Linux operatsion tizimiga bo`lgan ehtiyoj

§ Simvol kursor turgan joyga kiritiladi.
§ Sichkoncha kursatkichi kursorni kerakli joyga tez olib borish uchun ishlatiladi va matn terish jarayonida katnashmaydi.
§ ENTER tugmachasini fakat abzas oxirida bosish za rur.
§ Matnni urtaga joylashtirish, abzas siljishini kuyish va matnni bir tomonga surish uchun «Probel» (Bush joy) tugmachasidan foydalanish tavsiya etilmaydi.
§ Matn terish jarayonida uni tez-tez xotiraga saklab kuyish lozim.
§ Saxifalarga tartib rakami klaviaturadan kiritilmaydi.
§ Nukta va verguldan oldin bush simvol kuyish tavsiya etilmaydi.
Endi matnda xarakatlanish uchun ishlatiladigan asosiy tugmachalarni kurib chikaylik:
Bitta bush kator kiritish uchun kursorni oldingi katorning oxirgi simvolidan keyin kuyib, ENTER tugmachasi bosiladi.
Bitta katorni ikkiga bulish uchun yangi kator boshlanishi kerak bulgan pozitsiyaga kursorni olib borib, ENTER tugmachasi bosiladi.
Ikkita katorni birlashtirish uchun kursorni birinchi katorning oxirgi simvolidan keyin kuyib, Delete tugmachasi bosiladi.
Word matn muxarririda yangi xujjatlar yaratish bir necha usullar bilan amalga oshiriladi:
1. Standart piktogrammalar katorida piktogrammasi ustida sichkoncha bosiladi. Ekranda «toza koKoz» paydo buladi. Yangi xujjat ochilishini oynaning sarlavxa katorida Dokument suzi yonidagi tartib rakamining uzgarishidan bilamiz.
2. Хuddi shu amalni «Fayl» menyusidagi «Sozdat» (Yaratish) buyruKi orkali xam amalga oshirish mumkin. Bu xolda ekranda kuyidagi oyna namoyon buladi
Bu oynalarni savol-javob (dialog) oynalari deb atashadi. Mazkur oynada tizim sizga bir nechta andozalarni (shablonlarni) tavsiya etadi. Masalan, xisobotlar shakli, fakslar, xatlar, yozuvlar va boshka xujjatlar andozalari shu yerda jamlangan. Siz uz xisobotingizni mavjud andozaga solib yaratishingiz mumkin.
Ma’lumki, yozuv mashinkasida matn yozilganda koKozga chegara kuyiladi. Bunda karetka ma’lum joyga kelgach, katordan katorga avtomatik ravishda utadi. Shunga uxshash amallarni WORDda bajarish uchun «Fayl» menyusidan urin olgan «Parametro’ stranitso’» (Saxifa parametrlari) buyruKini ishlatish lozim .
Namoyon bulgan oynaning «Polya» kismida koKozga chegaralar (yukori, kuyi, chap, ung tomonlardan) kuyiladi. Buning uchun xar bir darchaning yonida tepaga va pastga karagan uchburchaklar mavjud. Ular mos ravishda chegara enini oshiradi va kamaytiradi
«Pereplyot» darchasida mukovalash uchun joy koldiriladi. Ot kraya do kolontitula kismida saxifaning chetidan to saxifaning tartib rakami yozilishi kerak bulgan joygacha masofa kursatiladi.
«Zerkalno’e polya» yozuvi oldida belgi kuysangiz, xujjatda saxifalar kitobdagi kabi bir-biriga aynan aks etadi.
Хujjatning bir kismi uchun maydonlarni uzgartirish kerak bulsa, usha saxifalarni belgilab (Buning uchun mazkur kism boshlangan joydan, klaviaturadagi Shift tugmachasini bosgan xolda klaviaturadan pastga karagan kursatkich tugmachasini bosib, kerakli pozitsiyagacha olib borish zarur), Fayl menyusidagi «Parametro’ stranitso’» (Saxifa parametrlari) oynasining «Polya» (Maydon) kismida chegaralarni belgilash kerak. Shundan sung «Primenit» (Kullash) ruyxatidan «K vo’delennomu tekstu» (Belgilangan matnga) parametrini tanlash lozim. Belgilangan betlardan oldin va keyin avtomatik tarzda bulim uzilish belgilari kuyiladi. Agar xujjat bulimlarga bulingan bulsa, kerakli bulim ustida sichkonchani bir marta bosish kerak yoki bir nechta bulimni belgilab, maydonlarni uzgartirish kerak.
Хar doim bir xil chegara kullasangiz, faoliyatingiz boshida bir marta chegaralarni urnatib, «Po umolchaniyu» (Aloxida kursatmasiz) piktogrammasini sichkoncha yordamida faollashtirib kuying. Keyingi xujjatlar yaratish jarayonida saxifa chegaralari to uzingiz uzgartirish kiritmaguningizcha uzgarmasdan turadi.
Yukoridagi oynaning «Razmer bumagi» (KoKoz ulchami) kismida koKoz ulchami, uning xolati (gorizontal joylashuv, vertikal joylashuv) uzgartiriladi .
A4 bichimli (210x297mm) koKozdan (Siz kurs ishlari, referatlar, diplom ishlari uchun ishlatadigan koKoz) kup foydalaniladi. Shu koKozning teng yarmi — A5 bichimni, ikkitasi esa — A3 bichimni tashkil etadi.
KoKozga matnni tuKri va kundalang xolatlarda chop etish mumkin. Buni «Oriyentatsiya» kismida aniklab ketish zarur. «Knijnaya» — tuKri chop etishni, «Albomnaya» — kundalang chop etishni anglatadi.
Yozuv mashinkasidan farkli ularok, kompyuterda bir necha xil shriftlar mavjud. Bichimlash panelida joylashgan darchasi yonidagi uchburchakni bosib shriftlar ruyxatini chikarib, kerakli shrift tanlanadi va u faollashtiriladi. Mazkur darchaning yonida shriftlar ulchovi darchasi joylashgan. Undan yukoridagi usul bilan kerakli ulchovni tanlab olib, sung alfavit turini tanlash kerak.Klaviaturada ikki xil: kirill va lotin xarflari mavjud. Kerakligini tanlab olish uchun ekranning kuyida joylashgan masalalar panelidagi klaviatura indikatori ustiga sichkonchani olib borib, ruyxat ochiladi va xosil bulgan ruyxatdan kerakli alfavit tanlab olinadi.
Хujjat tayyor bulgandan sung uni saklab kuyish lozim. Buning uchun «Fayl» menyusidagi «Soxranit kak» buyruKini ishlatamiz (7.8-rasm):
Ekranda namoyon bulgan oynani taxlil etib chikaylik. Papka darchasida xujjatni eslab kolish lozim bulgan jild yoki disk nomi turadi. Rasmda «Moi dokumento’» (Mening xujjatlarim) jildi aks ettirilgan. Agar ruyxatdan jildning nomi almashtirilmasa, kompyuter xamisha xujjatni «Moi dokumento’» (Mening xujjatlarim) jildiga saklaydi. Agar xujjatni disketada saklash talab etilsa, ruyxatdan disk nomi tanlab olinadi (Disk 3,5 A).
«Imya fayla» (Fayl nomi) darchasida xujjatga nom beriladi. Uni kirill yoki lotin alifbosida berishingiz mumkin. Nom bir suzdan, jumladan, gapdan, sondan iborat bulishi mumkin. «Тip fayla» (Fayl turi) darchasida fayl turi tanlanadi. U doc, rtf, html fayl yoki Word muxarririning oldingi versiyalarida saklanishi mumkin.
Barcha zarur ma’lumotlar kiritilgandan sung, «Soxranit» (Saklash) tugmachasi bosiladi. Agar biror xatolik utib ketgan bulsa, «Otmena» (Bekor kilish) tugmachasi bosiladi.
«Papka» (Jild) darchasidan keyin joylashgan piktogrammalar kuyidagilarni bildiradi:
— bir poKona yukoriga utish, ya’ni jildning ichidan yukori katlamga chikish;
— «Izbrannoye» («Тanlangan») jildini tanlash;
— yangi jild yaratish;
— jild va fayllarni ruyxat kurinishida tasvirlash;
— jild va fayllarni jadval kurinishida (xajmi, yaratilgan sanasi, vakti va x.k.) tasvir etish;
— jild va fayllarning xususiyatlarini aks ettirish;
— buyruklar va rejimlar piktogrammasi.
Mazkur xujjatga ishlov berish tugaganidan keyin uni yopish zaruriyati tuKiladi. Buning uchun «Fayl» menyusidagi «Zakro’t» (Yopish) buyruKini faollashtirish lozim.
Dastur ishini tugatmasdan barcha ochilgan fayllarni yopish uchun SHIFT tugmachasini bosib, «Fayl» menyusida «Zakro’t vse» (Barchasini yopish) buyruKini faollashtirish kerak.
Хujjatni chop etishdan avval, u koKozda kanday joylanishini oldindan kurib kuyish maksadga muvofik. Bunday imkoniyatni «Predvaritelno’y prosmotr» (Dastlabki kurish) buyruKi yaratib beradi. Dastlabki kurish rejimiga ushbu piktogramma orkali xam kirish mumkin. Dastlabki kurish rejimidan chikish uchun namoyon bulgan oynaning piktogrammalar katorida «Zakro’t» piktogrammasini ishlatish zarur.
Uujjatni chop etish uchun «Fayl» menyusining «Pechat» buyruKi faollashtiriladi. Natijada kuyidagi oyna namoyon buladi .
