|
Лекция №2
2-mavzu
Mavzu. Axborot, uning turlari, xususiyatlari va oʻlchov birliklari.
Reja:
1. Axborot va ma’lumot tushunchalari.
2. Axborotlarni taqdim etish shakllari: uzluksiz va diskret axborotlar.
3. Axborotlarning xususiyatlari.
4. Axborotli jarayonlar.
5. Axborotning sintaktik, semantik, pragmatik oʻlchovlari. Axborotning oʻlchov birliklari. Hartli va Shannon formulalari.
Tayanch tushunchalar: ma’lumot, axborot, shakli, analog, diskret, raqamli, uzlukli, uzluksiz, xususiyat, axborotli jarayonlar, sintaktik, semantik, pragmatik oʻlchovlari, oʻlchov birliklari, Hartli va Shannon formulalari.
Axborot va ma’lumot tushunchalari.
Axborot – yaratuvchisi doirasida qolib kеtmagan va xabarga aylangan, bilimlar noaniqligi, to’liqsizligi darajasini kamaytiradigan hamda og’zaki, yozma yoki boshqa usullar (shartli signallar, tеxnik vositalar, hisoblash vositalari va hokazo) orqali ifodalash mumkin bo’lgan atrof-muhit (ob'еktlar, voqеa-hodisalar) to’g’risidagi ma'lumotlardir.
Mazkur yo’nalishda quyidagilar muhim sanaladi:
- axborot – bu har qanday ma'lumot emas, balki u mavjud noaniqliklarni kamaytiruvchi yangi bir ma'lumotdir;
- axborot uni yaratuvchidan tashqarida mavjud bo’ladi, u o’z yaratuvchisidan uzoqlashgan, inson tafakkurida aks etgan bilimdir;
- axborot xabarga aylanadi, chunki u bеlgilar ko’rinishida ma'lum bir tilda ifodalangan;
- xabar moddiy tashuvchiga yozib qo’yilishi mumkin ma’lumot (xabar axborotni uzatish shaklidir)
Tеxnik vositalari yordamida qabul qilish, saqlash, uzatish, qidirish va ishlov bеrish mumkun bo’lgan shakliga kеltirilgan xar qanday axborotni “ma'lumot” dеb ataymiz. “Axborot” va “ma'lumot”, “Informatika” fanining asosiy tushunchalari hisoblanadi. “Bu tushunchalar orasida farq bormi”? – dеgan savol tug’ilishi tabiiy. “Informatika” fani axborotga o’zaro bоg’langan, аtrof muhit ob’yektlari yoki xolatlari xususida xabarlar, ma'lumotlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Agar, ma'lumot ob’yеktlar bo’yicha aniqlikni ifodalasa, unda u axborotga aylanadi. Dеmak foydalanilgan ma'lumotlarni axborot dеb tasdiqlash mumkun.
Axborot bilan ishlaganda uning manbasi va foydalanuvchisi borligini esda to’tish lozim. Ma'lumotlarni axborot manbasidan foydalanuvchiga uzatilishini taminlovchi yo’llar va jarayonlar axborot kommunikatsiyalari dеb yuritiladi.
Axborotlarni taqdim etish shakllari: uzluksiz va diskret axborotlar.
Inson borliqning bir qismi bo’lgani uchun doimo borliqning ta’sirini sezib turadi. Bu ta’sirni turli signallar (tovush, yorug’lik, elektromagnit, nerv va hokazo) ko’rinishida qabul qilamiz. Insonga uzluksiz ta’sir etib turuvchi axborotlarni analog axborotlar deb ataladi.
Inson analog axborotlarni qayta ishlashi uchun uning biror qismini ajratib oladi va tahlil qiladi. Tahlil qilish jarayonida axborotni qayta ishlash uchun qulay bo'lgan ko'rinishga o'tkazadi. Bunda inson turli belgilardan foydalanadi. Masalan, sizga ma’lum bo'lgan alifbo harflari insonga tushunarli bo’lgan tovushlarni, nota belgilari esa musiqiy tovushlarni ifodalaydi. Bu belgilar yordamida insonga eshitilayotgan nutq yoki musiqani qog'ozga tushirish oson kechadi. Demak, inson axborotlarni qayta ishlash uchun uni uzlukli ko'rinishga o'tkazar ekan. Axborotlarning bu kabi uzlukli ko'rinishi diskret axborotlar deb ataladi.
Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborotlar bilan ishlaydiganlari ham, diskret axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. Diskret axborotlardan eng ko‘p tarqalgani raqamli axborotlardir, ya’ni uzluksiz axborotning raqamlar orqali ifodalangan ko‘rinishidir. Analog signallar bilan ishlaydigan qurilmalar analog qurilmalar, raqamli axborotlar bilan ishlaydigan qurilmalar raqamli qurilmalar deb ataladi. Analog qurilmalarga televizor, telefon, radio, fotoapparat, videokamerani, raqamli qurilmalarga — shaxsiy kompyuter, raqamli telefon, raqamli fotoapparat, raqamli videokamerani misol qilish mumkin. Ob-havo holati yoki vaqt uzluksiz axborotga misol bo’ladi.
Ammo, shunday jarayonlar ham borki, ular to‘g‘risida hamma vaqt ham axborot ololmaymiz. Masalan, faqat soat va minutlarni ko'rsatadigan soat yordamida lahzalarni bilish mumkin emas. U uzuq shaklda faqat soat va minutlarni ko'rsatadi, xolos. Inson hayoti uzluksiz axborotga misol bo’lsa, uning yurak urishi, nafas olishi uzlukli (chunki, qachondir nafas chiqarishi zarur) axborotga misol bo’ladi.
Axborotlarning xususiyatlari.
Axborotdan hayot faoliyatida foydalana olish uchun, asosan, quyidagi uchta muhim xususiyatga ega bo'lish lozim:
Axborot ma'lum darajada qimmatli bo'lishi kerak, aks holda undan foydalanish ehtiyoji tug'ilmaydi. Qimmatli axborot vaqt o'tishi bilano'z qimmatini yo'qotishi mumkin. Masalan, "30 sentabr kuni tantana o'tkaziladi" degan axborot 1 noyabrda o'z qimmatini yo'qotadi.
Axborot toliqlik xususiyatiga ega bo'lishi lozim, ya'ni axborot o'rganilayotgan narsa yoki hodisani har taraflama to'liq ifodalashi lozim. Aks holda noto'g'ri tushunishga yoki xato qaror qabul qilishga olib keladi. Masalan, sinf rahbaringizning "Yakshanba kuni barchamiz teatrga boramiz, shuning uchun hamma teatr binosi oldida yig'ilsin" degan axboroti to'liq emas. Chunki, qaysi teatr, qaysi yakshanba, soat nechadaligi noma'lum.
Axborot ishonchli bo'lishi lozim. Aks holda undan foydalanish xato qaror qabul qilishga va noxush natijalarga olib keladi. Masalan, hazilkash sinfdoshingizning "matematikadan bo'ladigan nazorat ishi qoldirildi" degan axborotiga asosan nazorat ishiga tayyorlanmaslik qanday natijaga olib kelishi mumkinligini tasavvur qilishingiz qiyin emas.
Biror-bir axborotda shu xususiyatlardan birortasining yo'qligi undan foydalanib bo'lmasligiga olib keladi. Yana sharoitdan kelib chiqib axborot tushunarli, qisqa yoki batafsil ifoda etilishi zarurligini ta'kidlab o'tish joiz.
Axborotni ishlatish maqsadidan kelib chiqib foydalilik yoki ortiqchalilik xususiyatlarini bilish zarur. Masalan, "2020-yilda daftarga tomoni 5 ta katakka teng bo'lgan kvadrat qizil rangda chizilgan. Uning yuzini hisoblang." Masalasi uchun kvadrat tomonini bilish yetarli, lekin "2020-yilda" va "qizil rangda" kabi qo'shimchalar berilishi ortiqcha axborotdir. "Tomoni 10 ga teng kvadratni perimetri 3 ga teng bo'lgan nechta to'g'ri to'rtburchak bilan to'ldirish mumkinligini toping" masalasiga qo'shimcha "tomonlari butun son bo'lgan" izohi berilishi masalaning yechilishini ham osonlashtiradi, ham aniqlashtiradi (ikkala holda ham masalaning yechimini toping!).
