Laboratoriya ishi – mavzu: elektron tijorat tizimlari va ularda ishlash. Dasturiy ta’minot haqida tushuncha

LABORATORIYA ISHI – 5.

MAVZU: ELEKTRON TIJORAT TIZIMLARI VA ULARDA ISHLASH.


Dasturiy ta’minot haqida tushuncha- bu buyruqlarning tartibga solingan ketma-ket (izchil)ligi. Har qanday kompyuter dasturining pirovard maqsadi - apparat vositalarini boshqarishdir. Hatto birinchi bor qaraganda dastur uskuna bilan o‘zaro aloqa qilmayotgandek, kiritish uskunasidan hech qanday ma’lumot kiritishni talab qilmayotgandek va chiqish uskunasiga hech qanday ma’lumot chiqarish amalga oshirilmagandek tuyulsa ham, baribir, uning ishi kompyuterning apparat uskunalarini boshqarishga asoslangan.

Kompyuterdagi dasturiy va apparat ta’minotlari chambarchas aloqada, uzluksiz o‘zaro hamkorlikda ishlaydi. Biz bu ikki toifani (kategoriyani) alohida-alohida ko‘rib chiqayotganimizga qaramay, ular orasida dialektik aloqa borligini va ularni bir-biridan ajratgan holda ko‘rib chiqish shart ekanligini unutmaslik kerak.

Hisoblash tizimining dasturiy ta’minlash tarkibini dasturiy konfiguratsiya deb ataydilar. Dasturlar o‘rtasida tabiiy bo‘g‘inlar va bloklar bo‘lganidek o‘zaro aloqa mavjud - ko‘pgina dasturlar pastroq darajadagi boshqa dasturlarga tayanib ishlaydilar, ya’ni bunday holatda biz dusturlararo interfeys haqida so‘zlashimiz mumkin bo‘ladi. Bunday interfeysning mavjud bo‘la olish imkoniyati ham texnik shart-sharoitlarga va o‘zaro hamkorlik bayon (protokol)larining mavjudligiga asoslanadi, amaliyotda esa u dasturiy ta’minotning bir-birlari bilan aloqada va o‘zaro ta’sirda bo‘lgan darajalarga bo‘lish bilan ta’minlanadi. Dasturiy ta’minotning darajalari piramidasimon konstruksiyaga ega, har bir yangi daraja o‘zidan oldingi darajaning dasur ta’minotiga tayanadi. Bunday bo‘linish hisoblash texnikasi bilan ishlashning unga dastur o‘rnatishdan boshlab amaliy foydalanish va texnik xizmat ko‘rsatkichgacha bo‘lgan hamma bosqichlari uchun qulaydir. Shunga ahamiyat beringki, yuqori turuvchi har bir daraja butun tizimning harakatchanligini oshiradi. Masalan, bazaviy darajadagi dasturiy ta’minotli hisoblash texnikasi ko‘p vazifalarni bajarishga qodir emas, ammo tizimli dasturiy ta’minotni o‘rnatishga imkon yaratadi.
Bazaviy daraja. Dasturiy ta’minotning eng past darajasini bazaviy dasturiy ta’minot ifodalaydi. U bazaviy apparat vositalari bilan o‘zaro hamkorlik uchun javob beradi. Odatda, bazaviy dasturiy vositalar bevosita bazaviy uskunaning tarkibiga kiradi va doimiy yodda saqlovchi uskunalar (DYSU) deb ataluvchi maxsus mikrosxemalarda saqlanadi. Dasturlar va ma’lumotlar DYSU mikrosxemalariga ishlab chiqarish bosqichida yoziladi hamda foydalanish jarayonida o‘zgartirilishi mumkin emas.

Foydalanish paytida bazaviy dasturiy vositalarni o‘zgartirish texnik jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan hollarda DYSU mikrosxemalari o‘rniga qayta dasturlangan doimiy yodda saqlovchi uskunalar (QDDYSU) ishlatiladi. Bunday holda DYSU ning qiymatini o‘zgartirishni hisoblash texnikasi tizimining bevosita tarkibida (flesh texnologiya) bo‘lganidek, undan tashqarida programmatorlar deb ataluvchi maxsus uskunalarda ham bajarish mumkin.