Agar mazkur xujjatning fakat ma’lum kismini (bir necha saxifani) chop etish zarur bulsa, mazkur saxifalarni «Stranitso’» (Saxifalar) kismida kursatish kerak. Masalan, «Nomera» elementi tanlanganda chop etilishi lozim bulgan saxifa yoki bir nechta saxifaning rakamlari kursatiladi.
Agar bir saxifaning ma’lum kismini chop etish lozim bulsa, kerakli kismni belgilab, yukoridagi oynada «Vo’delenno’y fragment» katori oldidagi doiraga belgi kuyiladi.
«Chislo kopiy» (Nusxalar soni) darchasida nusxalar sonini avvaldan belgilab kuyish mumkin.
Bir necha nusxada chop etilayotgan xujjatning avval birinchi saxifasi barcha nusxalari, keyin boshkasining barcha nusxalarini chop etish zarur bulsa, yukoridagi belgini olib tashlash kerak.
Fakat tok yoki juft saxifalarni chop etish uchun «Fayl» menyusidan «Pechat» (Chop etish) buyruKini tanlash kerak. Sungra «Vo’vesti na pechat» (Chop etilsin) ruyxatidan «Nechetno’e stranitso’» (Тok saxifalar) yoki «Chetno’e stranitso’» (Juft saxifalar) belgisini tanlash lozim.
Bir yula bir nechta xujjatni chop etish uchun «Otkro’t» (Ochish) tugmachasi bosiladi. «Papka» (Jild) ruyxatidan kerakli xujjatlar saklanadigan jild tanlanadi. Chop etish lozim bulgan xujjatlar belgilanadi. «Komando’ i rejimo’» (Buyruklar va rejimlar) tugmachasini bosib, sung «Pechat» (Chop etish) tugmachasi buyruKi tanlanadi.
Mavjud xujjatni tulaligicha chop etish uchun standart uskunalar paneli katoridagi piktogrammasi tanlanadi.
Mavjud xujjatni taxrirlash uchun WORD dasturida aloxida buyruklar tuplami kiritilgan. Ularning barchasi «Pravka» (ТuKrilash) menyusida jamlangan.
Rasmlardan yoki matndan nusxa olish, joyini uzgartirish mumkin. Matn va rasmlarni bir xujjatning uzida, shuningdek, bir xujjatdan boshkasiga, xatto boshka ilovaga kuchirish va ulardan nusxa olish mumkin. Bu ishlarni yoki amallarni bajarishdan oldin matn va rasmlar belgilab olinadi.
Matn va rasmlarni sichkoncha yordamida belgilash:
· matnning ixtiyoriy kismini ajratish uchun siljitish amalini ishlatish kerak;
· suzni belgilash uchun kursorni suz ustiga olib kelib, sichkonchaning chap tugmachasini ikki marta bosish kerak;
· rasmni ajratish uchun kursorni rasm ustiga olib kelib, sichkonchaning chap tugmachasini ikki marta bosish kerak;
· matnning katorini belgilash uchun kursorni katorning chap chetiga olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan keyin, sichkonchaning chap tugmachasini bir marta bosish kerak;
· matnning bir nechta katorini belgilash uchun kursorni katorning chap chetiga olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan keyin, kursorni pastga yoki yukoriga siljitish kerak;
· gapni belgilash uchun CTRL tugmachasini bosib turgan xolda gap ustida sichkonchaning chap tugmachasini bir marta bosish kerak;
· abzatsni belgilash uchun uning chap chetiga kursorni olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan keyin sichkonchaning chap tugmachasini ikki marta bosish kerak; yana bir usuli — abzas ustiga kursorni olib kelib, sichkonchaning chap tugmachasini uch marta bosish;
· butun xujjatni belgilash uchun kursorni matnning chap chetiga olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan keyin sichkonchaning chap tugmachasini uch marta bosish kerak;
· kolontitullarni belgilash uchun «Vid» (Kurinish) menyusidagi «Kolontitulo’» buyruKini tanlash lozim; «Razmetka» (Belgilash) xolatida turib, kolontitullar matni ustiga kursorni olib kelib, sichkonchaning chap tugmachasini ikki marta bosish kerak; sung kolontitulning chap chetiga kursorni olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan sung, sichkonchaning chap tugmachasini uch marta bosish kerak;
· izoxlar va xavovalarni (snoskalarni) belgilash uchun oynaning mos soxasida sichkonchani bosib, kursatkichni matnning chap chetiga olib kelib, u ungga yunaltirilgan strelka shaklini kabul kilgandan sung, sichkonchani uch marta bosish kerak;
· matnning vertikal blokini (jadval yacheykasi ichidagi matndan tashkari) belgilash uchun siljitish davomida ALT tugmachasini bosib turish kerak.
Amallarni bekor kilish.
Bekor kilinishi zarur bulgan amallar ruyxatini chikarish uchun «Otmenit» (Bekor kilish) tugmachasi oldidagi uchburchakli kursatkich bosiladi.
Sichkoncha bekor kilinishi kerak bulgan amal ustida bir marta bosiladi.
Amalni bekor kilish jarayonida ruyxatda undan oldin turgan barcha amallar bekor kilinadi.
Oxirgi bekor kilingan amalni kayta bajarish uchun «Otmenit» (Bekor kilish) tugmachasi bosiladi. Rasmlar yoki matn parchasini ma’lum masofaga yoki boshka xujjatga kuchirish, ulardan nusxa olish. Buning uchun kuchiriluvchi yoki nusxa olinuvchi matn parchasi yoki rasmni belgilab olish kerak. Belgilangan parchani kuchirish uchun «Vo’rezat» (Kirkib olish) tugmachasini bosish lozim. Belgilangan parchadan nusxa olish uchun «Kopirovat» (Nusxa olish) tugmachasini bosish lozim.
Agar matn yoki rasmdan boshka xujjatga nusxa olish kerak bulsa — shu xujjatga utiladi. Kursorni matn yoki rasm kiritiladigan joyga kuyiladi. «Vstavit» (Kiritish) tugmachasi bosiladi.
Rasmlar yoki matn parchasini oyna ichida kuchirish, ulardan nusxa olish.
Kuchirish uchun kuchiriluvchi yoki nusxa olinuvchi matn yoki rasmni avval belgilab olib, kerakli joyga siljitish (sichkonchaning chap tugmachasi bosilgan xolda belgilangan matn parchasini yoki rasmni sudrab olib borish) lozim. Manzilga yetgach tugmacha kuyib yuboriladi. Agar kurilgan xolatda fakat nusxa olish talab etilsa, siljitish davomida CTRL tugmachasini xam bosib turish kerak.
Undan tashkari belgilangan parchani siljitish uchun sichkonchaning ung tugmachasidan foydalanish mumkin. Sichkoncha tugmachasi kuyib yuborilgandan sung ekranda kuchirish va nusxa olish buyruklari paydo buladi.
Axamiyat bergan bulsangiz piktogrammalardagi buyruklar tuk kora (faollashgan) yoki kulrang (faollashmagan) xolatda buladi. Bu narsa matn belgilangan yoki belgilanmaganligiga boKlik. Faollashmagan buyruklar bajarilmaydi.
«Pravka» (ТuKrilash) menyusidagi «Ochistit» (Тozalash) va «Vo’delit vsyo» (Uammasini belgilash) buyruklarida tuxtalib utamiz. «Ochistit» buyruKi belgilangan matnni, jadvalni, rasm, diagrammani olib tashlaydi. «Vo’delit vsyo» buyruKi butun matnni, uning ichiga kirgan jadval, rasm, diagrammalarni belgilab beradi. Тopish, almashtirish, utish buyruklari
Joriy matnda sizni kiziktirayotgan matn parchasi (suz, xarf, son, gap, jumla va x.k.) bor yoki yukligini aniklash «Pravka» (Тugrilash) menyusidagi «Nayti» (Тopish) buyrugi yordamida amalga oshiriladi :
Buning uchun ushbu oynaning «Nayti» (Тopish) darchasiga kidirilayotgan matn parchasi kiritiladi. Shundan sung «Nayti dalee» (Keyingisini topish) tugmachasi bosilsa, kursor kidirilayotgan matn parchasi birinchi marta uchragan joyga utib oladi. «Pravka» (ТuKrilash) menyusidagi «Zamenit» (Almashtirish) buyruKi yukorida keltirilgan oynaning almashtirish kismini ochib beradi .
«Zamenit na» (ga almashtirish) darchasiga yangi matn parchasi kiritiladi va «Zamenit» (Almashtirish) tugmachasi bosiladi. Agar matn parchasi taxrir kilinayotgan matnning barcha uchragan joyida yangi matn parchasiga almashtirilishi talab etilsa — «Zamenit vsyo» (Uammasini almashtirish) tugmachasi bosiladi.
«Pereyti» (Utish) buyruKi — kursorni talab etilgan ob’ekt (biror anik rakamli saxifa, izox, xavova, kator va x.k.)ga olib utadi.

