Lavozimi: Kimyo fani o’qituvchisi

Yangi mavzuni o’rganish.
Reja:
1. Sulfat kislota haqida ma’lumot. 3. Xossalari.
2. Olinishi. 4. Birikmalari. 5. Ishlatilishi.
Mavzuni o’rganishda muammoli vaziyatlar yaratib o’quvchilarga savollar berib boriladi.
Savol: Sulfat kislota haqida nimalar bilasiz? (O’quvchilar kislotalar haqida bilimga ega, o’zlarining fikrlarini bayon etishadi.) Molekular formulasi: H₂SO_4.
Uning elektron va tuzilish formulasi quyidagicha:


H O O H: O : :: O
S S
H O O H: O : :: O
Sulfat kislota haqidagi qo’shimcha ma’lumot slayd orqali namoyish etiladi.
Olinishi. Sulfat kislotani olish uchun quyidagi sxema asosida boradigan kimyoviy reaksiyalarni amalga oshirish kerak: FeS₂ →SO₂ →SO₃→H₂SO₄
Sulfat kislota olinishi haqidagi qo’shimcha ma’lumot slayd orqali namoyish etiladi.
Fizik xossalari.Sulfat kislota rangsiz, hidsiz, og’ir moysimion suyuqlik.96%li sulfat kislotaning zichligi 1,84 g/ sm³ ga teng.
Kimyoviy xossalari.(O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida tajribalarni bajaradilar. Tajribalar bajarilayotganda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish ta’kidlanadi.)
1. Metallarning faollik qatoridagi vodoroddan oldin turgan metallar bilan reaksiyaga kirishib tuz va vodorod hosil qiladi: Zn + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂↑ (gaz ajralib chiqishi kuzatiladi).
2. Asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:
CuO+H₂SO₄=CuSO₄+H₂O (bu yerda reaksiya rang o’zgarishi bilan boradi)
ZnO + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂O
3. Asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:
2NaOH + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + 2H₂O (NaOH ga fenolftalein qo’shib qo’yamiz, eritma pushti rangda bo’ladi, H₂SO₄ qo’shilganda eritma rangsizlanadi, neytrallanish reaksiyasi sodir bo’lganligi o’quvchilar tomonidan aytiladi. )
Mg(OH)₂ + H₂SO₄ = MgSO₄ + 2H₂O
4.Kuchsiz va uchuvchan kislotalarning tuzlari bilan reaksiyaga kirishib, yangi tuz va yangi kislota hosil qiladi: Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄ = 3CaSO₄ + 2 H₃PO₄
Konsentrlangan sulfat kislota juda kuchli oksidlovchi bo’lgani uchun, deyarli barcha metallar bilan reaksiyaga kirishadi. U kumush, oltin, platinaga, konsentratsiyasi 100% ga yaqin bo’lganda Fe ga ta’sir etmaydi.Shuning uchun konsentrlangan sulfat kislota po’lat sisternalarda tashiladi. Konsentrlangan H₂SO₄ bilan metallar reaksiyaga kirishganda metallarning faolligiga, sulfat kislotaning konsentratsiyasi va reaksiya sharoitiga qarab SO₂, S yoki gacha H₂S gazlarini ajratib chiqaradi.
Cu + 2H₂SO₄ = CuSO₄ + SO₂↑ + H₂O
Konsentrlangan H₂SO₄ qaynatilganda metallmaslar bilan ham ta’sirlashadi:
C + 2H₂SO₄ = CO₂↑ + 2SO₂↑ + 2H₂O S + 2H₂SO₄ = 3SO₂↑ + 2H₂O
Konsentrlangan H₂SO₄ shakar, qog’oz, yog’och va gazlamalar tarkibidagi vodorod va kislorodni suv tarzida tortib olib ularni ko’mirga aylantiradi.
shakar
+H₂SO₄ = nC + H₂SO₄ ∙nH₂O
yog’och
Shakardan qora ustun hosil qilish tajribasi amalga oshiriladi.
Sulfat kislota va sulfatlarni aniqlash uchun bariyning eruvchan tuzi (bariy xlorid) ni ta’sir ettiramiz. Reaksiya natijasida suvda ham, nitrat kislotada ham erimaydigan oq cho’kma hosil bo’ladi. H₂SO₄ + BaCl₂ = BaSO₄ + 2HCl
Na₂SO₄ + BaCl₂ = BaSO₄ + 2NaCl
Birikmalari. Sulfatlar. Natriy sulfat – Na₂SO_4. Suvsiz natriy sulfat shisha va soda ishlab chiqarishda, tibbiyot va veterinariyada turli dori – darmonlar tayyorlashda ishlatiladi.
Na₂SO₄∙10H₂O – Glauber tuzi deyiladi.
Kalsiy sulfat – CaSO_4. Tabiatda gips CaSO₄∙2H₂O ko’rinishida uchraydi. Tabiiy gips 150 – 170⁰C da qizdirilganda 3 ∕4 qism suvni chiqarib yuboradi va alebastr
CaSO₄∙ 1∕ 2 H₂O ga aylanadi. Alebastr muhim qurilish ashyosidir. Gips tibbiyotda gipsli bog’lamlar qo’yish uchun ishlatiladi.
Mis (II) sulfat – CuSO₄. Suv bilan mis kuporosi kristallgidratini CuSO₄∙5H₂O hosil qiladi. Mis kuporosi metallar sirtini mis qoplami bilan qoplashda, qishloq xo’jaligida o’simlik zararkunandalariga qarshi kurashda ishlatiladi.
Temir sulfat – FeSO₄∙7H₂O. To’q yashil rangli kristall, o’simlik zararkunandalariga qarshi kurashda,turli bo’yoqlar olishda ishlatiladi.
Ishlatilishi.
H₂SO₄: bo’yoq moddalar olishda, mineral o’g’itlarni olishda, akkumulyatorlarda elektrolit, turli xildagi sulfatlarni olishda, har xil kislotalarni olishda,neft mahsulotlarini tozalashda, portlovchi moddalarni olishda, tibbiyotda, o’simliklarni himoya qiluvchi vositalar olishda ishlatiladi.