Lot classicus namunaviy antik davrda oʻz rivojining yuqori

Klassitsizm

Klassitsizm (lot. classicus — namunaviy)

— antik davrda oʻz rivojining yuqori

choʻqqisiga erishgan qad. Yunon va Rim

sanʼati merosida shaqllanib, unga taqlid

qilish natijasida yuzaga kelgan adabiyot

va sanʼatdagi uslub, yoʻnalish. K.

tarafdorlari 17—19-asrlarda Fransiyada,

keyinroq Yevropaning boshqa

mamlakatlarida Uygʻonish davri

anʼanalarini davom ettirgan holda (inson

aql zakovatiga ishonish, antik davr

yaratgan ideal mutanosiblikni va

nisbatlarni tan olish va eʼzozlash), oʻz

zamonasining ijtimoiy hamda estetik

talablariga javob tariqasida vujudga

kelgan. Antik davr mifologiyasi

(rivoyatlari), tavrot voqealariga murojaat

qilib, ulardan olingan syujetlar orqali oʻz

davrlarining etik — axloqiy va siyosiy

muammolarini koʻtarishta harakat qildilar.

K.da ham umumlashma asar yaratish

asosiy masala hisoblanadi, asarlar

birmuncha vazmin, ritm va nafis

musiqaviylikka intilish asosida yaratildi.

Odatda, K. rivoji tarixi 2 bosqichga

ajratiladi. 17-asr Fransiyada shakllangan

K. oʻzida absolyutizm gʻoyalarini

ifodalagan boʻlsa, 18-asrga kelib K. yangi

dunyoviy ideallar, maʼrifatparvarlik

gʻoyalari va oddiy xalq orzu-istaqlari va

intilishlariga asoslangan ideallarga

tayangan holda rivojlandi. K.ga xos

belgilar dastlab Italiya nafis sanʼatida

(16-asrning 2-yarmi) paydo boʻlgan (A.

Palladio, J. Vinola, S. Serlio, J. Bellori

nazariy va amaliy faoliyatida, shuningdek,

Bolonya akademik maktabi rasmiy

hujjatlari va h.k.), 17-asr ga kelib

Fransiyada barokko tamoyillariga qarshi

kurashda K. ildamlab, yaxlit uslubiy

tizimga, 18-asrga kelib umumevropa

uslubiga aylandi.

K. estetikasi ratsionalizm tamoyillari

asosiga qurilgan boʻlib, badiiy asarga aql

va mantiq natijasi sifatida qaraladi. K.

sanʼati "oliy" (tarixiy, mifologik, diniy) va

"kichik", "past" (manzara, portret,

natyurmort janrlari)ga ajratildi. K.

nazariyasining shakllanishida Parijda

tashkil topgan qirollik akademiyalari —

rassomlik va haykaltaroshlik (1648)

hamda meʼmorlik (1671) faoliyati muhim

oʻrin egalladi. K. tamoyillari nafis

sanʼatda, meʼmorlikda shaqllarning

geometrik aniqligi va ritmik mantiqiy

rejalashtirilishi va antik meʼmorlik

shaqllaridan keng koʻlamda

foydalanishda yorqin namoyon boʻldi.

Adabiyotda K. adabiyotni ijtimoiy hayot

taraqqiyoti talablari bilan uzviy aloqada

bulishini taqozo etdi va shu bilan

adabiyot hamda sanʼat (ayniqsa

teatr)ning oʻz zamonasining ilgʻor

pozitsiyasida turib rivojlanishiga xizmat

qildi. Ammo K.ning dogmata aylangan

ojiz tomonlari adabiyot taraqqiyotiga

maʼlum darajada toʻsqinlik qildi. K.

hayotni izchil haqqoniyat bilan emas,

balki "tozalab", maʼlum ijtimoiy va estetik

talablar qolipiga solib tasvirlashni talab

etdi. Bu bilan adabiyotda izchil

realizmning paydo boʻlishiga, ijodning

keng va erkin rivojlanishiga sabab boʻldi.

K.da adabiy janrlar "oliy" va "past" tarzda

tasniflanib, ular orasiga qatʼiy chegara

ham qoʻyilgan. "Oliy" janrga tragediya,

epopeya va qasida kiritilgan, ularda

davlat xayoti, tarixiy voqeahodisalar,

miflar tasvirlangan va ularning asosiy

qahramonlari qumondonlar, davlat

boshliqlari, mifologik personajlar, din

peshvolari boʻlgan. K.ning "past" janriga

esa komediya, satira va masal kiritilgan.