6. Matn parchasini boshkasi bilan almashtirish jarayonini tushuntirib bering.

Matnni taxrirlash jarayonida siz, albatta, bichimlash masalalariga duch kelasiz. Bichimlash deganda — matn ma’nosini uzgartirmay turib, uning shaklini uzgartirish tushuniladi. WORD muxarririda bichimlash buyruklari majmui Format menyusida jamlangan.
Menyudagi birinchi buyruk «Shrift»dir. Buyruk bajarilgandan sung namoyon bulgan oynadan kurinib turibdiki, u «Shrift», «Interval» va «Animatsiya» kabi uch kismdan iborat.
Shrift kismida matnda kullaniladigan shrift turi, ulchami, rangi, yozilish shakli (J, K, Ch) tanlanadi. Undan tashkari, indekslarni yukorida yoki pastda yozish, barcha xarflarni katta kilib yoki soya bilan yozish va boshka amallar bajariladi. Barcha parametrlar tanlangandan sung OK tugmachasi bosiladi. «Po umolchaniyu» tugmachasi — kompyuter xar yokilganida avval tanlangan shrift, tanlangan parametrlar bilan (boshka buyruk berilmaguncha) ishlatilishini ta’minlaydi.
Interval kismida xarflar urtasidagi masofa, ularning siljishi uzgartiriladi.
Animatsiya kismida matnning belgilangan kismiga animatsion effektlar kullaniladi. Buning uchun ruyxatdagi animatsiya effektlaridan biri tanlanib, sung OK tugmachasi bosiladi.
Keyingi buyruk «Abzas» (Хat boshi) buyrugidir.
Uning yordamida belgilangan abzatsning katorlari orasidagi masofa ruyxatdan tanlab olish yuli bilan uzgartiriladi. Shu bilan birga matnning chap va ung chegara buyicha, markazda, butun en buyicha tekislash piktogrammasi xamda chap va ungga siljishlar piktogrammasi xam ishlatiladi.
«Spisok» (Ruyxat) buyruKi bajarilishi natijasida belgilangan abzatslarga tartib rakamlari yoki markerlar (biror belgi) kushib kuyiladi
uning uchun namoyon bulgan oynada «Izmenit» tugmachasi bosiladi. Natijada oyna kurinishi uzgaradi va unda Marker tugmachasini bosib, xoxlagan belgini tanlab olish kifoya. Тartib rakamlarini urnatishda uxshash amallar bajariladi.
Piktogrammalar katorida bu buyrukka kuyidagi rasmchalar mos keladi.
«Granitso’ i zalivka» (Chegara ichidagi rang) buyruKi belgilangan matn, abzas, saxifa, jadval yoki rasmga chegara kuyib, chegara ichidagi rangni uzgartirish imkonini beradi. Buyruk bajarilishi natijasida namoyon buladigan oyna uch kismdan iborat
«Granitsa» (Chegara) kismida chegara turini «net» (chegarasiz), «ramka» (chegara), «ten» (soyali), «ob’yomnaya» (xajmli), «drugaya» (boshka turda), chiziklar turini (keng, ingichka, punktir va x.k.), chiziklar rangini (16 ta rang) xamda chiziklar kalinligini tanlash imkoni mavjud. «Obrazes» (Namuna) darchasida matn ustida bajarilayotgan barcha amallar natijasi aks ettirib boriladi.
«Stranitsa» (Saxifa) kismida yukorida kursatilgan barcha amallar saxifaga kullaniladi.
«Zalivka» (Chegara ichidagi rang) bulimida rang, naksh, nakshning rangi tanlanadi.
Bu yerda xam «Obrazes» (Namuna) darchasida barcha amallar natijasi aks ettiriladi. Mazkur oynada xamma uzgarishlar kiritilganidan keyin, OK tugmachasi bosiladi.
«Kolonki» (Ustunlar) buyruKi bir ustunlik matnni bir necha ustunlik matnga aylantirish imkonini beradi. Buning uchun matn belgilanishi, sung «Kolonki» (Ustunlar) buyrugini faollashtirish zarur
Namoyon bulgan oynada ustunlar turini (odna, dve, tri, sleva, sprava) tanlash mumkin. Matnni boshka bir turdagi ustunlarga bulish talab etilsa, Chislo kolonok darchasida ustunlar sonini tanlash zarur. Agar bir vaktning uzida ustunlarni bir-biridan chizik bilan ajratish lozim bulsa, Razdelitel suzi yonida belgisini kuyish kerak. Bu buyrukka piktogrammalar katorida rasm mos keladi.
«Kolonki» buyruKi yordamida kolontitullar, izoxlar, ramkalar ichidagi matnni ustunlar kurinishida tasvirlash mumkin emas. Bunday xollarda «Тablitsa» (Jadval) menyusidan foydalanishni tavsiya etamiz.
Kup xollarda xujjat betlariga sana (vakt) xamda rakamlar kuyish, taxrir kiluvchiga esa kushimcha kulayliklar yaratish kerak buladi. Ushbu va boshka imkoniyatlar «Vstavka» (Kuyish) menyusida amalga oshiriladi.
Agar xujjatni taxrirlash jarayonida sizga bush bet kerak bulib kolsa, «Vstavka» (Kuyish) menyusidagi «Razro’v» (Uzilish) buyruKini kiritish lozim. Bush betni yangi saxifadan, mazkur saxifada, tok saxifalarga, juft saxifalarga kuyish mumkin. Aynan shu amallar bir ustunga xam taallukli.
Хujjat betlariga rakam kuyish uchun «Nomera stranis» (Saxifalar nomeri) buyruKi ishlatiladi Buyruk oynasidagi «Polojeniye» (Joylanish) darchasida kerakli variantni tanlaysiz. Natijada tartib rakami saxifaning yukori yoki kuyi kismiga joylashadi. Vo’ravnivaniye darchasida rakam katorning chap tomonida, ung tomonida, markazida va x.k. kuyilishi belgilanadi.
«Nomer na pervoy stranitse» (Birinchi saxifa nomeri) darchasiga belgisi kuyilsa, xujjatning birinchi saxifasiga tartib rakami kuyiladi. Barcha uzgartirishlar kiritilganidan keyin OK tugmachasi bosiladi.
Хujjatga sana kuyish uchun «Vstavka» (Kuyish) menyusidagi «Data i vremya» (Sana va vakt) buyruKini ishlatish lozim. «Formato’» darchasida sana va vakt turini tanlab olib, OK tugmachasini bosasiz.
Kompyuterning klaviaturasiga yaxshilab e’tibor bersangiz, undagi simvollar soni cheklanganligiga ishonch xosil kilasiz. Matnni terayotganingizda, deylik, ± simvoli kerak bulib koldi. Bunday xollarda terishni tuxtatib turgan xolda «Simvol» (Belgi) buyruKini ishlating
Хosil bulgan buyruk oynasidan kerakli simvolni belgilab «Vstavit» (Kuyish) tugmachasini bosing. Agar kerakli simvol topilmasa, «Shrifto’» (Shriftlar) darchasidan boshka shrift tanlang. Izlagan topadi deganlaridek, talab etilayotgan simvol albatta topiladi, uni belgilab «Vstavit» (Kuyish) tugmachasini bosing. Oynani yopish uchun «Zakro’t» (Yopish) tugmachasi bosiladi. «Vstavka» (Kuyish) menyudagi «Risunok» (Rasm) buyruKi yordamida matnga grafik ob’ektlar kiritish mumkin: rasmlar, diagrammalar, avtofiguralar, skanerda nusxa olingan fotorasmlar. Тartib bilan buyrukda uchragan bulimlarni kurib chikaylik. «Kartinki» (Тasvirlar) bulimida — Clip Callery ilovasidan rasm tanlab, kerakli joyga kuyiladi. Buning uchun rasm kiritilishi lozim bulgan joyga sichkoncha kursatkichini olib boring. «Risunok» (Rasm) buyruKining «Kartinki» (Тasvirlar) bulimini faollashtiring. Namoyon bulgan oynada Grafika (Clip Art) kismini tanlang. Sizga zarur bulgan rasmlar kategoriyasini belgilab, paydo bulgan rasmlardan manzuri ustida sichkonchaning chap tugmachasini ikki marta bosing. Rasm kerakli joyga borib tushadi. Rasm talab etilgan ulchovda bulmasa, uning ustida bir marta sichkonchani bosib, namoyon bulgan ramkada kvadratchalar ustiga sichkoncha kursatkichini olib boring, kursatkich shakli uzgaradi. Sichkoncha tugmachasini kuyib yubormasdan kerakli tomonga sudrang. Sung matn ustida sichkonchani bir marta bossangiz, rasm atrofidagi ramka yukolib ketadi
Buyrukning «Iz fayla» (Fayldan) bulimi yordamida kompyuterdagi yoki disketadagi ixtiyoriy jildda joylashgan grafik faylini matnga kiritish mumkin.
«Avtofiguro’» (Avtoshakllar) bulimini ishlatsangiz matnga tayyor geometrik shakllar kiritish imkoniyatini kulga kiritasiz. Masalan, tuKri turtburchak, aylana, turli chiziklar, xar xil shaklli kursatkichlar, blok-sxemalar elementlari, yulduzchalar, bayrokchalar va x.k. Shakllar ulchovini uzgartirish talab etilsa yukorida rasm uchun bajargan amallarni takrorlang. Shakllar chegarasini, aylanishini, rangini, soyasini xamda xajmli effektlarni kullash uchun avtoshaklni belgilab, rasm piktogrammalari katoridagi «Risovaniye» (Chizish) knopkalardan foydalanish kerak:
1. Grafik ob’ektlar va matn urtasidagi tartibni urnatish, grafik ob’ektlarni guruxlash, tarkatish, kayta guruxlash, turni urnatish, turdagi tugun nuktalarni siljitish, tekislash, taksimlash, aylantirish, akslantirish va uzgartirish, avtoshakllarni uzgartirish uchun xizmat kiladi.
2. Ob’ektni tanlaydi.
3. Тanlangan ob’ektni ixtiyoriy burchakka aylantirish.
4. Тayyor geometrik shakllar.
5. Chiziklar chizish.
6. Kursatkichli chiziklar chizish.
7. Kvadrat yoki tugri turtburchak chizish.
8. Ellips yoki aylana chizish.
9. Faol oynada yozuv yaratish (rasm yoki diagrammalarda, sarlavxalarda ishlatiladi).
10. WordArt ilovasidan foydalanish (keyinrok batafsil kurib chikamiz).
11. Belgilangan ob’ekt ichidagi rangni uzgartirish, olib tashlash.
12. Belgilangan ob’ekt chiziklari rangini uzgartirish, kushish yoki olib tashlash.
13. Belgilangan matn shriftining rangini uzgartirish.
14. Chizik turi (belgilangan chizik turi va kalinligini uzgartirish).