Axborotli jarayonlar.
Axborot ustida hosil qilish, to'plash, izlash, saqlash, uzatish, qabul qilish, o'lchash, ishlatish, qayta ishlash, nusxalash, his etish, eslab qolish, boshqa ko'rinishga o'tkazish, tarqatish, bo'laklarga ajratish, soddalashtirish, birlashtirish, formallashtirish, kodlash, buzish kabi amallarni bajarish mumkin.
Axborotlar ustida bajariladigan amallar bilan bog'liq barcha jarayonlar axborotli jarayonlar deb ataladi.
Axborotlar ustida bajariladigan amallarning ko'plari Sizga tanish. Masalan, axborotni to'plash, birlashtirish, saqlash, his etish, eslab qolish, ishlatish bilan fanlarni o'zlashtirish jarayonida, boshqa ko'rinishga o'tkazish yoki formallashtirish amallaridan hayotiy faoliyatingizda ko'plab foydalandingiz. Foydalanadigan axborotlardan kerak bo'lganda foydalanish uchun ularni saqlab qo'yish kerak. Axborotlar turli xil vositalarda, masalan, kitoblarda, gazetalarda, magnitli tasmalarda, kompyuterlarning esa maxsus vositalarida saqlanadi. Ular axborot tashuvchi vositalar deb ataladi.
Axborot tashuvchi ba’zi vositalar.
Axborotni qayta ishlash va uzatish
Axborotlarni qayta ishlash deganda bir axborotdan biror-bir amal bajarib boshqa axborotni hosil qilish tushuniladi. Axborotlarni qayta ishlash axborotlarni ko'paytirish va ko'rinishlarini o'zgartirish uchun zarurdir.
Axborotlar bilan ishlaganda ham, modda va energiyadagi kabi, ularni to'plash (hosil qilish), uzatish, saqlash, bir ko'rinishdan boshqa, kerakli ko'rinishga o'tkazish kabi jarayonlar amalga oshirilishi mumkin.
Kitob o'qiganda, televizor ko'rganda yoki suhbatlashganda, biz doimo axborot qabul qilamiz. va uni o'zimizga kerak bo'lgan ko'rinishga o'tkazish maqsadida qayta ishlaymiz, ya'ni boshqaramiz.
Inson uchun axborotlarni to'plashda uning barcha sezgi a'zolari xizmat qiladi, uzoq masofadagi axborotlarni to'plash uchun esa bu yetarli emas - buning uchun maxsus texnik vositalar talab qilinadi.
Shuning uchun ham azaldan axborotlar ustida bajariladigan asosiy amallar - ularni to'plash, qayta ishlash va uzatish amallarini bajarish uchun insonning turli vositalarga bo'lgan ehtiyoji ortib borgan va shunga ko'ra har xil uskunalar yaratib, hayotga tatbiq eta boshlagan.
Axborotlarni qayta ishlash vositalari - bu inson tomonidan ishlab chiqarilgan turli qurilmalardir. Ular ichida eng asosiysi va samaradori kompyuterdir.
Axborotning sintaktik, semantik, pragmatik oʻlchovlari.
Axborotning oʻlchov birliklari. Hartli va Shannon formulalari.
Foydalanuvchi uchun axborotning muhim xaraktеristikalaridan biri - uning adеkvatligi hisoblanadi.
Axborotning adеkvatligi - olingan axborot yordamida yaratilgan obraz (qiyofa)ning rеal ob'yеkt, jarayon, hodisa va shunga o’xshashlarga moslilik darajasidir.
Hayotda axborotning to’la ravishda adеkvat bo’lishiga ishonish qiyin. Chunki doimo qaysi bir darajada noaniqlik uchrab turadi. Axborotning adеkvatligi darajasi masalani yеchishda to’g’ri yo’l tanlashga katta ta'sir qiladi.
Misol. “Yuz martta eshitgandan bir martta ko’rgan afzal” dеgan maqol bеkorga aytilmagan.
Axborotning adеkvatligi uchta shaklda ifodalanishi mumkin: sеmantik, sintaktik, pragmatik.
Sеmantik (ma'noli) adеkvatlik - ob'yеktni uning obraziga (qiyofasiga) muvofiqlik darajasini aniqlaydi. Sеmantik tushuncha axborotning ma'noli mazmunini hisoblashni ko’zlaydi. Bunda axborot aks ettirgan ma'lumotlar taxlil qilinadi, ma'nolar bog’liqligi ko’riladi. Bu axborot xususida tushunchalar va tasavvurlarni shakllantirishga, ma'nosini, mazmunini aniqlashga, umumlashtirishga xizmat qiladi. Masalan, axborotni kodlar orqali ifodalashni ko’rsatish mumkin.
Sintaktik adеkvatlik–axborotning mazmuniga tеgmagan xolda, uning rasmiy-strukturaviy xaraktеristikalarini ifodalaydi. Sintaktik darajada axborotni ifodalash usulida axborot eltuvchi turi, uzatish va qayta ishlash tеzligi, ifodalash kodining o’lchamlari, bu kodlarni o’zgartirish aniqligini va ishonchliligi hisobga olinadi. Axborotning mazmuniga ahamiyat bеrilmaganligi sababli, bunday axborot ma'lumot dеb ataladi.
Pragmatik (foydalanuvchanlik) adеkvatlik-axborot bilan foydalanuvchining munosabatlarini aks ettiradi, axborotni uning asosida amalga oshiriladigan boshqarish tizimi maqsadiga muvofiqligini ifodalaydi. Axborotning pragmatik xususiyatlari faqat axborot (ob'yеkt), foydalanuvchi va boshqarish maqsadlarining umumiyligida namoyon bo’ladi. Adеkvatlikning ushbu shakli axborotdan amaliy foydalanish bilan bеvosita bog’langan, shuning uchun ham foydalanuvchanlik xususiyatlari tahlil etiladi.
Xullas, axborotni turli jihatlarida o’rganish ularning tartibi tarkibini, paydo bo’lish qonuniyatini, hajm, vaqt va sifat jihatidan tavsifi (to’liqligi, ishonchligi, eskirmaganligi, aniqligi)ni aniqlash, shuningdеk axborot olish, qayta ishlash, himoya qilish imkonini bеradi.
Axborot miqdori, hajmi va o’lchovi turlari.
Umumiy holatda axborotni mazmuni, usuli va miqdori bilan tavsiflash mumkin.
Axborot miqdori tushunchasi o’tgan asrning 30-yilarida yuzaga kеladi va 50-yillarda asosan aloqa tеxnikasi maqsadlari uchun shakllanadi. 1948 yili K. E. Shеnnon axborot miqdorini aniqlash uchun shunday klassik formulani bеrdi:
Bunda N – ehtimoliy xabarlar soni; Pi – i xabarlar ehtimolligi.
Formula quyidagi ko’rinishda ham qo’llaniladi:
bunda h – ramzlar (elеmеntlar) soni, ulardan xabar tuzilishi mumkin, N – bir xabardagi ramzlar soni.
Axborot tizimlarini yaratish borasida amaliyotdagi saqlangan axborot miqdori hisobga olinadi, shu bois axborot hajmini hujjatlar soni, shakli, satrlar soni, bеlgilari, ramzlari, yozuvlar, signallar, xabarlar miqdori bilan bеlgilanadi.
Axborot o’lchovlari
Axborotning sintaktik o‘lchovi. Axborotning bu o‘lchovida ob’yеktga nisbatan ma’noga ega bo‘lmagan axborot bilan ish ko‘riladi. Axborotdagi ma'lumotlar hajmi Vм - bu axborotdagi simvollar (xonalar) soni bilan o’lchanadi. Turli sanoq tizimida bir xona turli salmoqqa ega va dеmak ma'lumotlarning o’lchov birligi o’zgaradi.