Boʻlarda urtahol insonlarning kundalik

hayotidan olingan voqea-hodisalar

tasvirlanishi koʻzda tutilgan. Har bir janr

orasida shu kabi aniq farqlar boʻlgan.

Yuksak va past, tragik va komik holatlar

tasvirining aralashib ketishiga yoʻl

qoʻyilmagan. K.da tragediya yetakchi janr

qisoblanadi. K.ning bu "oliy" janri fransuz

dramaturglari (P. Kornel, J. Rasin) ijodida

yuksak darajaga kutarilgan boʻlsa, "past"

janrlar sanalgan masal (J. Lafonten),

satira (N. Bualo), komediya (Molyer) ham

oʻzining oliy nuqtasiga kutarilgan. K.ning

estetik asoslari Bualoning "Sheʼriy sanʼat"

(1674) dostonida bayon etilgan.

Mazkur yoʻnalish Yevropa mamlakatlari

adabiyotiga ham kirib bordi. Angliyada

Aleksandr Pop (1688—1744), Jozef

Addison (1672-1719), Italiyada Vattorio

Alferi (1749—1803), Germaniyada I. V.

Gyote (1749—1832), F. Shiller (1759—

1805), Rossiyada A. P. Sumarokov (1717

—77), Ya. B. Knyajnin (1740—91) va

boshqa ijodkorlarning asarlarida

yetakchilik qildi. 18-asr oxiri va 19-asr

boshida K. Yevropada tanaz-zulga

uchradi. U hayot bilan aloqasini tobora

yoʻqotib, tor shartlilik doirasida depsinib

qoldi. Shundan soʻng 19-asrda

adabiyotdagi K. oʻrnini boshqa ijodiy

metod va adabiy-estetik yoʻnalishlar

egalladi. K. jahon madaniyati tarixida

insoniyatning maʼnaviymaʼrifiy tafakkuri

va estetik didiga jiddiy taʼsir etadigan

gʻoʻzal asarlarga asos boʻlgan metod

sifatida qoldi.

Musiqada K. uslubi 17-asrda paydo

boʻlib, birinchi navbatda opera janrida oʻz

aksini topdi (Fransiyada J. B. Lyulli,

Italiyada "neapolitan opera maktabi"

vakillari). Unga xos estetik va ijodiy

tamoyillar badiiy asarlardagi aniq

mantiqiy gʻoya, tugal va mukammal

kompozitsion tuzilish, musiqa janrlari

oʻrtasidagi chegaralarning aniqligida

namoyon boʻladi. Shu bilan birga K.da

ijodiyotdagi aql va hissiyot hamda

haqqoniyat va gʻoʻzallik asoslarining

oʻzaro muvozanati muhim oʻrin tutadi. 18-

asrda K. uslubi Yevropaning boshka

mamlakatlari (Avstriya, Germaniya,

Rossiya va boshqalar)da ham tarkib

topdi va oʻz choʻqqisiga koʻtarildi (qarang

Vena klassik maktabi). Shu davr K. oqimi

maʼrifatparvarlik gʻoyalari bilan uzviy

bogʻliq holda rivojlanib, muayyan

asarlarida izchil xalqchillik, hayotni ichki

ziddiyatlarning dinamik rivoji orqali,

toʻlaqonli aks ettirilishi bilan ajralib turdi

(yana q. Simfonizm).

Meʼmorlikda K. uslubida qurilgan

meʼmoriy kompozitsiyalarda meʼmorlik

orderlari tizimi muhim rol oʻynadi. K.

meʼmorlari koʻpincha order va ularning

nisbatlari hamda shaqllarini antik

davrdagiga xos koʻrinishda ifodalashga

harakat qildilar. K. meʼmorligida shaqllar

jiddiy va sipo, fazoviy kenglik yechimining

aniqligi hamda meʼmorlikda ishlatilgan

unsur (kolonna, pilyastr, friz, karniz va

boshqalar)larning aniq, ritmga

boʻysunganligi, rang va shaql ritmining

aniqligi bilan harakterlanadi. K. uslubida

qurilgan bino interyerlari (xona, dalon, zal

va boshqalar) ham oʻz badiiy yechimi

bilan ajralib turadi. Xonalarda qoʻllanilgan

rang , shaql va chiziqlar "aql bilan tartibga

keltirilganligi" oʻziga xosdir. Sipo, jiddiy

ishlangan bezaklar qam undagi jiddiylik

va vazminlikka xalaqit bermaydi. K.

meʼmorlari antik davr merosidan, uning

meʼmorlik unsur va ohanglaridan keng

foydalanish bilan birga ularning umumiy

arxitektonika qonunlari mohiyatini

bilishga ham harakat qiladilar.