15. Shtrix turi (belgilangan chizikni shtrix yoki punktir chizik kilib jixozlash).
16. Kursatkich turi (belgilangan chizik uchun kursatkich turini tanlash).
17. Soya ( belgilangan ob’ektga soya kuyish).
18. Хajm ( belgilangan ob’ektni xajmli kilish).
«Risunok» (Rasm) buyrugidagi Ob’ekt WordArt bulimini ishlatish yordamida matnni chiroyli shakllarga keltirish mumkin.
Namoyon bulgan oynada sizga yokkan usulni tanlab oling va OK tugmachasini bosing. Izmeneniye teksta WordArt oynasi paydo buladi. Mazkur oynaning Тekst nadpisi (Yozuv matni) katoriga kerakli matnni kiriting, boshka parametrlarni uzgartiring va yana OK tugmachasini bosing. Boshka murakkabrok uzgartirishlar kiritish uchun WordArt piktogrammalar panelidan foydalanish mumkin. Bu piktogrammalar kuyidagi amallar uchun xizmat kiladi:
1. WordArt ob’ektini kushish.
2. Matnni uzgartirish.
3. WordArt tuplami.
4. Ob’ekt bichimi.
5. WordArt shakli (ob’ektni koKozda bir necha xil usulda joylashtirish mumkin.)
6. Ixtiyoriy aylantirish.
7. WordArt xarflarini balandligi buyicha tekislash.
8. WordArt matnini vertikal va gorizontal joylashtirish.
9. WordArt tekislash.
10. WordArt simvollari urtasidagi masofani uzgartirish.
WordArt ob’ektining ulchovlarini siz bilgan usulda uzgartirish mumkin.
Jadval vertikal va gorizontal chiziklardan iboratdir. Ular kesishib, panjara (reshetka) xosil kiladi. Shu panjara ichidagi xar bir katakcha yacheyka deyiladi.
Kator — bu gorizontal chizikda joylashgan yacheykalardir, ustun — bu vertikal chizikda joylashgan yacheykalardir.
Jadvallardan sonlarni ustunda tekislash uchun foydalanish mumkin; bu xolda ularni saralash va ular ustida xisoblash amallarini bajarish soddalashadi. Shuningdek, jadvallarni matnning abzatslarini va ularga mos rasmlarni tekislashda ishlatish mumkin. Bush jadvalni yaratish uchun «Dobavit tablitsu» (Jadval kushish) piktogrammasini (u standart uskunalar panelida joylashgan) bosish kerak, sung zarur bulgan katorlar va ustunlar sonini sichkoncha kursatkichini siljitish yuli bilan belgilash kerak. Jadvallar ma’lumotni tartiblash va saxifada grafika va matnni ustun xolatida joylashtirish orkali tashkil kilingan kizik maketlar yaratish uchun ishlatiladi. Oddiy jadvalni, masalan, ustun va katorlar soni bir xil bulgan jadval yaratishning kiska yuli «Dobavit tablitsu» (Jadvalni kushish) tugmachasini ishlatishdir.
Murakkabrok jadvalni, masalan, turli balandlikdagi yacheykalarni xamda kator va ustunlari xar xil bulgan jadvalni yaratish uchun «Narisovat tablitsu» (Jadvalni chizish) tugmachasidan foydalaniladi. Bu usul kulda jadval chizishga uxshaydi.
Yangi jadval yaratib, bush yacheykalarni tuldirish mumkin va, aksincha, mavjud matnni jadvalga aylantirish mumkin. Shuningdek, jadvalni mavjud ma’lumotlar yordamida, masalan, ma’lumotlar bazasi yoki elektron jadvallar yordamida tuzish mumkin. Amaldagi matnni jadvalga aylantirish uchun uni ajratib olib, sung «Тablitsa» (Jadval) menyusida «Preobrazovat v tablitsu» (Jadvalga aylantirish) buyrugini tanlash kerak.
Jadvaldan yacheykalarni, katorlarni va ustunlarni yukotish Yacheykalarni uchirishdan oldin yacheyka belgilarini aks ettiruvchi rejimni yokish zarur. Katorlarni uchirishdan oldin kator belgilarini aks ettiruvchi rejimni yokish zarur Uchirilishi zarur bulgan yacheyka, ustun va kator belgilanadi. «Тablitsa» (Jadval) menyusida «Udalit yacheyki» (Yacheykalarni yukotish),
«Udalit stroki» (Katorlarni yukotish) yoki «Udalit stolbso’» (Ustunlarni yukotish) buyruklari tanlanadi.
Yacheykalarni uchirishda zarur parametr tanlanadi va yukotiladi.
Jadval buyicha siljish va klaviaturadan kiritish
Jadvalni uzgartirish uchun anjomlar panelidagi «Тablitso’ i granitso’» (Jadvallar va chegaralar) panelini ishlatish kerak. Bu anjomlar panelini chikarish uchun standart anjomlar panelida «Тablitso’ i granitso’» (Jadvallar va chegaralar) tugmachasini bosish kerak.
Jadval chegaralarini uzgartirish yoki yukotish uchun «Тablitso’ i granitso’» (Jadvallar va chegaralar) panelida chegaralarning yangi turini, shuningdek, enini, chizikning turi va rangini tanlash lozim, sung «Narisovat tablitsu» (Jadvalni chizish) piktogrammasi yordamida yangi chegarani chizish kerak. Chegaralarning yangi turini bir nechta yacheykaga tez kullash uchun yoki chegaralarni tez uchirish uchun paneldagi chegaralar palitrasidan foydalanish mumkin (Chizik turi, Chizik eni va Chegara rangi piktogrammalari)
Ba’zi yacheykalarga dikkatni karatish uchun ular ichini turli ranglarga buyash lozim. Yacheykalarning chegarasi va ichidagi rangining standart kombinatsiyasini tanlash uchun «Avtoformat tablitso’» (Jadval avtobichimi) tugmachasi bosilishi kerak
Mustaqillik sharofati bilan mamlakatimizda xorijiy tillarni o’rganishga bo’lgan e’tiborning kuchayishi va chet el mamlakatilari bilan turli adabiy-madaniy aloqalarmning keng ko’lamda yo’lga qo’yilishi jahon adabiyotining sara namunalaridan xabardor bo’lish maqsadida tarjima asarlariga ehtiyojni to’la qondirishni taqoza etmoqda. Zero, yurtboshimiz I.Karimov badiiy adabiyotning ahamiyat haqida to’xtalib, “Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo’lsa, so’z san’ati, badiiy adabiyotdir”¹, deb yozgan edi.
Badiiy adabiyotni yanada chuqurroq tadqiq etish, jumladan, badiiy asar matnida qo’llangan obrazli vositalar, poetik simvollarni qiyosiy o’rganish hozirgi filologik tadqiqotlarning ustuvor ilmiy-nazariy yo’nalishlaridan biriga aylandi. Bunday qiyosiy-uslubiy tadqiqotni nemis va o’zbek tillaridagi badiiy matnlar asosida amalgam oshirish ham dolzarblik kasb etmoqda. Badiiy asarning uslubiy-semantik vositalaridan biri hisoblangan simvollar matn poetik konstruksiyasida alohida o’rin egallaydi. Simvolning ilmiy muammo maqomida tilshunoslar, adabiyotshunoslar va tarjimashunoslar tomonidan izchil tadqiq qilinib kelinishining boisi ham ana shunda.
Ma’lumki, badiiy asarda muallif tili va personajlar nutqining murakkabligi tarjimon uchun asliyatning stilistik o’ziga xosligini aniqlashda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi. Shuni alohida qayd etish kerakki, asliyat uslubi va undagi obrazli vositalar tarjimasi german va turkiy tllardagi adabiy manbalara asosida juda kam o’rganilgan. Asliyatda qo’llanilgan simvolik vositalarning badiiy matn tuzilishidagi uslubiy talqiniga xos xususiyatlarni bilish tarjima mutaxasislari uchun zarur bo’lgan shartlar siarsiga kiradi. Muammoning o’ta darajada murakkabligi, shu bilan birga, nemis badiiy adabiyotidagi simvollarning o’zbekcha tarjimalari bilan qiyosiy o’rganilishi oqibatida erishiladigan samaraning amaliy ahamiyati tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mavzuga doir ilmiy adabiyotlarni o’rganish asnosida simvolik vositalar bir necha xil ilmiy yo’nalishlarda tadqiq etilganligi aniqlandi. Bizningcha, o’rganilayotgan muammoga doir ilmiy adabiyotlar va tadqiqotlarni ularda qo’yilgan masalaning xarakteri, ishning maqsadi va mavzuga yondashish tamoyillaridan kelib chiqqan holda quyidagicha guruhlashtirish maqsadga muvofiqdir:
1. Nazariy tadqiqotlar (E.Benvenist, 1974; E.G.Rizel, 1975; A.F.Losev, 1976; B.Terner, 1983; A.A.Potebnya, 1989; N.D.Arutyunova, 1990; M.Jo’rayev, 1991; S.Ro’zimboyev, 1992; M.A.Novikova, I.N.Shama, 1996; G.V.FGegel, 1999; A.A.Taxo-Godi, 1999; I.Logutina, 2000; V.A.Maslova, 2001; E.Kuraganov, 2002; I.A.Sternin, Z.D.Popova, 2007; D.Mingboyeva, 2007).
2. Muayyan tillar materiallari asosida yaratilgan somvolik vositalar lug’atlari (Herder-leksikon simvollari lug’ati, 1978; U.Bekker, 1992; M.M.Makovskiy, 1996; K.Follmar, 2004 va boshqalar).
3. Maxsus dissertasion tadqiqotlar (S.G.Sterligon, 1981; Sh.Turdimov, 1987; E.V.Shelestyuk, 1998; N.Jumatova, 2000; T.A.Shukratova, 2000; N.M.Djusupov, 2006; S.H.O’tanova, 2007).
4. Simvolik vositalar tarjimasiga bag’sihlangan ilmiy asarlar (A.V.Fedorov, 1968; I.Leviy, 1974; G.Salomov, 1980; G.Vanechkova, 1990; Yu.P.Solodub, 2004; Q.M.Musayev, 2005).
Qayd etilgan manbalar simvol nazariyasi hamda badiiy talqinlarni o’rganishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega, albatta. Lekin ularda simvolik vositalarning nemis tilidan o’zbek tiliga berilishi qiyosiy-stilistik planda tadqiqot predmeti sifatida o’rganilmagan.
Ishning maqsadi. Nemis adabiyotida uchraydigan simvolik vositalarning o’zbek tiliga berilishida ularning lingvomadaniy xususiyatlarini qiyosiy o’rganish orqali tasnifini yaratish.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari quyidagilar:

