Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

V Bob. TALAB VA TAKLIF ELASTIKLIGI

5.1. Talab va taklif elastikligi
Ma′lumki tovarga bo`lgan talab, uning narxiga, iste′molchi daromadiga va boshqa omillarga bog`liq. Xuddi shuningdek, taklif ham tovar narxi, ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa omillarga bog`liq.
Masalan, limonning narxi oshsa, unga talab kamayadi. Lekin biz narx o`zgarishi ta′sirida limonga talab yoki taklifni miqdoriy jihatdan o`zgarishini aniqlamoqchimiz. Aytaylik, limon narxi 15 %ga oshsa, unga talab qanchaga qisqaradi? Narx 20 %ga pasaysachi? Yoki daromad 10 %ga oshganda talab qanchaga o`zgaradi? Bunday savolga javob berish uchun, elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. Shunday qilib narx yoki daromad singari omillar o`zgarishiga bozorning iqtisodiy agentlari (iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar) qanday munosabat bildirishlarini o`rganishda elastiklik tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi.
Bu ko`rsatkichni to`liqroq ko`rib chiqamiz. Narxga bog`liq talab

elastikligini quyidagicha yozamiz: ^E p^D ^	(Q%)	,	(1)
	(P%)
bu yerda Q% - Q ning foiz bo`yicha o`zgarishi;			P% - P ning foiz
o`zgarishi.

Shuni ta′kidlash joizki, foiz o`zgarishi, o`zgaruvchining absolyut

o`zgarishi emas, balki

uning

oldingi darajasiga

nisbatan o`zgarishidir,

ya′ni: ^^Q^% ^

Q

100%;

P% 

P

100% .

Q

P

Q

100%

P



Q

E p  ^Q



Demak,

P

P ^.

(2)

100%

Q

P

77

Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya′ni Q^D  f (P) ko`rinishida berilgan bo`lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:

E _p  ^_^Q_P  _Q^P  f (P)  _Q^P _.
Narxga bog`liq talab elastikligi manfiydir, ya′ni E p 0 . Tovar narxi

oshganda unga talab kamayadi. Shuning uchun ^_^Q_P  ⁰ . (2) tenglamadan kelib chiqadiki, narxga bog`liq talab elastikligi narxning tovar miqdoriga

 P 
tovar birligi o`zgarishining narxdagi o`zgarishga nisbatining ^_Q^_
Q
 ko`paytirishdan hosil bo`ladigan miqdorga teng. Lekin,   nisbatiga P 

Q
talab egri chizig`i bo`ylab yurganda _P o`zgarishi yoki o`zgarmasligi

mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim o`zgarib boradi. Demak, narxga bog`liq talab elastikligi talab chizig`ining alohida nuqtasida o`lchanadi va egri chiziq bo`yicha surilganda, u o`zgarib boradi.

Real statistik ma′lumotlarga ko`ra nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffitsientlarini quyidagicha aniqlash mumkin.
Talabning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:

E ^D 	Q^D Q^D		P  P
	21	21
P	Q ^D		P
	1	1

Bu yerda Q₁^D va P₁ talabning va tovar narxining boshlang`ich qiymatlari, Q<sub>2</sub><sup>D</sup> va P<sub>2</sub> - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari.

Taklifning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:

E S		Q^S Q^S			P  P
		2	1		2	1
P			Q ^S			P
			1			1
Bu	yerda		Q1^S va		P1	talabning va tovar narxining boshlang`ich

qiymatlari, Q₂^S va P₂ - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari. Talabning narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini

hisoblash formulasi:
78



Q2^D  Q1^D



D

D

/ 2







D





Q1

 Q2



EP

P P







2

1

P  P /2^



1

2



Taklifing narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini

hisoblash formulasi:







S

S

^Q2

 Q1

S

S

/ 2



S





Q1

 Q2



EP

P P







2

1

P  P /2^



1

2



Yoysimon elastiklik hisoblanganda, Q va P larning bazis ko`rsatkichlari sifatida, ularni boshlang`ich va o`zgargan qiymatlarining o`rtachasi olinadi.

Misol. Limonga bo`lgan talab 100 dona bo`lganda, bir birlik limon narxi 2100 so`m, talab 200 dona bo`lganda 1800 so`m bo`lsin. Yoysimon elastiklik koeffitsienti orqali hisoblaymiz.

Q^D 100;

P  2100;Q^D

200;

P 1800

.

1

1

2

2

100200 



100





ED





/ 2 200100 

 

150

4,33. 



1800

 2100



300



/ 218002100 



1950





Demak, limon narxi bir foizga tushganda, unga talab 4,33 foizga o`sadi.

Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.
Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi
79
pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.

Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin.

Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab elastik deyiladi.
Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab noelastik deyiladi.
Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab birlik elastiklikka ega deyiladi.
Misol tariqasida chiziqli talab funksiyasini qaraylik: Q  a b  P . Bu chiziqli funksiya uchun ^_^Q_P ^{ b} bo`lib, u o`zgarmasdir. Lekin
bu chiziq o`zgarmas elastiklik koeffisientiga ega emas. 5.1-rasmdan

P
ko`rinib turibdiki, agar biz chiziq bo`yicha pastga qarab yursak _Q miqdor kamayib boradi, natijada elastiklik miqdori ham kamayadi.