K. meʼmorligining asosiy uslubi boʻlgan

order tizimi antik davr meʼmorligi order

tizimiga yaqin va shu bilan birga yangi

davr ruhi bilan sugʻorilganligi koʻzga

tashlanib turadi. Bu xususiyat nisbat va

shaqllarning oʻzgarmagani holda

birmuncha nafislashgani, bosiqligi hamda

texnologiyasi (tosh, beton, temir va

boshqalar), ustun va toʻsin yaratishda

ishlatilishi hamda K. binolarining

interyerlari ham oʻziga xosdir. Ularda

ishlatilgan shaql, ranglar mayin, fazoviy

kenglik boʻlinishlari aniq. Mahobatli

moyboʻyoq rassomligi ham K.

interyerlarida keng ishlatilgan. Unda

rassomlar istiqbolning illyuzion

imkoniyatlaridan unumli foydalanganlar.

Bu rasmlar bino umumiy gʻoyaviy-estetik

mazmuniga hamohang boʻlib, K.

meʼmorligiga xos ulugʻvorlik va

salobatlilik tomonlarini yanada

boʻrttirishga xizmat qildi. Shaharsozlik

Uygʻonish davri va barokkoga xos

xususiyatlarga tayangan holda rivojlanib

shakllandi. "Ideal shahar" yoʻriqnomasi

ishlandi (Versal), 18-asrning 2-yarmida

planlashtirishning yangi uslubi shakllandi.

Shahar qurilishida binolarni tabiat bilan

uygʻunlashtirishni taʼminlash, keng ochiq

maydonlar tashkil etish, ularni kucha va

daryo (anhor) yoqalari boʻylab qoʻshib

ishlash boshlandi. Shaqllarning

maqsadga muvofiqligi, ixcham

bezaklarning nozikligi, tabiat bilan

uygʻunligi 18—19-asr boshlarida

"palladiochilar" ijodida oʻz aksini topdi

(shahar va shahardan tashqaridagi

saroy-uylar va villalar).

Oʻzbekistonda K. belgilari 19-asr oxiri —

20-asr boshlarida meʼmorlik sanʼatida V.

Geynselman, A. Benua, G. Svarichevskiy

qabilar ijodida (SharqVizantiya, Rim-

Vizantiya shaqllari) qoʻllanildi. Bino

kapitelida ioni orderi oʻrnida

uslublashtirilgan paxta bezagi oʻz

ifodasini topdi. Maʼmuriy binolar bosh

tarzini qator ustunli baland va hashamatli

qilib barpo qilishda qad. mumtoz uslub

qoʻllanilib, milliy meʼmorlik anʼanalari

qoʻshimcha qilingan.

Tasviriy sanʼatda K. barokkoga, 18-

asrdan esa rokoko sanʼatiga qarshi

kurashda rivojlandi. Tasvirlar uygʻun,

jozibador, ulugʻvor, tantanali boʻlishiga

ahamiyat berilib, obrazlar hashamatli

qiyofa va shaqllarda ifodalandi.

Kartinalarda voqea ishtirokchilari birinchi

plandagilar bilan (sahnadagidek) yonma-

yon koʻrsatildi. Fransiyada K. 17-asr 1-

yarmida toʻla shakllandi (rassom N.

Pussen va boshqalar), keyin Yevropa

mamlakatlarida tarqaldi. 18-asr 2-

yarmida, 19-asr boshlarida hukmron

uslubga aylandi (Fransiyada rassom J.

David, Germaniyada rassomlardan A. va

V. Tishbeynlar, A. Mengo, haykaltarosh I.

Shadov, Italiyada xaykaltarosh A.

Kanova). 19-asr boshida AQSH va Lotin

Amerikasida, Rossiyada 18-asr oxiri va

19-asr boshlarida tarqaldi (hay-kaltarosh

I. Prokofyev, I. Martos, rassomlar A.

Losenko, A. Ivanov va boshqalar).

Haykaltaroshlik sanʼatida K. shaqllarning

tugalligi, tinik, ishlanganligi, nursoya

oʻyinining nozikligi, chiziklarning

musiqaviyligi va ritmi bilan ajralib turadi.

Harakatning koʻrsatilishi har bir shaql

tugalligi va haykal holatidagi vazminlikni

boʻzmaydi.

Rangtasvir va grafikada ham K. oʻz

koʻrinishiga ega. Rangtasvirda shaqlning

asosiy unsurlaridan chiziq va nursoya

yetakchi oʻrinni egallaydi.

