Lektsiya №1 Osimlikler fiziologiyasinin` predmeti,metodi,maqseti ha`m waziypalari Jobasi

Lektsiya №1
Osimlikler fiziologiyasinin` predmeti ,metodi ,maqseti ha`m waziypalari
Jobasi:
1. Osimlikler fiziologiyasi pa`ni haqqinda.
2.Pa`nni pridmeti ha`m u`aziypasi
3. Osimlikler fiziologiyasinin kollanilatugin metodlari
Baklau soraulari:
1. Osimlikler fiziologiyasi pani nenii uyretedi ?
2. Osimlikler fiziologiyasi paninin uaziypalari kanday ?
3.Osimlikler fiziologiyasi paninin rauajlaniu tariyxi kanday
4. Pandi uyreniude kanday metodlar kollaniladi ?
Paydalanatugin adebiyatlar:
1. Genkel` P.A. «Fiziologiya rasteniy» M. 1975.
2. Libbert B. «Fiziologiya rasteniy» M. 1976.
3. Polevoy V.V. «Fiziologiya rasteniy» 1989
4. Shaniyazov B. «Osimlikler fiziologiyasi» 1992-1993 j
5.Mustakimov G.D.«Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari» T. 1995
6. Xujaev J.X. Usimliklar fiziologiyasi T.2004 i
7. Zikiryaev A. Usimliklar fiziologiyasi Ma`ruzalar matni T.2000 i
Kirisiw
Fiziologiya grektin «fizis»-tabiyat xam logos-ilim degen sozinen alingan. Anikrak etip ayitkanda osimlikler fiziologiyasi osimliklerde otetugin fiziologiyalik –bioximiyalik protsesslerdi sirki ortalik jagdaylarga baylanistirgan xalda uyrenetugin ilim.Bul ilimdi uyreniu uaktinda molekulalik ,bioximiyalik,kletkalik baskishtan baslap en jokargi baskishtagi sistemalik baskishlarga shekem analizlenedi. Osimlik sirlarin terennen uyrene otirip biz biotexnologiyani jasalma jol menen fiziologiyalik aktiv zatlardin ximiyalik analogin tabiudi, sol arkali auil-xojalik eginlerinen mol zuraat aliu sirlarin uyrenemiz.Sonin menen katar sirki ortaliktin kolaysiz jagdaylarinan saklaniu uaziypalarin orinlaymiz.
Osimlikler fiziologiyasinin jetiskenlikleri xazir selektsiyada ken kollanilmakta. Tiri kletkalardin fiziologiyalik,genetikalik baylanislarin biliu xam aniklau olarda nasillik sapa belgilerin turaklastiriu,sapali xam jokari onim aliu ushin oni oz maksetimizge bagdarlau ulken axmiyetke iye. Osimlikler fiziologiyasi eksperimental` botanikanin rauajlangan bir shakabi bolip ,ol ximiya menen fizika menen biofizika menen,mikrobiologiya xam molekulalik biologiya menen tigiz baylaniskan.Jasil osimliklerdegi barlik organizmler aziklaniui,dem aliui,osiui,rauajlaniui, kobeyiui xam tagi baskada protsesslerdi organizmdegi zat xam energiya almasiniu dep ataumizgada boladi. Osimliktegi xar bir organnin atkaratugin xizmeti putin osimlikke ozinin tasirin tiygizedi yamasa ol baska organnin tasirine garezli boladi. Uliuma barlik organlar bir-biri menen oz-ara baylanisli boladi.Osimlikler fiziologiyasinin tiykargi uaziypasi ontogenezde organizmnin jeke rauajlaniuinda xar kiyli ortalik jagdayinda osimlikler tirishiligindegi nizamliklardi uyreniu. Osimliklerdin rauajlaniuinin teoriyalik maselelerin terennen uyrene otirip, auil- xojaliklarindagi ameliy islerge osimlikler fiziologiyasinin ulken axmiyetinin bar ekenligin ayriksha keltirip otemiz.