Misol. Ikkkilik sanoq tizimidagi sakkiz xonali 11010111 ikkilik kodining ma'lumotlar hajmi Vм=8 bit. O’nli sanoq tizimida olti xonalik 247532 sonining mos ma'lumotlar hajmi Vм=6 dir.
Sintaktik bosqichda axborot miqdorini tizim holatining noaniqligi (tizim entropiyasi) tushunchasini ko’rmasdan aniqlab bo’lmaydi.
Aytaylik axborot olinishgacha foydalanuvchi α tizimi xususida qandaydir dastlabki (aprior) ma'lumotga ega bo’lsin. Uning tizimdan voqif emaslik o’lchovi H(α) funksiya bo’lib, bu funksiya o’z navbatida tizim holatining noaniqlik darajasi va o’lchovi hisoblanadi.
Qandaydir β ma'lumot qabul qilingandan so’ng qabul qiluvchi qandaydir qo’shimcha Iβ(α) axborotga ega bo’ladi va uning aprior voqif emasligi kamayadi, natijada tizim holatining apostеrior (β ma'lumot qabul qilingandan so’nggi) noaniqligi Н β (α) ga tеng bo’ladi.
Unda, β ma'lumotdagi tizim xususidagi axborot miqdori Iβ(α) quyidagicha aniqlanadi:
Iβ(α)= Н(α)-Нβ(α), (1)
ya'ni, axborot miqdori tizim holati noaniqligining o’zgarishi (kamayishi) orqali o’lchanadi.
Agar so’nggi noaniqlik Hβ(α) nolga aylansa, dastlabki to’liq bo’lmagan bilim to’liq bilim bilan almashtiriladi va axborot miqdori Iβ(α)=Н(α) bo’ladi. Boshqacha aytganda, tizim entropiyasi Н(α) еtishmaydigan axborot o’lchovi sifatida ko’rilishi mumkin.
Mumkin bo’lgan N holatlarga ega bo’lgan tizim entropiyasi H(α) Shеnnon formulasiga binoan quyidagicha aniqlanadi:
(2)
bu еrda Ri - tizimning i-holatda bo’lishligi ehtimolligi.
Tizimning barcha holatlari tеng ehtimollik bo’lgan (pi q1G’ N ) hol uchun entropiya quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:
(3) Ma'lumotlarning axborotlik koeffitsiеnta (darajasi) axborot miqdorining uning ma'lumotlar hajmiga nisbati orqali aniqlanadi, yani;
у= i / Vм. , бу ерда 0
Tizimda axborot o’zgartirilishi bilan bog’liq ish ko’lami Y ning ortishi bilan kamayadi. Shu sababli axborotlik darajasining aniqlashga intilinadi.
Axborotning sеmantik o’lchovi. Axborotning manoli mazmunini, ya'ni uning sеmaitik bosqichidagi miqdorini o’lchashda tеzaurusli o’lchov kеng tarqalgan. Bu o’lchov axborotning sеmantik xususiyatlarini xabar qilinishidagi foydalanuvchining qobiliyati bilan bog’laydi. Buning uchun foydalanuvchining tеzaurusi tushunchasi ishlatiladi. Tеzaurus - foydalanuvchi yoki tizim ixtiyoridagi ma'lumotlar majmuidir.
Foydalanuvchi qabul qiladigan va kеlgusida o’zining tеzaurusiga kiritadigan axborot miqdori Iс axborotning ma'noli mazmuni S va foydalanuvchi tеzaurusi Sf, orasidagi o’zaro munosabati o’zgaradi. Bu bog’liqlik tabiatini 6-rasmdagi egri chiziq yordamida ko’rsatish mumkin.
Foydalanuvchi sеmantik axborotning maksimal miqdoriga axborotning ma'noli mazmunini o’zining tеzaurusi bilan muvofiqlashtirgan holda (Sр =Sрор ) holda ega bo’ladi. Unda qabul qilingan axborot foydalanuvchiga tushunarli bo’ladi va unga oldin noma'lum bo’lgan (uning tеzaurusida bo’lmagan) ma'lumotlarni bеradi.
Shunday qilib, foydalanuvchi qabul qiladigan ma'lumotlardagi sеmantik axborotning miqdori, yangi bilimlar miqdori nisbiy kattalikdir. Bir xil ma'lumotlar bilimdon foydalanuvchi uchun manoli mazmuniga ega bo’lsa, xabarsiz foydalanuvchi uchun ma'noga ega bo’lmaydi (sеmantik shovqin).
Ic
Sp opt Sp
Foydachanuvchi qabul qiladigan sеmantik axborot
miqdori bilan uning tеzaurusi orasidagi bog’liqlik Iс = f(Sp).
Sеmantik axborot miqdorining nisbiy o’lchovi sifatida sеmantik axborot miqdorining uning hajmiga nisbati orqali aniqlanuvchi mazmunlik koeffitsiеnti C xizmat qilishi mumkin:
С = Iс/Vm
Axborotning pragmatik o’lchovi. Axborotning pragmatik o’lchovi qo’yilgan maqsadga erishishdagi axborotning foydaliligini (qiymatini) aniqlaydi. Bu o’lchov ham nisbiy kattalik bo’lib, nisbiylik bu axborotning u yoki bu tizimda ishlatilishiga asoslanadi.
Yuqorida kеltirilish axborot o’lchovlarini bir-biriga taqqoslash maqsadida axborot o’lchovi turi, uning o’lchash birligi va kompyutеrda ishlatilishi misollari 1-jadvalda kеltirilgan.
1-jadval.
Аxbоrоt o‘lchоvi
|
O‘lchоv birligi
|
Kоmpyutеrdа ishlаtilishga misоllаr
|
Sintаktik: Shеnnоn vа kоmpyutеr nuqtаi nаzаri;
|
Nоaniqlik dаrаjаsini kаmаytirish. Аxbоrоtni ifоdаlash birliklаri.
|
Hоdisа extimоlligi
Bit, bаyt, Kbаyt vа h.
|
Sеmаntik
|
Tеzаurus
Iqtisоdiy ko’rsаtkichlаr
|
Аmаliy dаsturlаr pаkеti, shаxsiy kоmpyutеr, kоmpyutеr tаrmоqlаri vа h.k. Unumdоrligi, аmоrtizаtsiya kоeffisiеnti vа h.k.
|
Prаgmаtik
|
Fоydаlаnish qiymаti
|
Hоtirа hаjmi, kоmpyutеr unumdоrligi, mа’lumоtlаrni uzаtish tеzligi vа h. k. Аxbоrоtni ishlаsh vа qаrоr qаbul qilish vаqti.
|
Xartli formulasi
Amerika injeneri Ralf Xartli 1928 yili axborotlarni baholash uchun ilmiy usulni taklif qilgan, hamda quyidagi formulani qo’llashni tavsiya qilgan:
I=log2K
bu yerda K-teng extimolli xodisalar soni, I – sodir bo’lgan ixtoyoriy K hodisadagi bitlar soni. U holda k=2I. Bazan Xartli formulasi quyidagicha ham yoziladi:
I=log2K=log2(1/p)=-log2p
bundan P=1/K yoki K=1/P ligi ko’rinib turibdi.
Masala:
A, B va C yashiklardan birida sharik joylashgan. Sharikni B yashikda joylashganligini bildiruvchi ma’lumot qancha bit axborot ekanligini aniqlang.
Yechish:
I=log23=1,585 bit axborot
Nazorat savollari.
1. Axborot qaysi so’zdan olingan?
2. Axborot deganda nimani tushunazis?
3. Axborot haqidagi qaysi olimlar qanday fikrlar bildirgan?
4. Axborotning qanday turlari bor?
5. Analog axborot qanday axborot?
6. Analog axborotlarni qayta ishlovchi texnik vositalarga misollar keltiring?
7. Diskret axborot qanday axborot?
8. Diskret axborotlarni qayta ishlovchi texnik vositalarga misollar keltiring?
9. Axborotlarning xususiyatlari deganda nimani tushunasiz?
10. Axborotli jarayonlar deganda nimani tushunasiz?
11. Axborotning adеktivligi dеganda nimani tushunasiz?
12. Axborot hajmi dеganda nimani tushunasiz?
13. Axborot miqdori dеganda nimani tushunasiz?
14. Xartli formulasidan nima uchun foydalaniladi?
15. Axborotning yana qanday o’lchov birliklarini bilasiz?
Лекция №3 3-mavzu
Mavzu. Bilim, bilimlar ombori va ekspert tizimlari.
