Lekciya №1 Tema: Peloponnes urisi. Joba

2. Iskanderdin shiǵisqa júrisleri. Filipp II Iran menen urisqa kushli tayarliq kóre basladi, biraq Shiǵisqa juriw ideyasin amelge asiriw Filipp II ge nesip etpedi. Bul ideyani oniń uli Iskender amelge asirdi. Iskender taxt miyrasxori ham aqsúyek shańaraqtiń perzentine múnásip bolǵan tálim-tarbiyani aldi. Sol dáwirde ele ataqli bólmagan filosof Aristotel (Arastu) oniń óqituwshi ham tarbiyashilarinan biri boldi. Filipp II ulin mámleket basqariw islerine áste-aqirin tarta basladi. Iskender b.e.sh. 340-jilda arqa Greciya tawli aymaqlarindaǵi qáwimlerden biriniń kóterilisin bastirip birinshi márte ózin kúshli sárkarda ekenligin kórsetdi.
B.e.sh. 336-jil jazinda Filipp II qiziniń tóyinda óz qoriqshisi tárepinen óltirildi. 20 jasli Iskender patsha boldi. Filipp II niń óliminen paydalanǵan grek qalalari Fiva qalasi basshiliǵinda Makedoniyaǵa qarsi kóterilis kóterdi. Greklar ushin kútilmegen jaǵdayda Iskender bul kóterilisti jawizlarsha bastirdi. Fiva qalasi buzip taslandi, oniń tiri qalǵan xalqi qul etip satip jiberildi.
Eki jildan keyin b.e.sh. 334-jilda puxta tayarliqtan keyin grek qalalari piyadalari menen kusheytirilgen makedon armiyalari Gellespont buǵazinan ótip Aziya aymaǵina kirdi. Uris jariya qiliw ushin bane bolip, b.e.sh. V ásir ortalarinda grek-parsi urislari dáwirinde grek ibadatxanalariniń parsilar tarepinen ayaq-asti qiliniwi boldi. Bul urannan Iskender grek-makedon kushlerin birlestiriwde paydalandi.
Parsilar menen birinshi uris Kishi Aziyadagi Granik daryasi boyinda boldi. Bul urista grek-makedonlar Irannin Kishi Aziya satraplari ham grek jallanba askerleri armiyalari menen uris qildi. Iran patshasi Doro III ham oniń turaqli armiya granik urisinda qatnaspadi. Bul uristan keyin Iskender Kishi Aziya qirǵaǵindagi grek qalalarin parsilardan azat qildi, Kishi Aziyaning úlken bólimin boysindirdi, Sard ham Gordiy qalalarin jeńdi.
Kishi Aziyani basip oliwdi tamamlap, Iskender Kilikiya arqali arqa Suriyaga otti. B.e.sh. 333-jil guzinde Issa qalasi qasinda grek-makedonlar Doro III armiyalari menen toqnasti. Har eki tarep ushin bul uris awir bolip, úlken qurbanliqlar berildi. Parsi armiyalari san tárepten grek-makedonlarga kóre kóp edi. Iskender juda úlken qiyinshiliq penen jenis qildi. Doro III zorǵa qaship qutildi. Bul uris Suriya ham Falastin jaǵasin basip aliw ushin jol ashti.
Damashq qalasinda Doro IIItiń ǵaziynesi basip alindi, bul Iskender armiyalarinin ekaatika táminatin jaqsiladi. Tir ham G’azo qalalari bosqinshilarga qatti qarsiliq kórsetati. G’azoni basip aliniwi grek-makedonlarga Misrga jol ashti. Doro III jardeminen ayirilgan parsi satrapi jeniwshilerge taslim boldi. Misrliqlar Iskenderdi parsi zulminan azat etiwshi sipatinda kutip aldi.
Orta jer teńizi jaǵasinda Nil daryasinda b.e.sh. 331-jilda Iskenderiya qalasina tiykar salindi. Bul qala Misrda jana hakimyattin orayi, ahmietli sawda porti bolip xizmet qildi. Misr aymagina bul qalaga tiykar saliniwi Shiǵista qalalar quriliwi siyasatin baslaniwi edi. Iskender Memfis qalasinda taj kiydi ham bul menen Misrda óz hakimyati nizamligin korsetildi.
B.e.sh. 331-jil baharinen Shiǵisqa jurisinin ekinshi basqishi baslandi. Dajla daryasinan uzaq bolmagan Gavgamela awili jaqininda Iskender 1-oktyabr kuni parsi armiyasi menen sheshiwshi uris boldi. Bul awir urista Iskender jenip shiqip, oniń qarsilasi Doro III uris maydanin taslap Midiyaga shegindi. Iskender armiyalari hesh qanday qarsiliqsiz jadellik penen uliwma Mesopotamiyani basip ótip, Suza qalasi ham axmoniylar mámleketinin orayliq aymaqlarina kirip bardi. Bobil ham bay Suza qalasi Iranniń muqaddes orayi Persepol urissiz basip alindi. Suzada basqinshilar Iran mámleketi ǵaziynesin basip aldi, b.e.sh. 330-jil Persepol sarayin jandiriw menen Iskender parsi mámleketi ustinen jeńisin belgiledi. Bul waqitta Baqtriya satrapligina shegingen Doro III óz jaqinlari tarepinen óltirildi.