K.ning soʻnggi bosqichida rangtasvir

monoxrom rang gammasiga oʻta

boshlaydi. Grafikada esa asosiy sof

(toza) va tiniq chiziklar asarning

emotsional tomonini belgilovchi va asar

gʻoyasini yorituvchi vositaga aylandi. K.

rangtasvirida buyum va obrazlar tasviri

ixcham, harakter jihatidan spektr

ranglariga yaqin. Bu ranglar kartina

(asar)da tasvirlangan buyum va manzara

planlarini aniq, ifodalaydi. Mas, manzara

janrida birinchi plan issiq-jigarrang , oʻrta

plan yashil va orka plan moviy, koʻk

ranglarda ifo-dalangan. Bu jixatdan

asarlar sahna dekoratsiya (bezak)lariga

yaqinlashadi.

Oʻzbekistonda K.ning soʻnggi koʻrinishi —

akademizm yoʻnalishi koʻproq S. Yudin, R.

Zommer, I. Karnovlarning syujetli

kompozitsiyalarida oʻz ifodasini topdi.

Teatr sanʼatida K.ning yuzaga kelishi

fransuz aktyorlari G. Mondori va J.

Floridor faoliyati bilan bogʻliq. J. Rasin

davrida shogirdlari T. Dyupark va M.

Shanmele ijodida uslub sifatida poyoniga

yetdi. Ayniqsa, Fransiya teatridagi K.ning

yaqqol koʻrinishi E. Rashel ijodida

namoyon boʻldi. K. spektakllarida tarixiy

aniqlik yetishmagan, zamonaviy

qahramonlar antik dunyo kahramonlari

qiyofasida talqin qilingan. Spektakllar

umumiy tantanavorligi, qatʼiy shaklga

egaligi va mizansahnalar tuzilish jihatdan

simmetriyaga asoslanganligi bilan ajralib

turgan.

K.dagi demokratik, realistik yoʻnalishlar J.

Molyerning sahnaviy islohotida, aktyorlar

M. Baron va A. Lekuvryor ijodida,

konservativ yoʻnalishlar saroy teatrida

namoyon boʻldi. 18-asr 2-yarmida K.dagi

progressiv yoʻnalish burjua

maʼrifatparvarligi goyalari bilan uzviy

bogʻlangan. K. Neyber (Germaniya), T.

Betterton va J. Kembl (Angliya) kabi

artistlar ham K.ning yirik vakillaridir.

Fransuz burjua rev-yasi davri (1789—94)

da F. Talma rahbarligida ilgʻor teatr

arboblari K.ning grajdanlik

tendensiyalarini revolyusion —

qahramonlik darajasiga koʻtardi.

Keyinchalik K. sanʼatida revolyusion

mazmun yoʻqolib, sahna oʻyini ritorik

formal xususiyatga ega boʻldi. E. Rashel

ijodi fransuz teatridagi K. ning yorqin

koʻrinishi edi. 19-asr oxiri — 20-asr

boshlarida K.ning estetik normalari

"Komedi Fransez" teatrida J. Mune-Syulli,

Sara Bernar kabi aktyorlar ijrosida oʻz

aksini topdi.

18-asrning 30—50-yillarida Rus K.i Gʻarbiy

Yevropa K.ining asosiy xususiyatlarini

saqlab qoldi, unda maʼrifatparvarlik

gʻoyalari, norozilik mavzulari,

kamchiliklarni hajv qilish keng oʻrin

egalladi.

Russkaya literatura XVIII v. Epoxa

klassitsizma (Klassitsizm), M. — L.,

Adabiyot

1964; Vipper Yu. B., Formirovaniye

klassitsizma vo fransuzskoy poezii

nachala 17 v., M., 1967; Renessans,

Barokko, Klassitsizm. Problema stiley

v zapadnoyevropeyskom iskusstve 15

—17 vekov, M., 1968; Vseobshaya

istoriya arxitekturi v 12 tomax, t. 7, M.,

1969; Rotenberg Ye. I.,

Zapadnoyevropeyskoye iskusstvo 17

veka, M., 1971 (Pamyatniki mirovogo

iskusstva, vip. 4, 1-ya seriya).

[1]

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Manbalar

Bu maqolada boshqa til boʻlimlariga

ishorat yoʻq.

Siz ularni topib va ushbu maqolaga

qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz

mumkin.

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

  Last edited 2 years ago by EdgarsBot  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?

title=Klassitsizm&oldid=2001941

" 

dan olindi