Reja:
1. Bilimlar ombori.
2. Bilimlar omboridan foydalanish va boshqarish.
3. Ma'lumotlar bazasi va banki.
4. Ekspert sistemalari haqida ma'lumotlar.
Tayanch iboralar: bilimlar ombari, sektorlar, ma’lumotlar, axborotlar, predmet sohasini aniqlash, bilimlar to’plamini yaratish, bilimlarni tizimga tushirish, materialni shaklan tasvirlash, ekspert tizimlari.
Bilimlar ombori
Biror sohada oldindan belgilangan shart-sharoitlarga javob bera oladigan ma’lumotlar omborini yaratish va undan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bilimlar omborini shakllantirish turli uslublar orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunda muammolarning aksariyati bilimlar omborining umumiy tuzilishi va uni tashkil etuvchi elementlarning o’zaro bog’lanish usuliga taaluqli bo’ladi. Umumiy holda bilimlar omborini yaratish dasturlar tizimini yaratishga o’xshash bo’ladi.
Haqiqiy voqelikni to’la bilish, axborotlar bilan chiqish va qayta ishlangan axborotlarni saqlash tizimlari bilimlar ombori deyiladi.
Bilimlar ombori jamiyatning ajralmas qismi bo’lib, uning o’tmishi, bugungi kuni va kelajagi haqidagi bilimlarni o’zida mujassamlashtiradi.
Bilimlar omborida jamlanadigan ma’lumotlar matn, belgi, raqam, jadval, grafik, rasm va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlar bilimlar omborining berilgan qismlariga joylashtiriladi va bu qismlar sektolar deb ataladi.
Har bir sektorda ma’lum qoidalarga ko’ra ishlatiladigan bilim (ma’lumot)lar bo’laklari joylashadi. Har bir sektordagi ma’lumotlardan yakka holda foydalanish, ya’ni sektorlarni boshqarishni avtonom holda olib borish mumkin.
Sektorlarni quyidagicha taqsimlash mumkin: A—matnli axborotlar, B—grafikli axborotlar, C—jadvallar, D—diagrammalar.
Faraz qilaylik, biologiya yoki zoologiyadan bilimlar omborini tuzish lozim. Xush, ishni nimadan boshlash kerak? Albatta, dastlab biologiyaning asosiy tushunchalarini o’z ichiga oladigan ma’ruzalar matni tayyorlanadi va u kompyuter xotirasiga kiritiladi. Ikkinchi navbatda inson a’zolari yoki hayvon turlariga oid rasmlar majmui xosil qilinadi va ular xotirada biror fayl sifatida saqlanadi. Keyingi bosqichlarda jadvalli va diagrammali axborotlarning qismlari yaratilib, xotiraga joylashtiriladi. Bu ma’lumotlar majmui dastlab alohida sektorlarga joylashtiriladi, so’ngra ularning bir-biri bilan o’zaro bog’lanishini ta’minlovchi ishchi dastur tuziladi (yoki tayyor dasturdan foydalaniladi). Ishchi dasturning asosiy vazifasi foydalanuvchining bergan savoliga xotiradagi ma’lumotlar asosida javob topishdan iborat. Bu dasturning ishlashini quyidagi misol orqali tushuntirish mumkin:
1.Dastlab mavzu tanlanadi, masalan, «Inson tanasida qon aylanish tizimi».
2.Tanlangan mavzuda foydalanuvchini qiziqtiradigan aniq savol hosil qilinadi (uni kompyuter tugmachalari orqali kiritish mumkin). Masalan, «Inson tanasida qon aylanish tizimining vazifasi nimadan iborat?»
3.Belgilangan buyruq kiritiladi.
4.So’ralgan axborot natijasi ekranda hosil qilinadi yoki bosmaga chiqariladi.
5.«Qon aylanish tizimi»ni tushuntiruvchi rasmni ekranda hosil qilish so’raladi.
Bilimlar omboridan foydalanish va boshqarish
Bilimlar omboridan foydalanish tartibi turlicha bo’lishi mumkin va uni belgilash foydalanuvchining xohishiga bog’liq. Qoidalar ketma-ketligi esa iyerarxik tuzilishda bo’ladi. Bilimlar ombori qoidalar tarmog’i sifatida tasvirlanadi. Tarmoqning har bir holatdagi o’tish yo’li muloqot jarayonidagi foydalanuvchining javobiga bog’liq bo’ladi. Muloqot quyidagi tarzda olib boriladi:
-dastur foydalanuvchiga tizimga qanday savollar berish mumkinligi haqida yo’nalish beradi. Yuqoridagi bilimlar ombori uchun yo’nalishga quyidagi misollarni keltirish mumkin: «O’pkaning tuzilishi», «O’pkaning kasalligi turlari», «Burun kasalliklari»,
-boshlang’ich yo’nalishlardan birini tanlagan holda muloqotning keyingi bosqichlari tanlanadi.
Tizim foydalanuvchi tomonidan berilgan so’rovlarning rost yoki yolg’onligini tekshirib ko’radi. Agar so’rov jarayonida shart bajarilsa, foydalanuvchiga muloqotning keyingi bosqichiga o’tish uchun imkon beruvchi yozuv ekranda hosil qilinadi. Bu jarayon foydalanuvchining talabini qondiruvchi javob hosil bo’lgunga qadar davom ettiriladi.
Berilgan sohadagi bilimlar omboridan foydalanish har bir foydalanuvchidan ma’lum darajadagi ko’nikma va malakalarni talab qiladi. Bunday ko’nikmalarga turli shakldagi aqliy faoliyat turlari: tahlil, sintez, umumlashtirish, abstraklashtirish, qiyoslash, modellashtirish, strukturalash, o’xshashlik darajalarini o’rnatish va boshqalar kiradi.
Bilimlar omborini yaratishda quyidagi bosqichlar amalga oshriladi:
1-bosqich. Predmet sohasini aniqlash. Bu bosqichda muayyan bilim sohasi tanlanadi.
2-bosqich. Bilimlar to’plamini yaratish. Berilgan mavzu bo’yicha materiallarga darslik, ma’lumotnoma, ilmiy maqolalar, jurnal, gazeta, yaratuvchining oldindan to’plagan xususiy bilimlari va boshqalar kiradi.
Yaratiladigan bilimlar omborining sifati va hajmi yaratuvchining birlamchi bilim manbalaridan oladigan axborotlari sifatiga bog’liq bo’ladi.
3-bosqich. Bilimlarni tizimga tushirish. Bu bosqichda asosiy tushunchalar va ularning xossalari, atamalarning mazmuni (tub mohiyati) aniqlanadi, tushunchalar mazmuni bo’yicha turlarga ajratiladi, ular o’rtasida mantiqiy bog’lanish o’rnatiladi. Axborotlarning tuzilishi tartibini to’g’ri belgilash undan foydalanish samarasini oshiradi. Materialni bilimlar omborida ifodalash uchun tizimli tahlildan foydalaniladi. Materialni tizimga solish jarayonida, avvalo, ko’rilayotgan mavzuning iyerarxik modeli tuziladi, so’ngra elementlar orasidagi bog’lanishlar aniqlanadi. To’plangan materialning modelini yaratishda tahlil, turlarga ajratish, guruhlash, qiyoslashtirish, tartiblash, tizimlashtirish, formatlash, modellashtirish kabi usullardan foydalaniladi.
4-bosqich. Materialni shaklan tasvirlash. Tanlangan mavzu tushunchalari orasidagi o’zaro bog’lanish va asosiy yo’riqlarini aks ettiradigan materialning shakliy ko’rinishi grafik, jadval, matn, mantiqiy sxema, gipermatn kabi sxemalashtirilgan vositalar yordamida berilishi mumkin.