Arrianniń máǵlıwmatı boyınsha Doro III tiń qo‘l astında 40 mıń atliq, bir million piyada hám 200 sawash arbasi bar edi².
The total number of men in the army of Darius was reported to be 40,000 cavalry, 1,000,000 infantry, 200scythed chariots.
Iskender parsilardi ózleri iyelep turgan joqari lawazimlarda qaldirdi, bul makedon armiyasinda naraziliq tuwdirdi. Doro IIItiń ólimi uristi tamamlaniwin bildirer edi. Girkaniyaniń orayi Gekatompl qalasinda awqamshi grek polislarinin armiyalari rasmiy tarqatildi. Soniń menen birge greklerge Iskenderdi jallanba askerleri sipatinda juriwin dawam ettiriw mirat qilindi. Iskender ózin parsi patshalarinin nizamiy miyrasxori sipatinda uristi dawam ettiriwge hareket qildi. Iskender qiyinshiliq penen juriwin dawam ettiriwin qalemegen armiya qarsiligin jeńip, jane aldiga ilgerledi. Parfiya basqinshilarga hesh qanday qarsiliq kórsetpey, satrapti óz abrayin saqlap qaldi.
Iskender b.e.sh. 329-jilda Amudaryadan ótip Órta Aziyaga kirdi, bul jerde ol jergilikli xaliqinin qatti qarsiligina ushradi. Spitamen bashshiliginda sak massagetlar ush jil dawaminda Iskender armiyalarina qarsi turdi. Ilajsiz qalgan Iskender jergilikli aqsúyeklerdi sawǵa-salem menen ózi tarepine awdarip aliwga urindi, ol Sóǵd hakimi Oksiartti qizi Raksanaga uylendi. Rawayatlarga qaraganda Iskender Órta Aziyada óz tayansh noqati sipatinda 12 qala quradi. Tariyxta málim bolǵani hazirgi X’ojend qalasi jaqininda Iskenderiya Esxota (Uzaqtagi Iskenderiya) qalasi, Afganistanda Hirat qalasi jaqininda Iskenderiya Ariya qalasi.
B.e.sh. 327-jilda Iskender Hindukush tawlari arqali Hindistanga ótti. arqa Hindistandagi Gidas daryasi bóyinda Iskender armiyalari Panjap hukimdari Por armiyalari menen tóqnasip, ózinin aqirǵi jeńisine eristi (B.e.sh. 326-jil).
Tósattan Iskenderdin armiyasi juriwin dawam ettiriwdi qalemey bóysinbay qoydi. Eki kunlik soylesiwlerden keyin Iskender jan beriwge majbur boldi. Watanga qaytiw haqqinda buyriq berildi. Iskender armiyalarin qaytiwi eki jilga sozildi, bir bolim armiya teńiz arqali, bir bólimi qurǵaqliq joli menen qaytti. Armiyanin har eki bólimi b.e.sh. 324-jil Bobilda ushrasti.
Juriwdin tamamlanatugin basqishinda Suza qalasinda Iskender makedon ham parsilarin soylesiwge keltiriw belgisi sipatinda ózinin 10 miń askerlerin jergilikli qizlar menen neke toyin úlken etip ótkizdi. Óz armiyasi quramina 30 min parsi jigitlerin qabil qildi. Ol basip alingan aymaqlarda onlap koloniya ham áskeriy qórǵanlardi óz hakimyatin tayansh noqati sipatinda payda qildi.
Makedoniyani áyyemgi paytaxti Pellaga qaytiwdi qalemegen Iskender óz mámleketinin paytaxti qilip áyyemgi qala Bobildi tanladi. Ol Kaspiy teńizin úyreniw ushin tekseriwshi ekspeditsiya duzdi, Arabistan yarim atawi qirǵaqlarin tekseriwge buyriq berdi.
Iskender júrisleri nátiyjesinde batisda Adriatika teńizinen Shiǵisqa Hindistanga shekem, Arqada Kavkaz tawlarinan qublada Nil daryasi orta aǵimina shekem sozilǵan aymaqti qamrap alǵan ulken mámleket juzege keldi. Bul mámleket aymaq-etnik, sotsiyal-ekaatikaliq munasebetleri menen awelgi ahamaniyler mámleketin esleter edi. Iskender ózinin ulken mámleketin uzaq basqara almadi. Ol b.e.sh. 323-jilda 32 jasda Bobil qalasinda óldi. Iskenderdin óliminen keyin oniń ulken mámleketi bolsheklene basladi. Aqir-aqibette ol basip algan aymaqlarda Ellin mámleketleri dúzimi qáliplesti.