1. 
   nemis-o’zbek adabiy aloqlari tarixini yoritish;
   
2. 
   xorijiy mamlakatlar va o’zbek olimlarining simvolik vositalarga bergan tasnif va ta’riflarini xolisona tahlil qilish;
   
3. 
   nemis badiiy adabiyotida qo’llanadigan simvolik vositalarning ma’nosi, kelib chiqishi, uslubiy va tilga oid jihatlarini o’rganish;
   
4. 
   poetik obrazlarni boshqa obrazli vositalar (metafora va allegoriya) bilan qiyoslash;
   
5. 
   qiyosiy tahlil asosida nemis va o’zbek tillaridagi simvolik vositalarning jahon adabiyoti uchun umumiy va milliy, ya’ni o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
   
6. 
   nemis va o’zbek tillaridagi simvolik vositalarning o’xshash va farqli tomonlarini ochib berish;
   
7. 
   simvolik vositalarning tildan tilga berilishini hozirgi holatini tahlil qilish;
   
8. 
   nemis badiiy adabiyotida qo’llangan simvolik vositalarni o’zbek tiliga berilishi va tarjimon mahorati bilan bog’liq muammolarni konkret tarjima asarlari materiali asosida tahlil qilish.
   

Tadqiqot ob’yekti. Nemis adabiyotida uchraydigan simvolik vositalar.
Tadiqoqt predmetini nemis tili badiiy matnida va uning o’zbek (rus) tillaridagi tarjimalarida ifodalangan simvolik vositalarning lingvomadaniy, lingvostilistik va leksik-semantik xususiyatlari tashkil etadi.
Malakaviy ishini yozishda E.Benvenist, E.G.Rizel, A.F.Losev, B.Terner, A.A.Potebnya, N.D.Arutyunova, G.V.FGegel, A.A.Taxo-Godi, I.Logutina, V.A.Maslova, E.Kuraganov, I.A.Sternin, Z.D.Popova, A.Sharapov, A.Shomaqsudov, M.Jo’aryevlarning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, lingvomadaniyashunoslik, kognitiv tilshunoslik, A.V.Fedorov, I.Leviy, G.Salomov, G.Vanechkova, Yu.P.Solodub, Q.M.Musayev va boshqa olimlarning tarjimashunoslikka oid asarlari bilan tanishdim.
Simvollarning umumnazariy muammolarini o’ziga xos lingvostilistik va lingvomadaniy xususiyatlarini aniqlashda lingvistik tavsiflash uslubidan foydalanildi; badiiy matnda simvolning semantik va stilistik xususiyatlarini ochib berish yo’lida semantik-stilistik uslubga murojaat qilindi; asliyat va tarjima matnlaridagi simvollarning umumiy va milliy o’ziga xos jihatlarini o’rganishda qiyosiy-tipologik uslub tadqiq qilindi.
Malakaviy ishning yangiligi. Yohann Volfgang Gyotening ”Faust” (Faust, 1790), ”Yosh Verterning iztiroblari” (”Die Leiden des jungen Werthers”, 1786) asarlari, Haynrix Manning „Sodiq fuqaro“ („Der Untertan, 1914“, ) romani, Fridrix Shillerning „Makr va muhabbat“ (”Kabale und Liebe”, 1784) va ”Qaroqchilar” (”Die Räuber”, 1782) dramalari, Hermann Hessening ”Cho’l bo’risi” (Steppenwolf, 1927) romani, S.Svayg novellalari va aka-uka Vilhelm va Yakob Grimmlar ertaklarida qo’llanilgan simvolik vositalarning o’zbek (rus) tillariga tarjimalari qiyosiy-stilistik planda o’ragnildi. Muayyan badiiy asarning nemis, rus va o’zbek tillaridsagi matnlarda mavjud bo’lgan poetik simvollar qiyosiy o’rganilib, tarjimon mahorati va simvollar tildan tilga berilishi bilan bog’liq muammolar aniqlandi.

Simvol yunoncha ”sumbolon” – ”shartli belgi” so’zidan olingan bo’lib, ramz, simvol – obrazli tafakkur mahsuli degan ma’noni beradi. Ramz o’xshatish, istioraning o’ta barqarorlikka, hamma tomonidan bir xil tushunilishga erishish oqibatida vujudga keladi. Ramz narsalardagi yetakchi xususiyatlar, asosiy funksiyalar orqali shunga o’xshash narsa yoki predmetlarni tasavvur qilish, ya’ni narsa yoki voqealar o’rtasidagi shartli o’xshashlikning barqaror tushunchalarga aylanishi oqibatida paydo bo’ladi. Masalan, quyosh yorug’lik ramzi, yorug’lik esa ozod, baxtiyor hayot ramzi va hakozalar.

Ramzlar tabiatiga ko’ra ikki xildir:

1. 
   predmet ramzlar;
   
2. 
   tushuncha ramzlar;
   