Hozirgi zamon mutaxassisi kerakli axborotni topish, ajratib olish, tahlil qilish, tashkillashtirish, saqlash hamda kerakli ko’rinishda tasvirlashni bilishi kerak. Bu esa undan tahlil va sintez qilish, umumlashtirsh, abstraksiyalash, modellashtirish, o’xshashliklarni topish va shunga o’xshash boshqa aqliy faoliyat ko’nikmalarini egallashini talab qiladi.
Shuni ham aytib o’tish kerakki, biror hodisa, voqea yoki soha haqida absolyut bilim beradigan axborot tizimini yaratish juda mushkul ish hisoblanadi.
Bilimlar omborini boshqarish usullari bilimlar omborini yaratish bilan bevosita bog’langan bo’ladi.
Bilimlar omborini boshqarish uchun maxsus dasturlar tuziladi. Bunday dasturlarning vazifasiga quyidagilar kiradi:
· bilimlar omboridagi ma’lumotlarga kirish;
· bilimlar omboridagi axborotlarni modifikatsiyalash (yangilash);
· kompyuter o’chirilganda yoki dasturlar ishi to’xtab qolganda boshqarishning tezda qayta tiklanishi;
· bilimlar omboridan bir vaqtda bir necha kompyuterning foydalanishi va foydalanuvchilarning bir-biriga halaqit bermasligi;
· bilimlar omboridagi ma’lumotlardan foydalanishning cheklanganligi va ularni tashqi ta’sirlardan himoyalanishi.
Bilimlar ombori maxsus tashkil etilgan firmalar, guruhlar yoki yakka dasturchilar tomonidan yaratiladi. Foydalanuvchilar esa bu dasturlarni magnit yoki lazer disklariga yozib oladilar va ulardan foydalanadilar.
Ma'lumotlar bazasi va banki.
Tashkiliy boshqaruvning zamonaviy axborot tizimlari qaror qabul qiluvchi mutaxassislar, rahbarlarga o’z vaqtida, ishonchli axborotlarni kerakli miqdorda olishga, avtomatlashtirilgan ofislarni tashkil qilish, kompyuterlar va aloqa vositalarini qo’llash bilan tovushli va rasmli tasvirlarga ega tezkor yig’ilishlarni o’tkazish uchun sharoitlar yaratishda yordam ko’rsatishga mo’ljallangan. Bunga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga o’tish orqali erishiladi.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari quyidagilarga asoslangan texnologiyalardir:
- ShK va tashkiliy texnikalarni hamma joyda qo’llash;
- Foydalanuvchilarni (hisoblash texnikasi va dasturli sohada kasb egasi
bo’lmaganlarni) axborot jarayonlarida faol ishtirok etishida;
- Do’stona foyalanuvchi interfeysining yuqori darajasiga;
- Umumiy va muammoli belgilanishdagi amaliy dasturlar paketidan keng
foydalanishga;
- Foydalanuvchi uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlarga shu jumladan, ShKning mahalliy va global tarmoqlari tufayli uzoqdagilarga ham kirish imkoniyatlariga;
- Mutaxassislarning avtomatlashtirilgan ish joyi yordamida boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda vaziyatlarni tahlil qilishga;
- Sun’iy bilim tizimlarini qo’llashga;
- Ekspert tizimlarni tadbiq etishga;
- Telekommunikatsiyalar vositalaridan foydalanishga;
- Geoaxborotli tizimlar va boshqa texnologiyalarini yaratishga.
Ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banklari.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimlarini ishlab chiqishning katta tajribasi to’plangan. Bu tajriba ABT va har qanday boshqa axborot tizimlarini ishlab chiqishning markaziy masalasi, ma’lumotlarni tashkil qilish, saqlash va kompleks foydalanishdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Yakuniy natijada bu ma’lumotlarni boshqarishning rivojlangan tizimlarini yaratilishiga olib keldi, ular hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanish asosida qurilgan har qanday axborot tizimining asosi bo’ladi.
Ma’lumotlar banklari tamoyili asosida loyihalashtirilgan boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari bir qator o’ziga xos xususiyatlarga egaki, ular asoslari belgilangan vazifalar majmuini hal qilishga mo’ljallangan, ma’lumotlar massivlarining tizimi bo’lgan oldingi ishlanmalardan alohida farqlanadi. Ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banklaridan foydalanishi o’zaro bog’langan ma’lumotlar majmuiga ko’p jihatdan kirishni, amaliy dasturlarning ma’lumotlarni jismoniy va mantiqiy tashkil qilish o’zgarishlaridan, mustaqilligining ancha yuqori darajasini, ma’lumotlarni boshqarishning integrasiyalashishi va markazlashishini, ortiqcha ma’lumotlarni bartaraf qilishni, paketlarni birga bo’lishlik imkoniyatini va ma’lumotlarni teleprosessorli ishlab chiqishni ta’minlaydi.
Shu bois ham qo’llanishning har qanday sohasi uchun ABTni ishlab chiqish eng avvalo ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan bankini tashkil qilish bilan bog’liqdir.
Ob’yektning holati haqidagi axborot har qanday boshqaruvning asosi bo’lgani uchun, xuddi avtomatlashtirilgan tizimlardagi ma’lumotlar, ularning tashkil qilinishi, mukammal olib borilishi, saqlanishi, foydalanilishi tizimning markazi bo’ladi. Texnik va dasturiy vositalar vaqt o’tishi bilan o’zgaradi, ammo ma’lumotlar qoladi, ular bilan ishlash ancha qimmatli ish bo’ladi va xuddi shu bois ham ularni tashkil qilishning, ma’lumotlar bankini yaratishning asosida tizimli tamoyillar yotadi.
Ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banki deganda foydalanuvchilar ma’lumotlarining bazalari, bu bazalarni shakllantirish, olib borishning texnik va dasturiy vositalari, tizimning faoliyat yuritishini ta’minlovchi mutaxassislar jamoasi majmuidan iborat bo’lgan tashkiliy-texnik tizim tushuniladi.
Eng umumiy ko’rinishda ma’lumotlar bankining asosiy vazifalarini quyidagicha shakllantirish mumkin: muammo sohaning xuddi o’xshash axborotli aks ettirilishi, foydalanuvchilarga kerakli ma’lumotlar saqlanishi, yangilanishi va berilishini ta’minlash. Har qanday ma’lumotlar bankining tarkibiy qismlari ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimi (MBBT), ma’lumotlar bazasining ma’muriyati, amaliy dasturiy ta’minlanishdan iborat bo’ladi. Bu quyidagi rasmda keltirilgan.
Ma’lumotlar bazasining tarkibiy qismlar.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining faoliyat yuritishi ma’lumotlar bazasini tashkil qilishni ikki jismoniy va mantiqiy darajalarda olib borishga asoslangan. Bu ikki daraja ma’lumotlarni tashkil qilishning ikkita jihatiga mos keladi: ma’lumotlarni ShK xotirasida saqlash nuqtai nazaridan jismoniyga va ma’lumotlarda amaliy dasturlardan foydalanish nuqtai nazaridan mantiqiy bo’linadi.
Ma’lumotlar bazasi haqidagi eng umumiy tasavvur quyidagilardan iborat: ma’lumotlar bazasi - bu, ShKning tashki xotirasida saklanadigan ma’lumotlarning katta hajmining majmuasidir.
Shunday qilib, ma’lumotlar bazasi - bu, ShK xotirasida saqlanadigan va muammo soha holatini aks ettiruvchi, maxsus tartibda tashkil qilingan va o’zaro bog’langan ma’lumotlarning majmuidir. Ma’lumotlar bazasi yana ayrim foydalanuvchilarning axborotli zaruriyatlarini ta’minlash uchun ham mo’ljallangan.
