Laboratoriya ishi -7 Mavzu: Malyus qonunini tajriba yordamida tekshirish Ishdan maqsad

---

Laboratoriya ishi -7 
Mavzu: Malyus qonunini tajriba yordamida tekshirish 
Ishdan maqsad: Yorug‘likning qutblanish hodisasini o‘rganish. Yorug‘lik 
oqimi intensivligining qutblagich bilan analizator plastinkalari orasidagi burchakka 
bog’liqligini o‘rganish

Kerakli asbob va uskunallar:
1. Yorug‘lik manbai 
2. Qutblagich 
3. Fotodatchik 
4. Mikroampermetr 
 
Nazariy ma’lumotlar. 
Yorug‘lik–to‘lqin uzunligi 450nm dan 780nm gacha bo‘lgan elektromagnit 
tebranishlarning fazodagi tarqalishidir. Elektromagnit to‘lqinlar ko‘ndalang 
to‘lqinlar bo‘lib, 

E
va 

H
vektorlar to‘lqinning yo‘nalish tekisligiga tik 
tekisliklarda tebranadi. 

E
vektor tebranadigan tekislikka tebranish tekisligi, 

H
magnit vektori tebranayotgan tekislikka qutblanish tekisligi deyiladi 
(1– rasm). 
1–rasm.
Yorug‘lik tarqatuvchi har bir real manba tartibsiz nur sochuvchi, ya’ni elektr 
va magnit vektorlarining tebranish tekisligi turlicha bo‘lgan ko‘plab atomlardan 
tashkil topgan. Bu atomlardan tarqalayotgan to‘lqinlar bir – biriga qo‘shilib 
yorug‘lik manbaini hosil qiladi (2–a rasm). 
Tabiiy yorug‘likda elektr vektorining tebranishi boshqa yo‘nalishlardagi 
tebranishlardan ustunlikka ega bo‘lgan biron–bir yo‘nalish mavjud emas.

---

2–rasm. 
Elektr va magnit vektorlari har xil yo‘nalishlar bo‘yicha yo‘nalgan yorug‘lik 
tabiiy yoki qutblanmagan yorug‘lik deyiladi. Tabiiy yorug‘likdan qutblangan 
yorug‘lik olish uchun shunday sharoitlar olish lozimki, bu sharoitlarda yorug‘lik 
to‘lqinning 

E
vektori aniq bir yo‘nalish bo‘ylab tebranadigan bo‘lsin.
Agar elektr tebranishlarni biron–bir yo‘nalish bilan tartibga solinsa (elektr 
tebranish vektori bitta tekislikda tebranadigan bo‘lsa), bunday yorug‘lik nuri 
qutblangan nur deyiladi (2–rasm).
Yorug‘lik to‘lqinning 

E
vektori aniq bir yo‘nalish bo‘ylab tebranadigan 
sharoitlarni o‘zida mujassamlashtirgan qurilmalar polyarizatorlar deyiladi, yoki 
boshqacha aytganda tabiiy yorug‘likni qutblantirib beradigan qurilmalar–
qutblagichlar deyiladi.
Qutblangan yorug‘lik tabiiy yorug‘likdan farq qilib, faqat intensivligi 
(maydonning 

E
kuchlanganlik amplitudalariga bog‘liq bo‘lgan) va rangi (

to‘lqin 
uzunligiga bog‘liq bo‘lgan) bilan emas, shu bilan birga tebranishlar tekisligining 
vaziyati bilan ham xarakterlanadi.
Turmalin yorug‘likni qutblaydigan tabiiy kristallarga kiradi. Kristallning 
'
OO
optik o‘qiga parallel kesilgan 1 turmalin plastinka orqali o‘tgan tabiiy nur 
batamom qutblanadi va faqat 
O
bosh tekislikda, ya’ni optik o‘q va nur bo‘lgan 
tekislikdagina elektr tebranishlarga ega bo‘ladi (3–rasm). 
40.3–rasm. 
Agar 1 plastinka orqasida optik o‘qi shu 1 plastinkaning optik o‘qiga 
perpendikulyar oriyentirlangan 2 turmalin plastinka joylashtirilgan bo‘lsa, u holda 

---

ikkinchi plastinka orqali nur o‘tmaydi (chunki uning elektr tebranishlari 2 
plastinkaning bosh tekisligi 
Q
ga perpendikulyardir). Agar 1 va 2 plastinkalarning 
optik o‘qlari 90
0
ga farq qiluvchi biror 

burchak tashkil qilsa, u holda yorug‘lik 2 
plastinkadan o‘tadi. Biroq, 2 plastinka orqali o‘tgan yorug‘lik tebranishlarining E 
amplitudasi bu plastinkaga tushuvchi yorug‘lik tebranishlarining 
o
E
amplitudasi 
kichik bo‘ladi (4–rasm):

cos
o
E
E

(1) 
Yorug‘likning intensivligi yorug‘lik tebranishlarining amplitudasi kvadratiga 
proporsional bo‘lgani uchun 

2
cos
o
I
I

(2) 
bu yerda 
o
I
– plastinka – 2 ga tushayotgan yorug‘likning intensivligi, 
I
–bu 
plastinka orqali o‘tgan yorug‘likning intensivligi (2) ifoda Mal’yus qonuni 
deyiladi.
4–rasm.
2 plastinkaning qutblangan nur atrofida burilishda bu plastinka orqali o‘tgan 
bu yorug‘likning intensivligini o‘zgartiradi. 
0
0


da intensivlik maksimum 
bo‘ladi, yorug‘likning to‘la sinishiga mos keladigan minumumga esa 
0
90


da ega 
bo‘ladi.
Tabiiy yorug‘likni qutblovchi 1 plastinka polyarizator (qutblagich), 
qutblangan yorug‘likning intensivligini o‘zgartirishga xizmat qiladigan 2 plastinka 
analizator deb ataladi.
Yorug‘lik optik izotrop bo‘lgan ikki dielektrik muhit chegarasida sinsa va 
qaytsa, tushish burchagining ma’lum qiymatlarida qutblangan nurni hosil qilish 
mumkin. Bryuster qonuniga asosan, tushish burchagi va muhitning sindirish 
ko’rsatgichi orasidagi munosabat 
12
n
tgi
B

(3)
qanoatlantiradigan qilib tanlab olinsa, qaytgan nur tushish tekisligiga 
perpendikulyar tekislikda to‘la qutblangn bo‘ladi, singan nurning qutblanish 
darajasi esa eng katta qiymatga erishadi. 
B
i
– Bryuster burchagi, (3) bog‘lanish esa 
Bryuster qonuni deyiladi (4–rasm).Bryuster burchagida qaytgan va singan nurlar 
o‘zaro perpendikulyar bo‘ladi. 
Qurilmaning optik sxemasi 5–rasmda keltirilgan.

---

5-rasm 
Bu yerda 1–tabiiy yorug‘lik manbai, 2– tirqish, 3– molibden shishasidan 
yasalgan ko‘zgu, 4 va 5– polyariodlar, 6–fotoelement, 7–fototokni o‘lchashga 
mo‘ljallangan asbob. Bu asboblar vertikal va gorizontal yo‘nalishlarda siljiy 
oladigan maxsus reyterlarga o‘rnatilib, 1m uzunlikdagi optik skamyaga 
joylashtiriladi. 3 ko‘zguga vertikal va gorizontal tekislikda burilish burchaklarini 
hisoblash imkoniyatini beruvchi shkalalar o‘rnatilgan.