Tarixan predmet simvollar qadimiyroq bo’lib, ular insonda abstrakt tushunchalar hali u qadar rivojlanmagan davrlarda yuzaga kelgan. Tushuncha simvollar esa, abstrakt fikrlash oqibatida hosil bo’ladi. Ular ifodalagan tushuncha bilan ramz hisoblangan so’zning leksik ma’nosi o’rtasida shartli bog’lanish yotadi. Ana shu shartlilik to’g’ri idrok etilgandagina, ramz ma’nosi, binobarin ramz ishtirok etgan matn mazmuni oydinlashadi. Masalan:
Bemahalda bosgan sel, jalalardan
Asrolsangiz g’uncha bokiraligin –
Anglardingiz meni.
Bu she’riy bandda uch obraz – sel, jala, g’uncha mavjud. Ana shu uch obrazning ramziy ma’no anglatishi she’rga ta’sirchanlik, yuksak his-hayajon baxsh etgan.
Ramzlar hayotdagi, ayniqsa, adabiyot va san’atdagi ahamiyati beqiyos kattadir. Chunki ramz obrazli fikrlashning muhim shartlaridan biridir.
Tarkib jihatidan ramzlar oddiy va murakkab turdan tashlkil topgan. Oddiy ramzlar bir so’zorqali ifodalanadi va barcha tomonidan bir xil idrok etiladi. Masalan, majnuntol she’riyatda oshufta hol oshiq ramzi sifatida va hakoza.
Murakkab ramzlar esa tasvir vaziyatidan anglashiladi va ular kontekst o’zgarishi bilan boshqa ma’no anglatishlari mumkin.
Demak, simvol obrazli ifodaning bir ko’rinishi bo’lib, badiiy nutqda hayotiy voqea, tushuncha va narsalarni ifodalash uchun shartli ravishda ko’chma ma’noda ishlatiladigan so’z yoki so’zlar birikmasidir. Shubhasiz, ko’chma ma’noda sihlatiladigan bunday so’z va birikmalar o’zlarining qandaydir xusuiyatlari bilan tasvirlanayotgan hayotiy voqea va tushunchalarni eslatib turishi, biri ikkinchisiga ma’lum darajada o’xshab turishi lozim.
Nemis adabiyotida bo’ri simvolik obrazi aks etgan asarlar mavjud. Masalan, Hermann hessening ”Cho’l bo’risi” (Steppenwolf, 1927) romanida bo’ri obrazi yolg’iz izlanuvchi va iztirob chekuvchi simvoli sifatida namoyon bo’ladi. Mazkur asar markazida bo’rining yovuzligi turmay, balki hayot mazmunini yolg’iz izlashi yotadi², deydi K.Follmar.
Simvol obrazli asosga ega bo’lgan vosita bo’lib, qadimdan olimlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Uning dastlabki ma’nosi yunonlarda ”otmoq, yig’moq” tushunchasi ifodalagan, yunon tilidagi ”symballein” so’zi lotin tiliga ”symbolum”, keyinchalik nemis tiliga ”das Symbol”, ingliz tiliga ”symbol” va fransuz tiliga ”symbole” tarzida o’tgan³. Rus tiliga ushbu so’z ”символ” tarzida va undan keyinchalik o’zbek tiliga o’zgarishsiz kirib kelgan. U dastlab ”butun narsaning bo’lagi va ikki narsaning birlashuvi” ma’nosini anglatgan, ya’ni insonlar bir-birlari bilan xayrlashish chog’ida biron bir predmetni ikkiga bo’lib olishgan va keyingi uchrashuvda ular shu predmetni birlashtirishgan holda bir-birlarini tanishgan. Bu tadbir ularni dushmanlarga saqlanishlariga xizmat qilgan.
Ilmiy manbalarga ko’ra, ”Qadimda yunon va yunon bo’lmagan barcha teologlar narsa va hodisalarning mohiyatini sir tutganlar va bor haqiqatni topishmoq, simvol, allegoriya va metafora orqali ifodalashgan”⁴. Demak, obrazli asosga ega bo’lgan vositalardan foydalanish qadimdan urf bo’lib kelmoqda. Obrazli vositalar, jumladan simvollar tor doirada emas, balki inson faoliyatining barcha sohalarida qo’llanib kelgan va simvol tushunchasiga turfa ta’riflar verilgan. Bu esa uni murakkab muammo ekanligidan dalolat bergan. Shu sabab simvolning obrazli vositalar orasida talqin etilishi qator chalkashliklarga olib kelgan. Ba’zi olimlar⁵ simvolni tropni alohida bir turi deb hisoblashsa, boshqalari⁶ perifraza, metafora yoki allegoriya bilan qiyoslanadi, buborada olimlarning mushtarak va farqli fikrlari aniqlandi. Shuningdek, o’zbek tilida mavjud bo’lgan simvol, ramz va timsol terminlari semantikasi bir-biriga sinonim ekanligi aniqlandi va roman-german tillari, xususan nemis tili bilan bog’liq holda simvol termini qo’llanildi.
Nemis va o’zbek olimlarining mavjud tasniflarini umumiylashtirish natijasida, simvol allegoriya, jonlantirish va metafora bilan ko’p hollarda bir tur emasligiga guvoh bo’ldik. Ilmiy manbalarning tahlili natijasida, simvolni obrazli vositalar bilan qiyosiy o’rganilishi, metaforaning bir turi emas, balki tropning alohida bir turi, degan talqin etilishi va mazkur tillarda uning anglatgan ma’nolarini o’rganish mavjud ilmiy va amaliy muammolarni bartaraf etish uchun xizmat qildi.
Adabiyotda simvolik vositalar qadim zamonlardan buyon qo’llanib keladi. Simvolik vosita butun bir ijtimoiy hodisani, ahloqiy-falsafiy tushunchani umumlashtirib ifodalovchi ramziy ma’nodagi tabiat va predmet obrazidir. Masalan, G’.G’ulomning quyidagi baytini olib ko’raylik:
Sharqning azamat fili zalvardor xartumi-la
To’ymas qari arslonning belini bukajakdir.
Keltirilgan baytda fil ham, arslon ham simvolik vosita bo’lib, fil mustaqillik uchun kurashgan Hindistonning, arslon esa Angliya imperializmining ramzi sifatida ifodalangan.
O’zbek va rus adabiyoti tarixiga nazar tashlasak, turli oqimlarga mansub san’atkorlarning simvolik vositalardan turli g’oyaviy-estetik maqsadlarda foydalanganligini ko’ramiz. Jumladan, Sharq xalqlari adabiyotida mavjud bo’lgan tasavvuf she’riyatida simvolik vositalar diniy aqidalarni, mistik g’oyalarni ifodalashga xizmat qilgan. Masalan, so’fiyona she’riyatida yor obrazi majoziy ma’noda qo’llanilib, ko’pincha vujudi mutlaqni – xudoni anglatgan.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida rus adabiyotida paydo bo’lgan simvolizim oqimi namoyondasi K.Balmont, Merejkovskiy, Z.Gippius kabilar ijodida majoziy obrazlar asosiy o’rin tutadi.
Hozirgi o’zbek adabiyoti prozasida ham ijtimoiy-siyosiy g’oyalarni yoritishda majoziy obrazlardan muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Masalan, Asqad Muxtorning ”Naqsh olma va qarg’a” she’rida go’zallik tuyg’usidan mahrum, go’zallikni qadrlay olmaydiganlar simvolik vositalarda mahorat bilan fosh qilingan:
”Pop” etib naqsh olma tushdi yo’lakka,
Shaffof chehrasida nur taram-taram...
Shu payt qarg’a qo’ndi yoniga sekin...
Go’zallikni ko’rmas, naq ko’r singari,
Xushbo’y shirada ham ta’m sezmaydi u.
Faqata olma qurtin ko’rar ko’zlari,
Undan faqat qurt izlaydi u.
Simvolik vositalarda predmetlar dunyosidagi narsalar, o;simlaiklar shunday tasvirnaladiki, biz bu tasvirdan bevosta insonlarning munosabatiniu, ularning psixologiyasini anglab olamiz.
Demak, predmetlar, o’simliklar, narsalar, jonivorlar obrazida ijtimoy hodisalar, turli xarakter xususiyatlari umulashtirilsa, bunday obrazlar simvolik obrazlar deyiladi. Simvolik obrazlarning yana bir guruhi mavjudki, ularni laohida ajratib allegorik obrazlar deb yurtiladi. Allegoriya ham yunoncha so’z bo’lib, kinoya degan ma’noni anglatadi. Allegorik obrazlarda kulgi, yumor, satira vositasida odamlarning kamchilik va nuqsonlari, jamiyatning qusurlari fosh qilinadi, ba’zan esa didaktik fikr ifoda etiladi. Shuning uchun ham allegorik obrazlar masal uchun asos qilib olinadi. Masalan, Gulxaniyning ”maymun va Najjor”, A.Krilovning ”Bo’ri bilan Qo’zichoq” kabi masalllaridagi obrazlar allegorik obrazlardir.
Masalda hayvonlar, narsa-predmetlar ishtirok etsa-da, aslida bu allegorik va simvolik vositalar zaminida doimo real voqelik va haqiqiy kishilar obrazi yotadi. Masalan, A.Krilovning ”Ninachi va Chumoli” masalida yozni soya-salqin joyda tarallabedod bilan o’tkazgan, ”qish g’amini yozda yemagan” Ninachi qishda och-yalong’och qolib, Chumolining oldiga najot izlab borgani hikoya qilinadi. Shu tariqa muallif ishyoqmas, vaqtini behudaga o’tkazuvchi, ertasini o’ylamaydigan shaxslar ustidan Ninachi obrazi orqali achchiq koniya bilan kuladi.
Yozuvchi voqelikni aks ettirishda ana shunday simvolik vositalar yaratish usullaridan foydalanadi. Bu esa, adabiyotda voqelikni turli-tuman shakllarda ask ettirish imkoniyatini kengaytiradi.
Badiiy adabiyotda simvollar ko`proq an'anaviy tarzda qo`llanib, ular turg`un holatga kеlib ulgurgan. Masalan, badiiy asarlarda "tulki" ayyorlik, "bo`ri" vahshiylik, "eshak" farosatsizlik, "jiblajibon" qo`nimsizlik, "buqalamun" tutruqsizlik kabi simvollarda qo`llanadi. Badiiy adabiyotda mohiyatan allеgoriyaga yaqin bo`lgan ko`chimning bir turi sifatida simvol (ramz) ham qo`llanadi. Simvolning allеgoriyadan farqi shundaki, u muayyan kontеkst doirasida ham o`z ma'nosida va ham ko`chma ma'noda qo`llanadi. Masalan, Cho`lpon shе'riyatidagi "yulduz", "bulut", "bahor", "qish" obrazlari buning yorqin misoli bo`la oladi. Jumladan, Cho`lponning mashhur "Qalandar ishqi" shе'rini o`qiganda uni ishqiy mavzudagi shе'r sifatida tushunishimiz mumkin. Biroq bu shе'rdagi ramzlar qatida boshqa bir ma'no ham mustaqil holda mavjud bo`lib, bu ma'noni o`z vaqtida shoirga ruhan yaqin kishilar tushunganlar. Sababi, ular ramzlarning ma'nosi anglashiladigan kontеkstdan — shoirning hayot yo`li, orzu-intilishlari, shе'r yozilgan paytdagi ruhiy holati va hakoza omillardan xabardor bo`lganlar. Dеmak, hozirda ham shе'rni Cho`lponning hayot yo`li va ijodiy mеrosi kontеkstida o`rganilsa, ramziy ma'no anglashilishi mumkin. Simvolning tabiati haqidagi fikrlarni R.Parfi shе'ridan olingan tubandagi parcha misolida ham ko`rishimiz mumkin:
Yana kеldim mahzun go`shaga
Bunda bir nay yotibdi sinib.
Qo`y sig`inma ortiq o`shanga,