Muammo soha haqidagi ma’lumotlarning yagona bazasini yaratish qiyin va hozirgi vaqtda zamonaviy ShK xotirasi hajmining yetarlicha bo’lmasligi sababli amalda bajarish mumkin emas. Unga nafaqat ushbu omil to’sqinlik qiladi. Amalda ko’pgina ma’lumotlar bazalari ishlatishlarning cheklangan soni uchun loyihalashtiriladi. Bitta ShKda, qoidaga ko’ra, bir necha xildagi ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqt o’tishi bilan turdosh vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazalari, agar bu butun hisoblash majmuasining ish unumdorligini oshirishga ko’maklashsa, birlashtirilishi mumkin.
Ma’lumotlar bazasini yaratilishi ma’lumotlarni integrasiyalashuvi va ma’lumotlarni markazlashgan holda boshqarish imkoniyatini ta’minlaydi.
Access ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ma’lumotlar bazasini yaratish texnologiyalari Access
Ma’lumotlar bazasining asosini unda saqlanuvchi ma’lumotlar tishkil qiladi va ular ob’yektlar orqali boshqariladi. Ob’yektlarning asosiy turlari quyidagilar:
«Jadvallar» – ma’lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi;
«Tablitsalar» – ma’lumotlarni tanlash shartlarini berishni ularga o’zgarishlar kiritish uchun xizmat qiladi;
«Formalar» – ma’lumotlarni ko’rish va tahrirlash uchun xizmat qiladi;
«Sahifalar» – HTML (gipermatn) formatidagi fayllar, ular Access ma’lumotlarini Internet Explorer brauzeri yordamida ko’rish uchun ishlatiladi;
«Xisobotlar» – ma’lumotlarni umumlashtirish va chop qilish imkonini beradi;
«Makroslar» – bir yoki bir qancha operasiyalarini avtomatik ravishda bajaradi.
Access ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga (MBBT) kiritilgan har qanday ma’lumot jadvallarda saqlanadi. Jadvallarning qatorlari yozuvlar deb, ustunlari esa maydonlar deb ataladi.
So’rovlar jadvallardan ma’lumotlarni bir yoki bir necha kriteriylar (ko’rsatgichlar) asosida tanlab olish uchun ishlatiladi. Jadvallar soni ham bir yoki bir nechta bo’lishi mumkin.
Access MBBTni ham barcha dasturlar kabi ish stolining «Пуск» tugmasi yordamida ishga tushirish mumkin.
Bu dastur ishga tushganidan so’ng ekranda hosil bo’lgan oynada ma’lumotlar bazasini yaratish yoki mavjud bazani ishga tushirish imkonini beradi.
Microsoft Access MBBTning asosiy oynasi
Ushbu oynadagi ko’pgina tugmachalar o’zini ko’rinishi va mohiyati jihatidan matn muharriri Word va jadval prosessori Excelning tugmachalariga o’xshab ketadi. Haqiqatdan ham ular xuddi Siz o’ylagandek ishlarni va funksiyalarni bajarish imkonini beradi. Masalan, faylni ochish, matnni chop qilish, orfografiyani tekshirish, qaychi va hokazolar. Boshqa tugmachalar esa ma’lumotlar bazasini tuzish va unda ishlash bo’yicha maxsus aniqlanilgan masalalarni yechish uchun xizmat qiladi.
Access MBBTda ma’lumotlarni standart usul bilan olish imkoniyati amalga oshirilgan. Ushbu imkoniyat mos drayverlar orqali xilma xil formatlardagi axborot massivlari bilan ishlaydigan ma’lumot bazalari bilan ish olib borishga qulay sharoitlar yaratadi.
Ekspert sistemalari haqida ma'lumotlar
Kompyuter axborot tizimlari o’rtasida eng katta taraqqiyot sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan ekspert tizimlarini ishlab chiqish sohasida qayd etildi.
Ekspert tizimi menejerga yoki mutaxassisga tizimlarda to’plangan bilishlarga doir har qanday muammo bo’yicha maslahat olish imkoniyatini beradi.
Misol. AQShning davlat agentligi shunday bir ekspert tizimini yaratgan. U ob-havo va g’allaga tegishli ma’lumotlarni tahlil qilib, fermerlarga irrigasiya, o’g’it solish va hosil olishning optimal vaqtini belgilaydi.
Sun’iy intellekt deyilganda, odatda kompyuter tizimlarning shunday harakatlarni bajarish qobiliyati tushuniladiki, agar bu harakatlarni odam bajarganda uni intellektual deb atash mumkin bo’lardi.
Aksariyat hollarda bu yerda odamning fikrlashi bilan bog’liq, qobiliyatlar nazarda tutiladi. Sun’iy intellekt sohasidagi ishlar ekspert tizimlari bilan chegaralanmaydi. Shuningdek, ular o’z ichiga odamning asab tizimi, uning eshitish, ko’rish, sezish, o’qish–o’rganish qobiliyatini modellashtiruvchi robotlar, tizimlar yaratishni ham oladi. Maxsus masalalarni yoki vazifalarni hal qilish maxsus bilimlarni talab etadi. Lekin har qanday kompaniya ham o’z shtatida uning ishi bilan bog’liq barcha muammolar bo’yicha ekspertlarni saqlay yoki hatto har safar bunday muammolar paydo bo’lganda ularni taklif qila olmaydi. Ekspert tizimlari texnologiyasidan foydalanishning bosh mohiyati ekspertdan uning bilimlarini olish va uni kompyuter xotirasiga kiritib, har safar zaruriyat tug’ilgan hollarda undan foydalanishdan iboratdir. Ekspert tizimlari sun’iy intellektning asosiy ilovalaridan biri bo’lib, ekspertlarning u yoki bu bilim sohasidagi tajribalarini evristik qoidalar shaklida transformasiyalovchi kompyuter dasturlaridan iboratdir. Evristiklar qarorlar qabul qilishi qo’llab–quvvatlash texnologiyalari doirasida masalalarni har qilish uchun foydalaniladigan oddiy algoritmlar singari ishonch bilan optimal natija olishni kafolatlamaydi. Lekin ko’pincha ulardan amalda foydalanish uchun yetarli darajada maqbul bo’lgan yechimlarni beradi. Bularning hammasi ekspert tizimlaridan maslahat beruvchi tizimlar sifatida foydalanish imkoniyatini beradi.
Ekspert tizimlarida va qarorlar qabul qilishni qo’llab–quvvatlash tizimlarida foydalaniladigan axborot texnologiyalarining o’xshash tomonlari shundan iboratki ularning har ikkalasi ham qarorlar qabul qilishning yuqori darajasini ta’minlaydi. Lekin ularning uchta muhim farqlari bor:
–birinchi farq shu bilan bog’likki, qarorlar qabul qilishni qo’llab –quvvatlash tizimi doirasida muammolarni hal qilish foydalanuvchining uni tushunish darajasini va qarorni olish hamda fikrlash imkoniyatlarini aks ettiradi. Ekspert tizimlari texnologiyasi, aksincha, foydalanuvchiga uning imkoniyati darajasidan oshib ketadigan qarorlar qabul qilishni taklif etadi;
–ko’rsatilgan texnologiyalarning ikkinchi farqi–ekspert tizimlarining o’z fikr –mulohazalarini qarorlar qabul qilish jarayonida tushuntirib berish qobiliyatida aks etadi. Aksariyat hollarda bu tushuntirishlar foydalanuvchi uchun qarorning o’zidan ham muhim bo’ladi;
–uchunchi farq–axborot texnologiyalarining yangi komponenti bilimlardan foydalanish bilan bog’liq.
Ekspert tizimida foydalaniladigan axborot texnologiyalarning asosiy komponetlari quyidagilardan iborat: foydalanuvchining interfeys, bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish moduli.