Xazirgi kiyin kistauli dauirimizde biologiyani bunnanda beter rauajlandiriu, biologiyalik nizamlilikti ameliy isler menen bekkemlep,turmiska asiriudi sizlerdin aldinizga ulken uaziypa etip koymakta. Bul maksetke jetiude xar kiyli eginlerdi togin menen tamiynleudin fiziologiyalik tiykarlarin islep shigiu talap etedi.Osimliklerdin toginge xam suugariuga bolgan talabin aniklaudin taza turlerin islep shigiu osimliklerdin kurgakshilikka,suikka xam duzga shidamliligin uyreniudi aldimizga makset etip koyadi. Osimliklerge kollanilatugin ximiyalik zatlardi ratsional` turde kollaniudi xam baskada akmiyetli uaziypalardi sheshiudi talap etedi. Osimlikler fiziologiyasin mektep mugallimlerinin terennen biliui olardin okiu tajiriybe uchastkalarinda osimlikler tirishiligin okiushilarga korsetiuge mumkinshilik beredi.Osimliklerdin tirishiligin uyrengen jagdayda gana osimliklerdin planetamizdagi tirishiliktin aylanisina ulken axmiyetinin bar ekenligin tusinemiz.Osimlik tirishiliginde otetugin tiykargi nizamliliklardi teoriyalik jaktan teren bilgende gana keleshek mugallimler,sizler,mekteplerdegi botanika kursin duris metodikalik bagdarda otip,tajiriybe jumislarin kiynalmastan alip bariuinizga ulken jardem etedi.Osimlikler fiziologiyasi kursin okitiudin sizler keleshek mugallimler ushin akmiyeti usilar.
Osimlikler fiziologiyasi 18-asirde payda boldi.K.A.Timiryazev osimlikler fiziologiyasinin tiykarin salgan Shveytsariya ilimpazi J.Seneb`e dep esaplaydi.Degen menen osimlikler fiziologiyasinin ayirim soraulari 17-18 asirlerde-ak sheshildi. Italiya ilimpazi M.Mal`pigi (1675), anglichan R.Guk (1665) xamN.Gryu (1689) ler osimliklerdin mikroskoplik duzilisin tekserdi yagniy osimlikler anatomiyasi ilimine tiykar saldi. Mal`pigi osimlik kletkasindagi zatlardin jokari xam tomenge kozgalisin birinshi ashti. 1737-jili Angliya ilimpazi Gel`stin osimliktin kabiginda suudin xam aziklik zatlardin kozgalisin jazgan kitabi shikti.Gel`stin bul miyneti osimlikler fiziologiyasi joninde en daslepki miynetlerinen boldi.1771-jili Angliya ximigi D.Pristli osimliklerdin dem aliuga tasirin uyrengen.Ol nazbay gul menen tishkandi birge shiyshe kalpakshaga koyip natiyjesin baklagan xamde tishkannin ozin shiyshe kalpaksha astina koygan. Natiyjede shiyshe kalpaksha astinda ozi turgan tishkan olgen,al nazbay gul menen kosip kamalgan tishkan tiri kalgan.Bul tajriybeden Pristli sonday juumakka keledi: xayuan ozinin dem aliui menen xauani tirishilikke jaramsiz etedi,al osimlik bolsa ozinin dem alisi menen xauani jaksilap otiradi.Keyinshelik Gollandiya vrachi Ingenxauz kislorodtin jasil osimliklerden payda boliuin,onin tek gana jakti tasirinde bolatuginin dalilledi.Fotosintez boyinsha duris tusinikti Shveytsariya ilimpazlari J.Seneb`e xam Sossyurlar berdi. J.Seneb`e fotosintezdi osimliktin uglerod aziklaniui dep duris korsetti. Sossyur bolsa uglekisliy gazdin jutiliui xam fotosintez protsessinde payda bolgan kislorodtin salmagin olshedi. Keyinshelik fotosintez protsessin frantsuz ilimpazi J.B.Bussengo xam nemets ilimpazi Saks uyrendi.
