Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

Qašuq so‘zi asosida voqelangan qašuqla= “qoshiq bilan yemoq” 
(DLT,III, 350), qašuqlan= “qoshiqli bo‘lmoq” (DLT,II,312), qašuqluğ 
“qoshiqli, qoshiq solingan”, qašuqluğ ayaq “qoshiqli idish” 
(DLT,I,457) kabi yasamalar muayyan uyani shakllantirgan. Ushbu 
so‘zlar uyasidan o‘rin olgan qašïqlïq műƞűz birikmasi ajdodlar 
qoshiq qilishda hayvon shoxidan foydalanganliklari to‘g‘risida 
hukm chiqarishga asos bo‘ladi. “Devon”da ilk bor qayd etilgan so‘z 
“Tarjumon”(18b6), “At-tuhfa” (33b8), “Guliston bit- turkiy” (160a6) 
matnida qašuq shaklida ishlatilgan. 
“Turli ovqatlar bilan to‘la dasturxon” sememasi eski turkiy 
tilda tergű yasamasi bilan ifodalangan (DLT,I,403). Ter= “yig‘moq, 
to‘plamoq” fe’lidan –gű affiksi bilan hosil qilingan mazkur so‘zning 
tergi shakli ham “dasturxon” ma’nosini anglatgan: Tilin tergigӓ tegir 
- Shirin, yoqimli so‘z bilan kishi dasturxonga yetishadi (DLT,I,404). 
Keyingi leksik birlik “Qutadg‘u bilig” matnida ham “dasturxon”ni 
bildiradi: Yer erkӓn ašïğ tartma tergi űzӓ - Yer ekansan dasturxon 
ustidan ovqatni (oldingga) tortma (4498). Aynan Yusuf Xos Hojib 
asarida tergi ayaq juft so‘zi “dasturxon-lagan” ma’nosini anglatishga 
xizmat qilgan: Kirib ӧtrű tergi ayaq bašlasa - Kirib o‘tirib dasturxon-
laganga bosh bo‘lsa (2839).
Mahmud Koshg‘ariyning guvohlik berishicha, xonlar bayram 
yoki to‘y paytida o‘ttiz gaz balandligida dasturxon bezashgan va 
fuqarolar undagi taomlarni talash qilishgan. Bunday dasturxon 
kӓnčliyű leksik birligi bilan nomlangan (DLT,III,433). Ushbu so‘zning 
boshqa turkiy manbalarda mavjud emasligi, uning jonli so‘zlashuv 
tili yoxud biror shevaga oidligi xususida mulohaza yuritishga izn 
beradi.
“Ichi chuqur qilib yog‘ochdan qilingan idish” sememasi 
“Devon”da lağun leksemasi bilan anglashilishi qaydlangan. Mahmud 
12
Hamidulla DADABOYEV

---

Koshg‘ariy bunday yog‘och tovoqning sut, qatiq va shunga o‘xshash 
narsalar ichish uchun mo‘ljallanganini ta’kidlagan (DLT,I,389). 
Mazkur so‘z hozirgi o‘zbek tilida keng ishlatiladigan lagan so‘zining 
ko‘hna fonetik shakli hisoblanadi. Sh.Rahmatullayevning fikricha, 
lağun so‘zi ho- zirgi o‘zbek tiliga ma’nosi o‘zgargan tarzda yetib 
kelgan va “quyuq ovqat solinadigan katta yassi idish” ma’nosini kasb 
etgan. Tovush jihatdan ham muayyan o‘zgarishga uchragan so‘z 
tarkibidagi g‘ undosh g undoshiga almashgan, shundan so‘ng birinchi 
bo‘g‘indagi a unlisi til oldi ä unlisiga, keyin ikkinchi bo‘g‘indagi u 
unlisi ham til oldi ű unlisiga almashgan: lağun>lagun>lägűn>lägän 
(O‘TEL, I, 233). Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o‘zbek shevalari 
tilida lagan leksemasi deyarli dastlabki ma’nosini saqlab qolgan, ya’ni 
«kosadan katta ichi chuqur sopol idish, tovoq» tarzida qo‘llanishda 
davom etmoqda (O‘TIL,I,425). Farq laganning yog‘och yoki loydan 
tayyorlanganida, xolos.
Hozirgi turk tilida leğen so‘zi “katta tog‘ora” ma’nosida 
qo‘llanib kelmoqda. Mazkur idish asosan biror bir narsani yuvishda 
ro‘zg‘or buyumi vazifasini o‘taydi. “Turkcha-ruscha lug‘at”da leğen 
leksemasi etimologik jihatdan forscha o‘zlashma, deb ko‘rsatilgan 
(TRSl,587). 
Mahmud Koshg‘ariy yegű neƞ (DLT,II, 73) va yegӓsi neƞ 
(DLT,II, 73) birikmalarining “ovqat yeydigan narsa, ya’ni tovoq, 
lagan” ma’nosini ifodalashini ham nazardan qochirmagan. Har ikki 
perifraza ye= “yemoq” fe’lidan –gű hamda -gӓsi qo‘shimchalari 
bilan yasalgan va ular neƞ “narsa” leksemasi bilan sintagmatik 
munosabatga kirishgan. 
Hozirgi qozoq tilida legen “yuz-qo‘l yuvishga mo‘ljallangan 
metall idishni ifodalaydi” (QTSS, 611). 
Xullas, Mahmud Koshg‘ariyning buyuk dahosi natijasi o‘laroq, 
dunyo yuzini ko‘rgan “Devonu lug‘otit turk” XI-XII asrlar eski turkiy 
jonli so‘zlashuv hamda adabiy tilda ovqat tayyorlash uchun zarur 
buyum-anjom nomlarini ifodalovchi leksemalar tizimi shakllangani, 
ushbu mikroguruhga kirgan so‘zlarning asosiy qismi hozirgi qardosh 
turkiy tillar so‘z boyligda saqlanib qolganligini ta’kilash imkonini 
beradi.