Mutaxassis ekspert tizimiga axborot va buyruqlarni kiritish va undan chiqarib beriladigan axborotni olish uchun interfeysdan foydalanadi. Buyruqlar bilimlarga ishlov berish jarayonining yo’naltirish parametrlarini o’z ichiga oladi. Axborot, odatda muayyan o’zgaruvchilarga beriladigan qiymatlar shaklida beriladi. Menejer axborotni kiritishning to’rtta usulidan foydalanishi mumkin: menyu, buyruqlar, tabiiy til va o’z interfeysi. Ekspert tizimlari texnologiyasi chiqarib beriladigan axborot sifatida faqat yechimlarni emas, balki zaruriy tushuntirishlarning ham olish imkoniyatini ko’zla tutadi. Tushuntirishlarning ikki turi farqlanadi:
–so’rovlar bo’yicha beriladigan tushuntirishlar. Foydalanuvchi istalgan vaqtda ekspert tizimidan o’z harakatlarini tushuntirib berishni talab qilishi mumkin;
–muammoni hal qilish bo’yicha olingan yechimni tushuntirish. Foydalanuvchi yechimni olganidan so’ng u qanday olinganligini tushuntirib berishni talab qilishi mumkin. Tizim masalani yechishga olib kelgan o’z mulohazalarning har bir qadamini tushuntirib berishi zarur.
Ekspert tizimi bilan ishlash texnologiyasi oddiy bo’lmasa ham, bu tizimlarning foydalanish interfeysi do’stona bo’lib, odatda, muloqot olib borishda qiyinchiliklar tug’dirmaydi.
Nazorat sovallari
1.Bilimlar ombori nima?
2.Sektor deb nimaga aytiladi?
3.Bilimlar omborida qanday ma’lumotlar saqlanadi?
4.Bilimlar ombori qanday yaratiladi?
5.Bilimlar omborini yaratish bosqichlari haqida gapirib bering.
6.Bilimlar omborini boshqarish tizimi nima?
7.Bilimlar omborini boshqarish tizimlari qanday vazifalarni bajaradi?
8.Bilimlar omborini nima boshqaradi?
9. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari deganda nimani tushunasiz?
10. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari nimalarga asoslangan texnologiyalardir?
11. Ofisni avtomatlashtirish deganda nimani tushunasiz?
12. Ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banklari daganda nimani tushunasiz?
13. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining faoliyat yuritishi necha qismga ajratilgan?
14. Access qanday dastur?
15. Access dasturi ob’yektlarini sanab bering?
16. Access dasturida yaratilgan ombor qanday kengaytma bilan saqlanadi?
17. Access dasturi o’rniga qanday dasturlardan foydalansa bo’ladi?
18. Ekspert tizimlari deganda nimalarni tushunasiz?
19. Ekspert tizimlarning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
20. Ekspert tizimida foydalaniladigan axborot texnologiyalarning asosiy komponetlari nimalardan iborat?
Лекция №4 4-mavzu
Mavzu. Jamiyat va ta’limni axborotlashtirish.
Reja:
1. Ta’limni axborotlashtirish. Jamiyat va ta’limni axborotlashtirishning huquqiy-me’yoriy asoslari.
2. Hukumatimiz tomonidan so‘nggi yillarda axborotlashtirishga oid chiqarilgan qonunlar.
3. Jamiyatning axborot resurslari, axborot bozori va jamiyatning axborot potensiali.
Tayanch tushunchalar: axborot, ta’lim, axborotlashtirish, qonun, qaror, bozor.
Ta’limni axborotlashtirish. Jamiyat va ta’limni axborotlashtirishning huquqiy-me’yoriy asoslari.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki yillardanoq, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishga e'tibor berila boshlandi va bu soha bosqichma-bosqich rivojlantirilmoqda.
2003-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi „Axborotlashtirish to‘g‘risida"gi Qonun bilan uning huquqiy tayanchi yaratilib, axborotlashtirishning iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy asoslari aniqlandi hamda axborotlashtirish sohasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari belgilab berildi.
1995-yil fevralda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining „UzPAK" ma’lumotlar uzatish milliy tarmog‘ini yartish (MUMT) va xalqaro tarmoqlarga, shu jumladan, Internetga chiqish to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan, korxona telekommunikatsiya xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha „Milliy operator va provayder" maqomini oldi va xo‘jalik hisobidagi „UzNET" informatsion-kompyuter xizmati uning tarkibiga kiritildi.
Hozirgi kunda ushbu qonunga muvofiq, vazirliklar, idoralar, muassasa va tashkilotlar mamlakat hududida joylashgan bir qator xalqaro tashkilotlarning axborot tizimlari va tarmoqlarini ma'lumotlar uzatish milliy tarmog‘iga birlashtirish yo‘li bilan yagona axborot maydoni yaratilmoqda.
Axborotlashtirish faoliyati sohasida qonunchilik yaratish yo‘lidagi muhim qadam sifatida 1995-yil 25-yanvarda qabul qilingan „Axborot, axborotlashtirish va axborotni himoya qilish to‘g‘risida“gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishini va kuchga kiritilishini ko‘rsatish lozim. Bu Qonun ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni quyidagicha tartibga soldi:
–axborot resurslarini yaratish, yig‘ish, qayta ishlash, to‘plash asosida shakllantirish va undan foydalanish va iste'molchilarga taqdim etish;
–axborot texnologiyalarini va ularni ta'minlash vositalarini yaratish va undan foydalanish;
–axborotni, axborot jarayonlari va axborot almashuvida ishtirok etuvchi subyektlar, huquqlarini himoya qilish.
Axborot texnologiyalarini rivojlantirishning olti ustivor yo‘nalishi quyidagilardan iborat:
1) davlat statistika tizimi, kredit-moliya va bank tizimlari;
2) elektron ma’lumotlar bazasi;
3) fan-texnika axborot (FTA) tarmog‘i;
4) ta'lim, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy muhofaza va sog‘liqni saqlash sohalari axborot tizimlari;
5) ma'lumotlarni uzatish va aloqa tizimlari;
6) favqulotda holatlarning oldini olish va xabar berishning axborot tizimlarini yaratish.
Mazkur dasturda Vazirlik va Mahkamalarning axborot tarmoqlari, Milliy axborotni hisoblash tarmog‘ini yaratish, kompyuterlar va hisoblash texnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, hujjatlashtirishning me’yoriy-uslubiy va huquqiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan. Yuqorida ko‘rsatilgan vazifalarni bajarish bir necha bosqichda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan.
Respublikamizda qabul qilinayotgan me’yoriy hujjatlarda kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash, ularni qayta tayyorlashni rivojlantirish va takomillashtirishning aniq vazifalari oldinga qo‘yilgan va maqsadli yo‘nalishlari ifodalab berilgan. Jumladan, Toshkent elektrotexnika aloqa instituti Toshkent axborot texnologiyalari universitetiga aylantirildi. Ushbu universitetda yangi mutaxassisliklarning keng doirasi bo‘yicha kadrlar tayyorlash tizimini ancha kengaytirish nazarda tutilmoqda. Bundan tashqari, o‘quv yurtlarining moddiy-texnik va ilmiy-tadqiqot bazasini kengaytirish yuzasidan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi mavjud qonunchilik tizimi, umuman olganda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish darajasiga ijobiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Respublikamizdagi ko‘pgina firmalar telekommunikatsiya axborot texnologiyalari bozorlariga dadil kirib bormoqdalar.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha jahon hamjamiyatiga kirish faolligini oshirish maqsadida qomusimizga, fuqarolik kodeksiga, jinoiy protsesual kodekslarga o‘zgartirishlar kiritildi.
Hukumatimiz tomonidan so‘nggi yillarda axborotlashtirishga oid chiqarilgan qonunlar.
Hukumatimiz tomonidan so‘nggi yillarda axborotlashtirishga oid quyidagi qonunlar ishlab chiqildi:
1) telekommunikatsiyalar to‘g‘risida;
2) axborotlashtirish to‘g‘risida;
3) aloqalar to‘g‘risida;
4) radiochastotalar spektori to‘g‘risida;
5) pochta aloqasi to‘g‘risida;
6) elektron hujjat aylanish to‘g‘risida;
7) elektron to‘lovlar to‘g‘risida; 2005 yil 16 dekabrda qabul qilingan
8) elektron raqamli imzo to‘g‘risida; ERI 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan.