Qo`y sig`inma unga sеvgilim...
Parchadagi "singan nay" simvoldir. Mazkur simvolni o`z ma'nosida ham (ya'ni, o`sha go`shada chindan ham singan nay yotibdi dеgan ma'noda), shuningdеk, uni lirik qahramonning yo`qotilgan hislari, armonga aylangan orzulari ma'nosida ham tushuniish mumkin bo`ladi. Ikkinchi holatda biz "singan nay"ni simvol sifatida qabul qilgan bo`lamiz. Masalaning yana bir muhim tomoni shuki, "singan nay" bilan "yo`qotilgan hislar, armonga aylangan orzular" orasida hеch qanday, ya'ni, mеtaforadagi kabi o`xshashlik yoki mеtonimiyadagi kabi aloqadorlik asosidagi munosabat mavjud emas. Ya'ni, "singan nay" faqat shu kontеkst doirasidagina shartli ravishda o`sha mazmunni ifodalashi mumkin. Xuddi shu gap Cho`lponning "Qalandar ishqi" shе'ridagi "yor", "muhabbat", "dеngiz", "yulduz", "quyosh" simvollariga ham to`la taalluqlidir. Zеro, ular ham o`zlari ifodalayotgan simvolik ma'no bilan o`xshashlik yoki aloqadorlik munosabatida emas, faqat shartli ravishdagina (shartdan, kontеkstdan boxabar kishilargagina) simvolik ma'noni ifodalaydilar. Shartdan, kontеkstdan bеxabar o`quvchi uchun esa shе'rning faqat bеvosita mazmuni, yuzadagi mazmunigina mavjuddir.
Nemis badiiy adabiyotining yirik namoyondalari Yohann Volfgang Gyote, Fridrix Shiller, Stefan Tsvayg, Haynrix Mann asarlari, shuningdek, aka-uka Vilhelm va Yakob Grimmlarning ertaklarida uchraydigan simvolik vositalarning o’zbek tiliga berilishi, poetik ramzlar semantikasi, lingvopoetik va lingvomadaniy xususiyatlarini qiyisiy o’rganish asnosida ularning tavsif va tasnifini sihlab chiqishga baholiqudrat harakat qildik.
Simvolik vositalarning ko’pma’nolik xususiyatlari badiiy adabiyotga kuchli ta’sir etish va muhim tarbiyaviy ahmiyatga ham ega. Insoniyatning ko’p ming yillik tarixi davomida har bir millat yoki elat vakillari alohida-alohida rivojlanmasdan, aksincha, o’zga xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni yo’lga qo’yib kelishgan. Jumladan, nemis va o’zbek xalqlari orasida adbiy aloqalar ham shu yo’sinda rivojlanib kelgan. Millatlararo aloqalar orasida tarjimachilikning o’rni va ahamiyati beqiyosidir. Nemis va o’zbek xalqlarining adabiy aloqalari ham, boy tarixiy an’analarga ega.
Ikki va undan ortiq tildagi badiiy matnlar qiyosiy tahliliga, adabiy aloqalar va buning natijasi o’laroq paydo bo’lgan tarjimalarni qiyosiy o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, nemis va o’zbek (va rus) tilshunosligining hozirgi dolzarb muammolaridan biri simvollarning lingvopoetik va lingvomadaniy xususiyatlarini o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishini yozishda xorijda va O’zbekistonda sivollarning qay darajada o’rganilganligi mufassal tahlil qilindi.
Belgi, ramz (simvol) poetik obrazlilikning cho’qqisi, g’oyaning eng mukammal ifodasi simvolizmda namoyon bo’ladi. Simvolizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Fransiyada, keyin Yevropaning boshqa mamlakatlarida paydo bo’lgan adabiy oqim hisoblanadi. XIX asrning 80-yillarida Fransiya, Germaniya kabi mamlakatlar adabiy hayotida simvolizm birinchi o’ringa chiqib oldi. ”Simvolizm” yangi she’riy yo’nalishni ifodalovchi termin sifatida ilk bor J.Moreasning ”kantilyonalar, 1886” kitobi so’z boshisida qo’llagan va u yozgan ”Simvolizm manifesti, 1886”da asoslab berilgan. Simvolizmning yuzaga kelishi Parij Kommunasi tugatilganidan keyin fransuz voqeligida vujudga kelgan ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan bog’liq. ”Simvolistik yoki mistik fikrlash kerak”, degan fikr simvolizmning mohiyatini ifodalaydi. Simvolistlar hayotni ramzlar, faqat ramzlar vositasida ifodalash kerak, narsa va voqealarni to’g’ri ko’rsatsih adabiyotni halokatga olib keladi, deb bilardilar. Ular uchun real voqelik ahamiyatsiz edi. Natijada simvolizm xalqdan uzoqlashib, aristokratlarning ermagi bo’lib qoldi. Simvolizmga xos sub’ektivlik, mistika, individualizm uni romantizm bilan yaqinlashtirdi. Shu sababli bu adabiy oqim ko’pgina manbalarda neoromantik (yangi romantik) jarayon sifatida ham tilga olinadi. Simvolizm XX asr boshlarida ham Yevropa adabiyotida o’z mavqeini saqlab qoldi. Keyinchalik uning o’rnini garchi simvolizm o’sha davr madaniyatining tushkunligini ifodalasa-da, ijobiy xususiyatlardan holi emas edi. Simvolistlar (simvolizm tarafdorlari) adabiyotni badiiy jihatdan boyitib, uni musiqa san’ati bilan yaqinlashtirdilar. Fransuz shoiri va adibi Artyur Rembo (1854-1891) simvolizmning asoschilaridan biri bo’lgan. Rembo dastlab adabiyotning ijtimoiy rolini e’tirof etgan isyonkor shoir sifatida tanildi. Ammo 1871 yil Parij Kommunasining halokatidan so’ng uning pozisiyasi keskin o’zgardi. Adabiyot Rembo uchun ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini yo’qotdi. Shoirning ”Mast kema” she’rida uning tushkun kayfiyati va simvolistligi yaqqol ko’rinadi. She’rda yatilishicha, o’z yo’lini va boshqarish imkoniaytini yo’qotgan kema okean bag’rida bemaqsad suzib yuradi. Bu kema poetik ”men”ning ramzidir. Shoir ”Unlilar” she’rida simvolizmning mohiyatini shunday ifodalaydi: ”A – qora, E – oq, I – qizil, U – yashil, O – ko’k”.
Simvolizm estetikasining asosiy aqidalari 60 – 70-yillar so’nggida P.Verlen, A.Rembo, S.Mallarme ijodida shakllangan hamda P.Valeri, M.Meterlink, A de Ren’e va boshqa shoirlar ijodida o’z ifodasini topgan. Fransuz simvolistlari davrasi 80 yillarning o’rtalaridan Mallarmening o’limni (1898)ga qadar davom etib, so’ng parchalanib ketgan. Ammo ularning estetik aqidalari Fransiyada davom ettirilibgina qolmay, qo’shni mamlakatlarga ham yoyilgan.
Simvolizmning mohiyatini ifodalovchi barcha shartlar Stefan Mallarme (1842-1898)ning ”Muvaffaqiyat tasodifan sharaflanmaydi” poemasida o’zining to’la ifodasini topgan. Simvolistlarning ruhiy olami qanday bo’lishidan qat’iy nazar (masalan, Remboda xudosizlik, E.Verxarnda ijtimoiylik, P.Klodelda esa katolizm aqidalariga moyillik kuchli bo’lgan), Simvolizm adabiyot va san’atdagi adabiyo oqim sifatida dunyo va madaniyatning Platon va xristian ta’limotlariga xos ramziy konsepsiaylari bilan chatishib ketadi.
Simvolizm jamiyat va madaniyat tarixidagi tanazzul davrining mahsuli bo’lishiga qaramay, uning yirik namoyondalari ijodida umuminsoniy qadriyatlar – jamiyatdagi inson ruhinbi singdirishga qaratilgan jarayonlardan norozilik, ruhiy erkinlik, asriy madaniy qadriyatlarga ishonch va hurmat tuyg’ulari mahorat bilan ifodalangan.
Simvolizm adabiy-madaniy oqim sifatida XX asrning 20-yillariga qadar davom etadi. Ammo ayrim shoir va yozuvchilar sobiq sovet jamiyatida ro’y bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni tasvirlashda Simvolizm erishgan tajriba va vositalardan foydalanib keldilar. Simvolizmning 30 – 60-yillarida nemis va o’zbek shoirlari ijodida ko’zga tashlangan ayrim unsurlari xuddi shu holat bilan bog’liq.
Simvol asosidagi obraz ya’ni ramziy obraz qadimiy Markaziy Osiyo, Eron va Ozarbayjonda yashagan kishilar yaratgan ”Avesto” yozma yodgorligidagi Axura Mazda (Hurmuz) va Angra Manyu (Ahriman) obrazlarida yaratilgan. Bu yodgorliklarda ezgulik, Ahriman yovuzlik ramzi sifatida talqin etiladi.
Simvolning mif, belgi va troplardan farqli hamda o’xshash taraflarini aniqlagan E.Kurganov simvol metaforaning bir turi emasligini alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, yozuvchi yoki shoir biron bir asarni ytozishga kirishishda quyidagilarni e’tiborga olishi kerak:
”Metafora relyativ (nisbiy). Simvol qat’iy. Metaforani muallif xohish-istgiga ko’ra o’zgartirishi va qayta sozlashi mumkin. Simvol bilan bunday erkin munosabat qilib bo’lmaydi, chunki simvol ko’pincha muallifning sub’yektiv irodasiga bog’liq bo’ladi. Simvol metaforadan farqli ravishda muallifga o’z shartlarini bayon qilishi mumkin. Metafora esa, muallifga tobe bo’ladi. Muallif ma’lum ma’noda simvolga tobe bo’lganligi bois u bilan hisoblashishga majbur bo’ladi. Metafora o’zining sun’iylik va shartlilik kuchiga ko’ra ichki ko’rinishi umuman asoslangan bo’lishi shart emas. Simvol esa har doim asoslangan bo’ladi”.⁷
Albatta, bu borada E.Kurganov to’g’ri munosabat bildirgan. Muayyan asarni yozishga kirishgan adib metaforalarni o’z qarashlaridan kelib chiqqan holda u yoki bu ko’rinishda qo’llaydi. Simvolni qo’llashda uning kelib chiqish tarixi, muhimi, uning anglatgan ma’nosiga asosiy e’tibor qaratishi kabi vazifalar qo’yiladi. Die Schwalbe (qaldirg’och) – manbalarda qadimdan ijobiy xislatlarga ega bo’lgan qush sifatida e’tirof etiladi. Shunga ko’ra, yozuvchi simvolik vositaning lingvomadaniy xususiyatlarini chuqur o’rganmay turib, uni salbiy ma’noda qo’llay olmaydi. Chunki, qaldirg’och – oilaviy baxt va bahor simvoli ma’nolarga ega bo’lgan qush hisoblanadi.
Qisqasi, simvol metaforaning bir turi emas, tropning laohida tipi degan xulosaga kelish mumkin.
A.Sharapov ham simvolning ijtimoiy mazmunga egaligi uning yetakchi xususiyatlari ekanligini qayd etgan edi: ”Simvol sifatida tanlangan predmet o’zi ko’p ma’nolilik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun uni turli ijtimoiy mazmunni ifodalash vazifasida qo’llash mumkin. Faqat predmetdagi xarakterli tomon bilan ma’no bir-biriga mos kelishi kerak. Bu esa, o’z navbatida, shoir niyatining aniqligi, pozitsiyasining izchilligidan kelib chiqadi”.⁸