Tizimli daraja. Tizimli daraja o‘tuvchidir. Bu darajada ishlovchi dasturlar kompyuter tizimidagi boshqa dasturlarning bazaviy darajadagi dasturlar va apparat ta’minoti bilan o‘zaro aloqasi hamda harakat qilishini ta’minlaydi, ya’ni "vositachilik" vazifalarini bajaradi. Umuman olganda, barcha hisoblash texnikasi tizimining foydalanish ko‘rsatkichlari ko‘p jihatdan ushbu darajadagi dasturiy ta’minotga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, hisoblash tizimiga yangi uskuna ulanganida tizimli darajada boshqa dasturlarning bu uskuna bilan o‘zaro aloqasini ta’minlovchi dastur o‘rnatilishi kerak. Aniq uskunalar bilan o‘zaro hamkorlik va o‘zaro aloqa uchun javob beruvchi aniq dasturlar uskunalarning drayverlari deb ataladi, ular tizimli darajadagi ta’minot tarkibiga kiradi.

Tizimli darajadagi dasturlarning boshqa toifasi foydalanuvchi bilan aloqa uchun javob beradi.

Aynan ularning sharofati bilan hisoblash tizimiga ma’lumotlar kiritish, uning ishini boshqarish va natijani o‘ziga qulay shaklda olish imkoniga ega bo‘ladi. Bu dasturiy vositalari foydalanuvchining interfeysini ta’minlash vositalari deb nomlanadilar. Kompyuter bilan ishlashning qulayligi va ish paytidagi mehnat unumdorligi bevosita ularga bog‘liqdir.Tizimli darajani dasturiy ta’minoti yig‘indisi kompyuterning amaliyot tizimining yadrosi (markazi)ni tashkil qiladi. Amaliyot tizimining to‘liq tushunchasini biz keyinroq ko‘rib chiqamiz. Bu yerda esa shuni ta’kidlaymizki, agar kompyuter tizimli darajadagi dasturiy ta’minot bilan jihozlangan bo‘lsa, u yuqoriroq darajadagi dasturlarni o‘rnatish, dasturiy vositalarning uskunalar bilan aloqasiga, eng muhimi esa foydalanuvchi bilan o‘zaro aloqa hamda hamkorlikka tayyor hisoblanadi. Ya’ni amaliyot tizimi yadrosi (markazi)ning mavjudligi - insonning hisoblash tizimi bilan amalda ishlash imkoniyati uchun zaruriy shartidir.

Xizmat darajasi. Bu darajaning dasturiy ta’minoti bazaviy darajadagi dasturlar bilan ham, tizimli darajadagi dasturlar bilan ham o‘zaro aloqada bo‘ladi. Xizmat dasturlari (ularni, shuningdek, utilitlar deb ham atashadi) asosan kompyuter tizimini tekshirish, sozlash, yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ishni avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. Ko‘pchilik hollarda ular tizimli dasturlarning vazifalarini kengaytirish yoki yaxshilash uchun ishlatiladi. Ba’zi xizmat dasturlari (odatda, bu xizmat ko‘rsatish dasturlari bo‘ladi) avval boshdanoq amaliyot tizimiga kiritib qo‘yiladi, ammo ko‘pchilik xizmat ko‘rsatish dasturlari amaliyot tizimi uchun tashqi vazifa va ular ushbu tizimning vazifalarini kengaytirish uchun xizmat qilishadi.
Tarmoq xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak. Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari bor, biroq ular bir necha toifalarga bo‘linadi:

• 
  axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish (Eavesdropping);
  
• 
  xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; (Denial-of-service)
  
• 
  portlarni tekshirish (Port scanning).
  

Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish hujumi bilan telefon aloqa liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, videokonferensiya va faks jo‘natmalari orqali amalga oshiriladigan axborot almashinuvida foydalanuvchilarga sezdirmagan holatda axborotlarni tinglash, o‘zgartirish hamda to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha tarmoqni tahlillovchi protokollar orqali bu hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minotlar orqali CODEC (video yoki ovozli analog signalni raqamli signalga aylantirib berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik bilan yuqori sifatli, ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib beradi. Odatda bu hujumning amalga oshirilish jarayoni foydalanuvchiga umuman sezilmaydi. Tizim ortiqcha zo‘riqishlarsiz va shovqinsiz belgilangan amallarni bajaraveradi. Axborotning o‘g‘irlanishi haqida mutlaqo shubha tug‘ilmaydi. Faqatgina oldindan ushbu tahdid haqida ma’lumotga ega bo‘lgan va yuborilayotgan axborotning o‘z qiymatini saqlab qolishini xohlovchilar maxsus tarmoq xafvsizlik choralarini qo‘llash natijasida himoyalangan tarmoq orqali ma’lumot almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Tarmoq orqali ma’lumot almashish mobaynida yuborilayotgan axborotni eshitish va o‘zgartirishga qarshi bir necha samarali natija beruvchi texnologiyalar mavjud:

• 
  IPSec (Internet protocol security) protokoli;
  
• 
  VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq;
  
• 
  IDS (Intrusion Detection System) ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimi.
  

