı tálim shólkeminde 2018/2019 oqıw jılınan baslap shet el joqarı tálim mekemeleri menen sheriklikte qospa tálim programmaları tiykarında kadrlar tayarlaw iskerligi jolǵa qoyıldı. Bir ǵana 2019 -2020 oqıw jılınıń ózinde AQSh, Germaniya, Fransiya Italiya, Finlyandiya, Niderlandiya, Turkiya, Indoneziya, Izrail hám basqa 22 mámlekettiń 104 jetekshi universitetleri menen sheriklikte qospa tálim programmalarında kadrlar tayarlaw jolǵa qoyıldı.
Sońǵı jıllarda mámleketimizde joqarı tálim sistemasın reformalaw boyınsha ámelge asırılǵan ilajlarǵa qaramay, joqarı maman kadrlar tayarlaw boyınsha joqarı tálim sisteması aldında búgingi kúnde óz sheshimin kutayotgan bir qatar aktual mashqala hám kemshilikler saqlanıp qalıp atır, atap aytqanda :
- pitkeriwshilerdiń joqarı tálim menen qamtıp alıw dárejesi tómenligishe qalıp atır. Bul kórsetkish 2016 jılda 9 protsentti shólkemlesken bolsa, 2018 jılǵa kelip 15 protsentti hám 2021 jılda bolsa 28 protsentti quradı. Biraq bul kórsetkish rawajlanǵan mámleketlerde 60 -70 protsentti quraydı ;
- joqarı oqıw orınları menen kadrlar buyırtpashılarınıń óz-ara sheriklikte kadrlar tayarlaw boyınsha jumıslar nátiyjeli tashkil etilmegen. Bunıń nátiyjesinde, birinshiden teoriya hám ámeliyattıń muwapıqlıǵı támiyinlanmaydi, ekinshiden pitkeriwshilerdiń jumıs menen bandligini támiyinleniwinde qıyınshılıqlardı júzege keltiredi, úshinshiden jumıs beretuǵınlardıń joqarı tálim mekemelerine investisiyalar kirgiziwi, qáwenderlik járdemlerin kórsetiwi, ámeliyat processinde ámeldegi mashqalalardi ilimpazlar menen sheriklikte saplastırıwda aktivlikleri tómenligishe qaladı ;
- joqarı oqıw orınlarınıń innovasion iskerligi hám de izertlew nátiyjelerin ámeliyatqa keń engiziw hám ilimiy islenbelerdi kommerciyalastırıw, ilimiy-izertlew iskerligine intalı jas ilimpazlar hám studentlerdi qosıw nátiyjeliligi jetkilikli dárejede emesligi, sonıń menen birge tálim, pán hám óndiristiń nátiyjeli integraciyası támiyinlenbegen;
- studentler turar jayları, kitapxanalar, sport salamatlandırıw jáne social infratuzilma ob'ektleri quwatları ámeldegi mútajlikti qánaatlantirmaydi, sonıń menen birge olardıń kópshilik bóleginde búgingi kún talaplarına juwap beretuǵın materiallıq-texnikalıq baza qáliplestirilmagan.
- joqarı oqıw orınlarınıń zamanagóy oqıw hám ilimiy laboratoriyalar menen úskeneleniw dárejesi jetkilikli dárejede emes, xalıq aralıq standartlarǵa juwap beretuǵın oqıw laboratoriya úskeneleriniń úlesi tek 10 protsentti quraydı, sonıń menen birge oqıw procesi laboratoriya materialları menen jetkilikli dárejede támiyinlenbegen;
- joqarı oqıw orınları qarjlarınıń tiykarǵı bólegi mıynet haqına sarplanıp, oqıw hám ilimiy laboratoriyalardı modernizaciyalawǵa, jay hám imaratlardı kapital hám de ámeldegi remontlawǵa jetkiliklishe aqsha jóneltirilmagan. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri joqarı tálim mekemeleri finanslıq qarjlarınıń jetiwmasligi esaplanıp, onı saplastırıw maqsetinde finanslıq támiynlew dáreklerin keńeytiw, onı
diversifikatsiya qılıw kerek;
- joqarı tálim mekemelerin finanslıq támiynlew dárekleriniń diversifikatsiya etilmegenligi, onıń tiykarǵı deregin tólew-kontrakt summaları shólkemlestiriwi;
- joqarı tálim mekemelerin finanslıq támiynlewde aymaqlıq faktorlardı esapqa
almaslik hám jergilikli byudjet qarjlarınan paydalanmaslik;
- joqarı tálim mekemeleri professor -o'qiutvchilari hám de jumısshı xızmetkerleriniń mıynet haqı hám oǵan ústemeler esaplawdıń nátiyjeli sisteması islep shıǵılmaǵan hám basqalar.