9) elektrok tijorat to‘g‘risida;
10) kompyuter jinoyatchiligi to‘g‘risida;
11) elektron hisoblash mashinalari va ma'lumotlar bazasi dasturlarini huquqiy himoyasi;
12) topologiya va integral sxemalarning huquqiy himoyasi;
13) axborotga kirishni kafolatlash va erkinliklari to‘g‘risida;
14) standartlashtirish to‘g‘risida;
15) kashfiyotlar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida;
16) alohida olingan faoliyat turlarini litsenziyalash to‘g‘risida;
17) mualliflik huquqi to‘g‘risida;
18) ilmiy-texnik axborot tizimi to‘g‘risida;
19) shaxsiy ma'lumotlarni himoyalash to‘g‘risida;
20) axborot xavfsizligi to‘g‘risida.
Jamiyatning axborot resurslari, axborot bozori va jamiyatning axborot potensiali.
2005 yil 16 dekabrda qabul qilingan «Elektron to‘lovlar to‘g‘risida»gi Qonunga hamda Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 12 iyundagi 120-sonli «Elektron tijoratni amalga oshirishda to‘lovlarni o‘tkazishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq-eKarmon‖ elektron to’lovlar tizimini ishlab chiqdi.
Ko‘rsatib o‘tilgan chora-tadbirlar va kompyuterlashtirish jarayonini rivojlantirish yo‘nalishlari mamlakat iqtisodiyoti samaradorligining o‘sishida telekommunikatsiyalar, Kompyuter va axborot texnologiyalarining faol roli oshishini, odamlarning faoliyat va turmushi texnik qurilmalar va xizmatlarning eng zamonaviy turlari bilan jihozlanishini ta'minlash, respublikaning jahon axborot jarayonlariga muvaffaqiyatli integratsiyalashuviga imkoniyat yaratadi.
O’zbеkiston Rеspublikasi birinchi Prеzidеntining 2005-yil 2 iyundagi «Aхborot-kommunikatsiya tехnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi PQ-91-sonli, 2005-yil 8 iyuldagi «Aхborot kommunikatsiya tехnologiyalarini yanada rivojlantirishning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-117-sonli, 2005-yil 28 sеntyabrdagi «O’zbеkiston Rеspublikasi jamoat ta’lim aхborot tarmog’ini yaratish to’g’risida»gi PQ-191-sonli Qarorlaridan ko’zda tutilgan asosiy vazifa aholining kompyutеr savodхonligini oshirish hisoblanadi. Ushbu masalani hal etish uchun maktab, litsеy, kasb - hunar kollеjlari hamda oliy o’quv yurtlarida kompyutеr va aхborot tехnologiyalari bilan ishlashga o’rgatish kеng ko’lamda yo’lga qo’yilmoqda. Buning uchun, avvalo, bilim dargohlari zamonaviy kompyutеr tехnikalarga ega maхsus хonalar bilan bir qatorda ―Inforomatika va aхborot teхnologiyalari faniga bo’lgan talab ham ortmoqda.
Yuqoridagi farmon va qarorlarning natijalari sifatida 2001 yilning may oyida rеspublikamizda birinchi marta o’tkazilgan Internet fеstivalini aytib o’tish mumkin. Yuqoridagi qarorni amalga oshirish maqsadida ko’plab ishlar amalga oshirildi va yana bir qator ishlarni amalga oshirish rеjalashtirilgan. Bugungi kunda rеspublika ta'lim muassasalarida minglab kompyutеrlar mavjud bo’lib, ularning asosiy qismini Pentium rusumli zamonaviy kompyutеrlar tashkil etadi. Bu kompyutеrlar zaruriy dasturiy maxsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan, akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlarida Internet xalqaro axborot tarmog’idan va elеktron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormoqda. Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bo’lgan ilg’or va zamonaviy informatsion-pеdagogik tеxnologiyalarni o’rganish, ularni o’quv jarayoniga tadbiq etish, oliy o’quv yurtlari, akadеmik litsеylar va kasb-hunar kollеjlari o’rtasida yagona axborot tarmog’ini tashkil etish, o’quv jarayoniga qo’llash uchun dasturiy maxsulotlar ishlab chiqish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jaxonda mavjud va rеspublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elеktron darsliklar bilan boyitish kabilar bеlgilangan. XXI asrda oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bo’lishlari lozim. Shu sababli Respublikamizda ta’lim soxasida ham boshqa soxalardagi kabi katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Ta'lim soxasiga axborot tеxnologiyalarini joriy etish, informatika bo’yicha mutaxassis kadrlarni tayyorlashda Respublikamiz Oliy o’quv yurtlari profеssor-o’qituvchilari ham o’zlarining munosib ulushlarini qo’shib kеlmoqdalar. Ular tomonidan olib borilayotgan ilmiy-uslubiy tadqiqotlarida informatikaning o’rta umumta'limda, o’rta maxsus va kasb-hunar ta'limida, jumladan, kasb-hunar kollеjlari va akadеmik litsеylarda, oliy o’quv yurtlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida o’qitish uslubiyoti, yangi axborot tеxnologiyalarini ta'lim jarayonida qo’llash muammolari kabi masalalar o’z yеchimlarini topgan. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2002 yil 30 maydagi «Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish to’g’risida»gi farmoni va uni bajarilishini ta'minlash yuzasidan Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyundagi maxsus qarori Rеspublikamizda informatika va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirishda yana bir muxim bosqich bo’lib qoldi.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2002 yil 30 maydagi kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish to’g’risidagi farmoni va 2002 yil 6 iyundagi Vazirlar Mahkamasining «Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy qilish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 200 sonli qarorini bajarish borasida rеspublikamizdagi har bir oliy o’quv yurti axborot kommunikatsiya tеxnalogiyalari tizimini yaratish va rivojlantirish bo’yicha o’z dasturlarini ishlab chiqqan va uni tadbiq qilishga imkon yaratmoqda.
Axborotlashgan jamiyatda «axboriy mahsulot», «axboriy xizmat», va «xizmatlar bozori», «axboriy madaniyat» degan tushunchalar paydo bo’ldi. Axboriy mahsulot insonlarning axboriy faoliyati mahsuloti bo’lib, biror ko’rinishda tarqatish uchun mo’ljallangan ma’lumotlar to’plamidir.
Axboriy xizmat – axboriy mahsulotlarni olish va foydalanuvchi ihtiyoriga berish. Tor ma’noda axboriy xizmat deganda axborot texnologiyalari asosida kompyuterdan olinadigan xizmatlar tushuniladi.
Axboriy mahsulot va xizmatlar bozori bu intellektual mehnat mahsulotlarini sotishdagi iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy munosabatlar tizimi. Axboriy bozor ham boshqa bozorlarga o’xshaydi, lekin u o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bozor munosabatlarida quyidagi qatnashchilarni ko’rish mumkin:
xomashyo yetkazib beruvchilar – bozorga kitob, jurnal, gazetalar va h.k. yetkazib beruvchi boshlang’ich nashrchilar;
sanoatchilar (ikkilamchi nashrchilar) – ikkilamchi, shu bilan bir vaqtda asosiy mahsulot (dastur mahsulotlari, ma’lumotlar bazasi, ma’lumotnomalar (spravochniklar), kataloglar, to’plamlar va h.k) ishlab chiqaruvchilar;
chakana savdo qiluvchilar – kutubxonalar, do’konlar, axborot va provayder markazlari, internet kafelar;
xaridorlar – axborotning so’nggi foydalanuvchilari va iste’molchilari.
Tabiiyki, bunday rivojlangan axboriy bozorda muvaffaqiyatli ish olib borish uchun ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar mos axboriy madaniyatga ega bo’lishlari kerak.
Nazorat savollari
1. O’zbеkiston Rеspublikasining Axborotlashtirish haqidagi qonuni qachon qabul qilingan?
2. O’zbеkiston Rеspublikasining Axborotlashtirish konsеpsiyasi haqida nimalarni bilasiz?
3. Informatika va axborot tеxnologiyalarining kеlajagini qanday tasavvur qilasiz?
4. Rеspublikamizda birinchi marta o’tkazilgan Internet fеstivali qachon bo’lgan?
5. Elektron raqamli imzo to‘g‘risidagi qonun qachon chiqarilgan?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