Ipsec (Internet protocol security) bu xavfsizlik protokollari hamda shifrlash algoritmlaridan foydalangan holda tarmoq orqali xavfsiz ma’lumot almashish imkonini beradi. Bu maxsus standart orqali tarmoqdagi kompyuterlarning o‘zaro aloqasida dastur va ma’lumotlar hamda qurilmaviy vositalar bir-biriga mos kelishini ta’minlaydi. Ipsec protokoli tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning sirliligini, ya’ni faqatgina yubo-ruvchi va qabul qiluvchiga tushunarli bo‘lishini, axborotning sofligini hamda paketlarni autentifikatsiyalashni amalga oshiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash har bir tashkilotning rivojlanishi uchun zaruriy vosita bo‘lib qoldi, Ipsec protokoli esa aynan quyidagilar uchun samarali himoyani ta’minlaydi:

• 
  bosh ofis va filiallarni global tarmoq bilan bog‘laganda;
  
• 
  uzoq masofadan turib, korxonani internet orqali boshqarishda;
  
• 
  homiylar bilan bog‘langan tarmoqni himoyalashda;
  
• 
  elektron tijoratning xavfsizlik darajasini yuksaltirishda.
  

VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq sifatida ta’riflanadi. Bu texnologiya foydalanuvchilar o‘rtasida barcha ma’lumotlarni almashish boshqa tarmoq doirasida ichki tarmoqni shakllantirishga asoslangan, ishonchli himoyani ta’minlashga qaratilgan. VPN uchun tarmoq asosi sifatida Internetdan foydalaniladi.

VPN texnologiyasining afzalligi. Lokal tarmoqlarni umumiy VPN tarmog‘iga birlashtirish orqali kam xarajatli va yuqori darajali himoyalangan tunelni qurish mumkin. Bunday tarmoqni yaratish uchun sizga har bir tarmoq qismining bitta kompyuteriga filiallar o‘rtasida ma’lumot almashishiga xizmat qiluvchi maxsus VPN shlyuz o‘rnatish kerak. Har bir bo‘limda axborot almashishi oddiy usulda amalga oshiriladi. Agar VPN tarmog‘ining boshqa qismiga ma’lumot jo‘natish kerak bo‘lsa, bu holda barcha ma’lumotlar shlyuzga jo‘natiladi. O‘z navbatida, shlyuz ma’lumotlarni qayta ishlashni amalga oshiradi, ishonchli algoritm asosida shifrlaydi va Internet tarmog‘i orqali boshqa filialdagi shlyuzga jo‘natadi. Belgilangan nuqtada ma’lumotlar qayta deshifrlanadi va oxirgi kompyuterga oddiy usulda uzatiladi. Bularning barchasi foydalanuvchi uchun umuman sezilmas darajada amalga oshadi hamda lokal tarmoqda ishlashdan hech qanday farq qilmaydi. Eavesdropping hujumidan foydalanib, tinglangan axborot tushunarsiz bo‘ladi.

Bundan tashqari, VPN alohida kompyuterni tashkilotning lokal tarmog‘iga qo‘shishning ajoyib usuli hisoblanadi. Tasavvur qilamiz, xizmat safariga noutbukingiz bilan chiqqansiz, o‘z tarmog‘ingizga ulanish yoki u yerdan biror-bir ma’lumotni olish zaruriyati paydo bo‘ldi. Maxsus dastur yordamida VPN shlyuz bilan bog‘lanishingiz mumkin va ofisda joylashgan har bir ishchi kabi faoliyat olib borishigiz mumkin. Bu nafaqat qulay, balki arzondir.

VPN ishlash tamoyili. VPN tarmog‘ini tashkil etish uchun yangi qurilmalar va dasturiy ta’minotdan tashqari ikkita asosiy qismga ham ega bo‘lish lozim: ma’lumot uzatish protokoli va uning himoyasi bo‘yicha vositalar.