Demak, simvolik vositalarning shoir va yozuvchilar tomonidan badiiy adabiyotda qo’llanishidan asosiy maqsad – turli vositalar orqali ijtimoiy muammolarga kitobxon e’tiborini qaratishdan iboratdir. Simvol tushunchasining mohiyati va uning badiiy matndagi vazifalari tahliliga doir ilmiy manbalarnin qiyosiy o’rganish ko’rsatishicha, simvol troplar tizimida muhim o’rin tutadi va eng asosiysi ulardan farqlanuvchi xossalarga egadir. Demak, simvol asrlar davomida mustaqil tushuncha sifatida shakllangan.
Bayon etilgan fikr-mulohazalar quyidagi xulosalarga asos bo’ladi:
Nemis-o’zbek va o’zbek-nemis adabiy aloqalariga oid tadqiqotlar tarixiga doir ilmiy asarlar hamda nemis, ingliz, rus va o’zbek tillarida simvolning o’rganilganlik darajasini ko’rsatuvchi manbalarni qiyosiy o’rganish shuni ko’rsatadiki, simvollarni bir tildan ikkinchi tilga berishda to’g’ri yo’lni tanlash uchun simvol nazariyasi, uning mohiyati, tasnifi va tavsifini hamda lingvomadaniy jihatlarini bilish amaliy ahamiyatga egadir. So’zma-so’z berihs har doim ham to’g’ri yo’l emas, ya’ni badiiy asar matnidagi simvolik vositalarni tildan tilga berishda asliyat va o’girma tilining ichki imkoniyatlariga alohida e’tibor qaratsih juda muhim omil hisoblanadi. Binobarin mutarjima simvoning etimologiyasi, milliy o’ziga xosligi va obrazli vositalar tizimida tutgan o’rni, xorijiy tillar va o’zbek tilidagi ramzlar talqini, izohi, ta’rif va tavsiflarini yaxshi bilishi lozim.
Tahlillar natijasida, simvolga ma’nodosh hisoblangan ramz va timsol tushunchalari o’zbek tilida faol qo’llanishi qayd qilindi hamda ular bir-biriga sinonim sifatida ishlatilishi maqsadga muvofiqligi aniqlandi. Tadiqoqt ishlari g’arb tillari bilan bog’liq bo’lganda esa nemis tilidagi ”das Symbol” atamasini qo’llash masala mohiyatini yanada oydinlashtiradi.
Ishda hozirgi kunga kelib chet tillar va o’zbek tilida mavjud obrazli vositalarga doir talqinlar ko’rib chiqildi va simvolning allegoriya, metafora va tropga munosabati bilan bog’liq turli chalkashliklar mavjudligi aniqlandi.
Simvol obrazli asosga ega bo’lgan lingvomadaniy vosita bo’lib, qadimdan olimlarning diqqat markazida bo’lib, uning dastlabki ma’nosi yunonlarda ”otmoq, yig’moq” tushunchasini ifodalagan, yunonvha ”symballei” so’zi lotin tiliga ”symbolum”, keyinchalik nemis tiliga ”das Symbol”, ingliz tiliga ”symbol” va fransuz tiliga ”symbole’ tarzida o’tgan. Rus tiliga ”символ” tarzida va keyinchalik o’zbek tiliga ham o’zgarishsiz kirib kelgan. U dastlab ”butun narsaning bo’lagi va ikki narsaning birlashuvi” ma’nosini anglatgan, ya’ni insonlar bir-birlari bilan xayrlashish chog’ida biron bir predmetni ikki bo’lib olishgan va keyinchalik uchrashuvda ular ana shu narsani birlashtirilishiga qarab bir-birlarini tanishgan. Bu esa ularning dushmanlardan saqlanishiga xizmat qilgan.
K.Aleksandriyskiy din tarixida simvolning qo’llanishini o’rganib chiqib, quyidagilarni aniqlagan: ”Qadimda yunon hamda yunon bo’lmagan teologlar narsa va hodisalarning mohiyatini sir tutganlar va bor haqiqatni topishmoq, simvol, allegoriya va metafora orqali ifodalashgan”.
Davrlar o’tishi bilan simvol tushunchasi mazmunan boyib, uning qo’llanilish doirasi ham kengayib bordi, turli fanlarda o’z talqiniga ega bo’ldi. Bu esa simvol tushunchasining ko’pma’nolik xususiyatiga ega bo’lishiga olib kelgan. Jumladan, qadimiy Yevropada simvol – ”belgi”, ”parol” ma’nolaridan tashqari ”ieroglif” tushunchasini anglatgan. Simvolning ko’pma’nolik kasb etishi keyinchalik simvollar yig’indisi hisoblanuvchi simvolika tushunchasini apydo bo’lishiga olib keldi va o’rta asrlarda ”sxolastika” kabi tushunchalar bilan bir qatorda faol qo’llanila boshladi. Bu esa, bir tarafdan, simvol tushunchasining serqirraligidan, boshqa tarafdan esa, uning insoniyat tarixida ko’p davrlarni va o’zgarishlarni boshidan kechirgan fenomen ekanligidan dalolat beradi. O’zbek tilida ”simvol” tushunchasiga mos keluvchi asli arabcha ”ramz” va ”timsol” leksik birliklari ham mavjuddir.
Arabchadan o’zlashgan ”ramz” terminining mnbalarda keltirilgan ta’rifiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, bu borada Y.X.Byurgel ”simvol” va ”ramz’ tushunchalarini mushtarak ma’no anglatuvchi terminlar deb hisoblaydi: ”Simvol – bu arabcha ”ramz” so’ziga mos kelib, imo-ishora ma’nosini anglatgan va ayni shu ma’noda ”Qor’oni Karim”da qo’llangan”⁹.
Shunday ekan, biz ”Qur’oni Karim”ning o’zbekcha Alouddin Mansur tarjiamsida keksa Zakariyo bilan bog’liq bo’lgan iqtibosda ”ramz” tushunchasi borasida quyidagilar qayd etilgan: ”38. O’shanda zakariyo Parvardigoriga duo qilib dedi: ”parvardigorim, menga hamo’z huzuringan bir pokiza farzand ato et! Albatta Sen duo-iltijolarimni eshitguvchimsan.” 39. so’ng mehrobda namoz o’qib turgan vaqtida unga farsihtalar nido qiladilar: ”Ey, Zakariyo, Alloh senga Allohning so’zini tasdiq etadigan, (oz qavmiga) hoja bo’ladigan, (shahvatlardan o’zini) taiaydigan va solih payg’ambarlardan bo’ladigan Yahyo ismli farzand xushxabaraini berur”. 40. ”Parvardigorim, menga keksalik yetgan, xotinim to’g’mas bo’lsa, mendan qanday farzand bo’lsin?” – dedi (Zakariyo). (Alloh) aytdi: ”Shunday, Alloh istagan ishini qilur”. 41. Parvardigor, men uchun (kampirim homilali bo’lganiga) biron bir belgi – alomat qilsang”, dedi u. Alloh aytdi: Senga belgi shuki, uch kun odamlarga faqat imo-ishora bilangina gapira olasan. Parvardigoringni mudom yod qil va tunu kun U zotni poklab ibodat qil!”¹⁰.
”Qur’oni Karim”da arabcha ”razm” so’zini Alouddin Mansur o’zbek tiliga ”imo-ishora” tarzida bergan.
”Ozbek tiling izohli lug’ati”da ”ramz” so’ziga shunday ta’rif berilgan: ”ramz biror g’oya, tushuncha, hodisa va shu kabilarni ifodalovchi, eslatuvchi shartli belgi, ishora; simvol degan ma’noni bildiradi”¹¹. Bu jihatda ”ramz” hamda ”simvol” so’zlari leksik-semantik va lingvofunksional jihatdan bir-biriga mos kelib, bir xil vazifani bajaradi. ”Timsol” so’zi ham ushbu izohli lug’atda ”belgi, ramz” ma’nolarini anglatishi qayd etilganligini ko’ramiz.
Simvol kelib chiqishiga ko’ra, dastlab ijtimoiy va kommunikativ vazifalarni amalga oshirgan. Adabiy, poetik va falasafiy adabiyotlarda qayd etilishicha, qadimgi Yunonistonda ”simvol” so’zi Demokrit, Empedokl, Platon, Aristotel asasrlarida ko’p bora tilga olinganligi uning o’sha davrda ham dolzarb ahamiyat kasb etganligidan dalolat beradi. Simvolning qo’llanilishi antik davrda ham o’z kulminatsion cho’qqisiga chiqqan. Keyinchalik uning o’rganilishi nemis mutafakkirlari Hegel, Gyote, Kant, Shlegel, Shelling asarlarida ko’p bora qayd etilgan bo’lib, ular tomonidan simvolning dastlabki nazariaylari yaratilgan.
G.V.F.Hegel o’zining ”Estetikadan leksiyalar” nomli asarida simvolning ko’pma’nolik xususiyatiga egaligini, belgi va obrazdan farqli jihatlarini aniqlab, mifologiya va san’atda tutgan o’rnini aniqlab chiqdi. XVIII-XIX asrlarda Germaniyada simvoning estetik kategoriya sifatida shakllana boshlashi natijasida mumtoz fikr tarafdorlari va romantiklar orasida keng ko’lamli bahs-munozaralar tug’ilishiga sabab bo’ldi.
Yohann Volfgan Gyote davrida badiiy simvol nazariyasiga asos solinib, uning nemischa muqobili ”das Sinnbild” so’zi qo’llanila boshladi. I.G.herder, K.F.Moriits, F.Shelling, K.F.Zolger kabi mutafakkirlar o’z ilmiy asarlarida simvolni belgi va bir vaqtning o’zida obraz sifatida namoyon bo’lish shakllarini tadqiq qilishib, ko’p hollarda uni obrazning alohida bir turi hamda belgi vazifasini bajaruvchi obraz sifatida e’tirof etishgan.
F.Shelling ”simvol” atamasining nemischa talqini – ”Sinnbild” (anglangan obraz) leksimasiga asoslanib, shunday xulosaga kelgan: Inson mutloq badiiy obraz predmetining obrazi, aniq tushunchaning umulashuvi va idrok etilishi tarafdoridir.
Hozirgi kunda simvol ilm-fanning barcha sohalari, xususan tabiiy fanlar bilan bir qatorda falsafa, arxeologiya, etnografiya, estetika, semiotika, folklorshunoslik va filologiyada o’rganilmoqda, natijada unga beriladigan xilma-xil ta’riflar yuzaga kelmoqda. O’zbek germanistikasida ”simvol” uslubiy vosita sifatida maxsus tadqiqot predmeti sifatida kam o’rganilganligi va bitiruv ishining maqsadidan kelib chiqib, simvol tushunchasining ba’zi fanlardagi talqinlari va unga berilgan turli ta’riflar tahliliga to’xtalib o’tishni lozim deb topdik. Bеlgi va satrlar: [1(866-884), 3(100-101)]Standart C++ tili ikki xildagi bеlgilar majmuasini qo’llab quvvatlaydi. Birinchi toifaga, an'anaviy, «tor» bеlgilar dеb nomlanuvchi 8-bitli bеlgilar majmuasi kiradi, ikkinchisiga 16-bitli «kеng» bеlgilar kiradi. Til kutubxonasida har bir guruh bеlgilari uchun maxsus funksiyalar to’plami aniqlangan.
C++ tilida satr uchun maxsus tur aniqlanmagan. Satr char turidagi bеlgilar massivi sifatida qaraladi va bu bеlgilar kеtma-kеtligi satr tеrminatori dеb nomlanuvchi 0 kodli bеlgi bilan tugaydi (‘\0’). Odatda, nol-tеrminator bilan tugaydigan satrlarni ASСIIZ-satlar dеyiladi.
Quyidagi jadvalda С++ tilida bеlgi sifatida ishlatilishi mumkin bo’lgan o’zgarmaslar to’plami kеltirilgan.

8.1-jadval. С++ tilidagi bеlgi o’zgarmaslar