19-asirding 80-jillariK.A.Timiryazev fotosintez protsessin xar tarepleme uyrendi.K.A.Timiryazev energiyaning saklaniu nizami fotosintez protsessine tolik turi keletuginin korsetti. Kopshilik ilimpazlar ozlerining anik emes tajiriybeleri menen bul nizamdi fotosintez protsessine turi kelmeydi dep naduris tusinik penen keldi.Otken asirding 40- jillari osimlik xam xayuan kletkalarining M.Shleydenxam T.Shvann tarepinen ashiliui osimlik xam xayuan kletkalarining ishki duzilisin uyreniuding tiykari boldi. Osimliklerde gaz almasiudi xam dem aliu protsessin T.Sossyur dalillep berdi. Keyin ala bul protsessti 19- asirde Yu.Saks xam V.Pfeffer,al 20- asirdeV.I.Palladin uyrendi.19- asirding40- jillari ashiu protsessin uyreniu baslandi. Ashiuding tiykarin 1857-jili L.Paster aship berdi. S.P.Kostichev dem aliu menen ashiuding genetikalik baylanisli ekenin korsetip aralik produkt uksus al`degidining payda bolatuginin anikladi. T.Sossyur(1806) baslagan osimliklerding mineral aziklaniuin Yu.Libix dauam ettirip A.Teerding gumus aziklaniui teoriyasina kati sokki berdi. Yu.Libix kopshilik agronomlarga osimlik topiraktagi organikalik zatlardi kabillaytuginin tusindire aldi.Birak,Yu.Libix osimlik azoti tek xauadan aladi degen kate tusinikke iye boldi. Bul kate tusinikti J.B.Bussengo ozining tajiriybesi menen daliyllep osimliklerge azot togini kerek bolatuginin korsetti.
G.Gel`rigel` xam G.Vil`fart (1888) azot payda etiushi tuynek bakteriyalari menen sobikli osimliklering birlesip (simbioz) jasaytuginin korsetti. Bul jangalik dun`ya juzi diykanshiligining rauajlaniuina tiykar boldi.
S.N.Vinogradskiy (1887) bakteriyalarda xemosintez protsessin ashti. Ol birinshi reet anerob turde jasaushi azot fiksatsiyalaytugin bakteriyani aldi.
19- asirding 80- jillari Yu.Saks xam N.Knop suu kul`turalarin payda etip osimlikting mineral aziklaniui ilimine tiykar saldi.
1877-jili V.Pfefferding «Osmotikalik izertleu» degen miyneti payda boldi. Pfefferding bul miyneti osimlikting suu rejimine tiykar saldi.
E.F.Votchal (1897),A.Urshprung (1915),B.Guber(1934), A.Ivanov(1918),O.Shtoker (1928) miynetlerinde osimlik denesinde suuding kozgaliu teoriyalari,soriu kushi, kserofitizm teoriyalari payda boldi.
N.A.Maksimovting (1916, 1926, 1952 ) miynetlerinde fiziologiya ilimining janga shakabi osimliklerding berilip uyreniledi.

ekologiyalik fiziologiyasi payda boldi.

20-asirding baslarinda D.N.Pryanishnikov,P.S.Kossovich,K.K.Gedroyts,D.A.Sabinin xam olarding shakirtleri osimliklerding mineral aziklaniui boyinsha jemisli miynet etti.
20-asirding basinda M.S.Tsvet zatlarding xromotografiyalik jol menen ajiraliu metodin islep shikti .Bul metod keyin ala tek gana osimlikler fiziologiyasinda emes, bioximiyada ,asirese organikalik ximiyada ozining axmiyetliligin korsetti.
Osimlikler fiziologiyasinda kollanilatugin izertleu usillari.
Osimlikler fiziologiyasinin kalegen taraui tajiriybe arkali uyreniledi. Bunda en kop tarkalgan tajiriybe usillari: analitikalik labaratoriya usili, vegetatsiyalik usil, ashik dalada egip koriu usili, izatop atomlarin jiberip izertleu usili, elektronlik mikroskop jardeminde iznrtleu usili, elektroforez jardeminde uyreniu usili, xromotografiyalik analiz etiu usili, ul`trafiolet xam lyuministsentlik mikroskop jardeminde izertleu usili, spektrofotometr jardeminde uyreniu usili. Bulardan baska jasalma klimat isleu (fitotron), usili bunda egilgen osimlikke jasalma turde jaktilik , igallik , issilik