Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Yuqoridagilardan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi
Download 4.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Yuqoridagilardan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorida ham quyidagi yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar ham sud tartibida belgilanadi:
oktabrgacha tug‘ilgan bolalarga nisbatan otalikni tan olganlik (belgilaganlik) faktlarini;
tavsiflanganlik faktlarini;
o‘tkaziladigan mulkka egalik qilish faktlarini;
tugatilganidan so‘ng, imoratni er-xotindan birining mablag‘lariga qurilganlik faktlarini, sug‘urta guvohnomasining qarashliligi faktlarini; ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 151
X BОB
fuqaroni yoki uning ota-onasini Ikkinchi jahon urushi davrida evakuatsiya qilinganlik faktlarini;
mehnat faoliyati davrlarini ham belgilashga haqlidirlar. Shu o‘rinda aytish joizki, amaldagi qonunlarda belgilashning boshqacha (sudsiz) tartibi nazarda tutilgan faktlarni belgilash to‘g‘risidagi arizalar sud tartibida ko‘rilishi mumkin emas. Jumladan, mehnat stajini (pensiya tayinlash uchun, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va bola tug‘ilishi munosabati bilan nafaqa tayinlash uchun, ish haqiga foiz qo‘shimchalarni qo‘shib hisoblash uchun, uzoq yillar qilgan xizmati uchun bir yo‘la mukofot puli to‘lash uchun va h.), haqiqiy harbiy xizmatni o‘taganlik, partizan otryadida bo‘lganlik, janglarda yaralanganlik, oliy o‘quv yurtini, texnikumni, o‘rta maktabni va boshqa o‘quv yurtlarini bitirganlik faktlarini belgilash to‘g‘risidagi, partiya, kasaba uyushmalari hujjatlarini, pasport va fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari tomonidan beriladigan guvohnomalarning tegishliligi faktlarini belgilash to‘g‘risidagi arizalar sudda ko‘rilmaydi. Darhaqiqat, mazkur turkumdagi ishlar bo‘yicha arizalar arizachi yashab turgan joydagi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga beriladi. Arizaning mazmuni va protsessual rasmiylashtirilish tartibi FPKning 149-moddasida belgilangan umumiy talablardan tashqari, arizada muayyan faktni aniqlash arizachiga qanday maqsadlar uchun zarur ekanligi ko‘rsatilishi, shuningdek, arizachining tegishli hujjatlarini olish imkoniyatiga ega emasligini yoxud yo‘qolgan hujjatlarni tiklab bo‘lmasligini tasdiqlovchi dalillar keltirilishi kerak (FPKning 284-moddasi). Ushbu turkumdagi arizalar uchun eng kam ish haqining 10 foizi miqdorida davlat boji to‘lanadi. E’tibor bering! Faktni belgilash to‘g‘risidagi arizalar FPKning 280-, 283-moddalariga binoan alohida ish yuritish tartibida ko‘rishda quyidagi shartlarga rioya qilingan taqdirdagina sud tomonidan qabul qilinishi mumkin: a) agar manfaatdor shaxslar o‘rtasida huquq haqida sudga taalluqli nizo bo‘lmasa, faktni belgilash shu faktdan kelib chiqadigan ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 152
X BОB
uzaytirish, meros haqidagi guvohnoma berilishining asosliligi, shartnomani haqiqiy emas deb topish haqida) huquq haqidagi nizoni kelgusida hal qilish bilan bog‘liq bo‘lmasa, qachonki, manfaatdor shaxslarda tegishli da’vo bilan sudga murojaat qilish imkoniyati bo‘lsa; b) agar ariza beruvchi shu faktni tasdiqlaydigan tegishli hujjatlarni boshqacha yo‘l bilan olish yoki tiklash imkoniyatiga ega bo‘lmasa. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bo‘yicha yuridik ahamiyatga ega bo‘lmagan fakt boshqa mamlakatning (respublikaning) qonunchiligi bo‘yicha huquqiy oqibatlarga olib kelsa va sudning hal qiluv qarori shu mamlakatda (respublikada) qo‘llash uchun zarur bo‘lsa, sud bunday faktni belgilashga haqlidir. Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlardan biri shaxslarning
Sudi Plenumining 1991-yil 20-dekabrdagi “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorida ko‘rsatilishicha, qarindoshlik munosabatlari deganda, to‘g‘ri qarindoshlik, biri ikkinchisidan yoki bir umumiy urug‘dan kelib chiqqan shaxslarning qon-qarindoshligi nazarda tutiladi. Demak, sud ushbu munosabatlarni belgilashda, albatta, bunga e’tibor berishi lozim. Sud ushbu qarindoshlik munosabatlarini, bu munosabatlar bevosita yuridik oqibatlarni keltirib chiqargandagina, ya’ni ularni tasdiqlash arizachiga merosga bo‘lgan huquq to‘g‘risida guvohnoma olish uchun, boquvchisini yo‘qotish munosabati bilan nafaqa rasmiylashtirish uchun, ko‘p bolalik bo‘yicha davlat yordam puli olishga haqli bo‘lish va hokazolar uchun zarur bo‘lsa, belgilaydi.
qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilash, agarda berib kelingan yordam arizachining hayot kechirishi uchun doimiy va asosiy manba bo‘lgan bo‘lsa, meros olish, nafaqa tayinlash yoki zararni to‘latish uchun ahamiyatga egadir.
ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 153
X BОB
qoldiruvchining vafotiga qadar kamida bir yil uning qaramog‘ida bo‘lgan va u bilan birgalikda yashagan mehnatga qobiliyatsiz shaxslar qonun bo‘yicha merosxo‘rlar jumlasiga kiradi. Demak, bir yildan kam muddatda meros qoldiruvchining qaramog‘ida bo‘lgan bo‘lsa, sud bu faktni belgilash to‘g‘risidagi arizani qabul qilishni rad etadi. Sudlar meros qoldiruvchining qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilashda Fuqarolik kodeksining 1139-, 1141-moddalari va Oliy Sud Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi “Sudlar tomonidan meros huquqiga oid qonunchilikning qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi qarorining 16-17- bandlarida bayon qilingan mehnatga qobiliyatsiz boqimandalarining uch toifasi yuzasidan berilgan tushuntirishlarga amal qilishlari lozim. Oliy Sud Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi “Sudlar tomonidan meros huquqiga oid qonunchilikning qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi qarorining 16-bandida tushuntirilishicha, Fuqarolik kodeksi 1141-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslarni qonun bo‘yicha merosxo‘r deb topish uchun bir vaqtning o‘zida ikki holatning mavjud bo‘lishi, ya’ni bunday shaxslarning bir yildan kam bo‘lmagan muddat ichida meros qoldiruvchining qaramog‘ida bo‘lishi va meros qoldiruvchi bilan uning vafotiga qadar bir yildan kam bo‘lmagan muddat ichida birga yashagan bo‘lishi talab etiladi. Ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi navbatdagi qonun bo‘yicha merosxo‘rlar doirasiga kiruvchi mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga kelganda esa, ular vorislikka chaqirilishi uchun faqat ularning meros qoldiruvchi vafotiga qadar uning qaramog‘ida bir yildan kam bo‘lmagan muddat ichida bo‘lganligini aniqlashning o‘zi kifoya. Meros qoldiruvchining qaramog‘ida bir yildan kam muddat ichida bo‘lgan va u bilan bir yildan kam muddat ichida birga yashagan yoki u bilan birga yashamagan mehnatga qobiliyatsiz shaxslar Fuqarolik kodeksining 1139-moddasiga muvofiq beshinchi navbatda vorislikka chaqiriladilar. Mazkur Oliy Sud Plenumi qarorining 17-bandida ko‘rsatilishicha, Fuqarolik kodeksining 1141-moddasi qoidalariga ko‘ra, vorislik amalga oshirilganda, mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga quyidagilar kiradi: ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 154
X BОB
kirgan erkaklar; meros ochilgan kunga kelib belgilangan tartibda birinchi yoki ikkinchi guruh nogironlari deb topilgan shaxslar; meros ochilgan kunga kelib 16 yoshga to‘lmagan o‘smirlar, 18 yoshga to‘lmagan o‘quvchilar. Mehnatga qobiliyatsiz shaxsni meros qoldiruvchining qaramog‘ida bo‘lgan deb topish uchun bunday shaxs meros qoldiruvchining to‘liq ta’minotida bo‘lganligi yoki undan olib turilgan moddiy yordam uning hayot kechirishi uchun asosiy va doimiy manba bo‘lganligi fakti aniqlanishi lozim. Meros qoldiruvchining qaramog‘ida bo‘lganlik fakti fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi, ish (xizmat) joyi ma’muriyati, ijtimoiy ta’minot bo‘limi tomonidan berilgan hujjatlar, shuningdek, guvohlarning ko‘rsatuvlari bilan tasdiqlanishi mumkin. Shuningdek, mazkur masala yuzasidan Oliy Sudi Plenumining 1991- yil 20- dekabrdagi “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorida tushuntirish berilishicha, meros qoldiruvchi bilan qaramog‘ida bo‘lgan shaxs o‘rtasida qarindoshlik munosabatlarining bor-yo‘qligi ahamiyatga ega emas. Nafaqa tayinlash uchun birovning qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilashda, o‘lganning qaramog‘ida bo‘lgan oila a’zolari boquvchisining o‘limi munosabati bilan nafaqa olish huquqiga ega ekanliklarini nazarda tutish kerak (halok bo‘lganning qaramog‘ida bo‘lgan-bo‘lmaganligidan qat’iy nazar nafaqa tayinlanadigan, frontda halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari, er-xotinlari va bolalari bundan mustasno). Nafaqa qonunchiligi bilan o‘rnatilgan, boquvchisining o‘limi munosabati bilan nafaqa olishga huquqi bo‘lgan mehnatga layoqatsiz oila a’zolarining doirasi qat’iy va kengaytirilgan talqinga yo‘l qo‘yilmaydi. Shu sababli, sudlar bu ro‘yxatda ko‘rsatilmagan shaxslardan birovning qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilash haqidagi arizalarni qabul qilishga haqli emaslar. Qaramog‘ida bo‘lish muddati bu holatda ahamiyatsizdir. Oila a’zolarining boshqa-boshqa yashashligi, arizachini boqishga majbur bo‘lgan boshqa qarindoshlarining borligi, qaramog‘ida bo‘lganlik faktini istisno etmaydi.
ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 155
X BОB
Boquvchisini yo‘qotish munosabati bilan zararni undirtirish uchun birovning qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilashda sudlar Fuqarolik kodeksining 1009-moddasiga muvofiq zararni undirtirib olishga bo‘lgan huquq boquvchining qaramog‘ida bo‘lganlik muddatiga bog‘liqligini, lekin bunda ularning qarindoshligi ahamiyatga ega emasligini nazarda tutishlari kerak.
ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 156
X BОB
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1991-yil 20-dekabrdagi “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorida tushuntirish berilishicha, agar fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organida arxiv hujjatlari yo‘qolgan, tegishli yozuvlar saqlanmagan va bunday yozuvlarni tiklash fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organlari tomonidan rad qilingan bo‘lsa yoki bunday yozuv faqat sudning fuqarolik holatini ro‘yxatga olinganligini tasdiqlovchi hal qiluv qarori (masalan, vafot etganlarga nisbatan) asosida tiklanishi mumkin bo‘lgan holatlarda sudlar tug‘ilganlik, bolalikka olish, nikoh, ajralish va o‘limni ro‘yxatga olish faktini belgilashga haqli. FPKning 283-moddasining 4-bandi bolalikka olish, nikoh, ajralish va o‘lganlik faktini emas, balki fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organlarida ro‘yxatga olish faktini nazarda tutadi.
Nikohni qayd qilinganligi haqidagi ma’lumot mavjud bo‘lganida nikoh guvohnomasini olmaganlik yoki uni yo‘qotganlik holati nikohni ro‘yxatga olinganlik faktini belgilash o‘rniga ularni faktik nikoh munosabatlarida bo‘lganliklarini belgilash xato hisoblanadi. Nikohni qayd etilganlik faktini belgilashni so‘rab sudga er-xotinning ikkalasi murojaat qilishi mumkin. Agar bu holda sudga er-xotindan biri ariza bilan murojaat qilgan bo‘lsa, ikkinchisi ishga manfaatdor shaxs sifatida jalb qilinadi. Er-xotindan birining o‘limi natijasida fuqarolik holati aktlarini qayd etish organlarida nikohni ro‘yxatdan o‘tkazish mumkin bo‘lmay qolsa, qonunda belgilangan hollarda, ularning, haqiqatda, er-xotinlik munosabatlarida bo‘lganlik faktini belgilash. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorining 13-bandida belgilanishicha, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1944-yil 22-avgustdagi Farmoniga ko‘ra, faktik nikoh munosabatlarida bo‘lganlik fakti faqat bunday munosabatlar 1944-yil 8-iyulgacha vujudga kelgan bo‘lsa va nikohni fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organida er-xotindan birining vafoti tufayli ro‘yxatdan o‘tkazish mumkin bo‘lmasagina belgilanadi.
ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 157
X BОB
Yuqorida ko‘rsatilgan vaqtdan keyin vujudga kelgan faktik nikoh munosabatlari yuridik oqibat keltirib chiqarmaydi va bunday faktlarni belgilash to‘g‘risidagi arizalar sud tartibida ko‘rishlik uchun qabul qilinmaydi. Mazkur holatda er yoki xotindan biri sudga er-xotinlik munosabatlarida bo‘lganlik fakti haqida emas, balki birovning qaramog‘ida bo‘lganlik faktini belgilash to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilishi mumkin. Agar er-xotindan biri 1944-yil 8-iyulgacha boshqa faktik nikohga kirgan yoki bir vaqtning o‘zida qonuniy nikohda bo‘lgan bo‘lsa, shuningdek, bu munosabatlar tomonlardan birining vafotiga qadar tugatilgan bo‘lsa, bunday faktlarni sud belgilashi mumkin emas.
Plenumining “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorida ko‘rsatilishicha, sudlar arizachidan huquqiy hujjatni o‘ziga tegishli ekanligi, hujjatni bergan tashkilot unga tegishli o‘zgartirish kirita olmasligi haqidagi dalillarni talab qilishi shart. Agar arizachida tegishli faktni aniq tasdiqlaydigan boshqa hujjatlar bo‘lsa, sud huquq tug‘diradigan hujjatni unga tegishli ekanlik faktini belgilash to‘g‘risidagi arizani qabul qilishga haqli emas. Arizachiga shaxsiy hujjatlarni emas, balki huquq tug‘diradigan hujjatlarning tegishliligi sud tartibida belgilanishini hisobga olgan holda, sudlar hujjatlarni tegishliligi to‘g‘risidagi arizalarning taalluqliligiga alohida e’tibor berishlari lozim. Shaxsiy hujjatlarga pasport, partiya, kasaba uyushmalari biletlari, harbiy biletlar, harbiy xizmatchilarning shaxsiy guvohnomalari, orden va medallarning guvohnomalari kiradi. Bunday hujjatlardagi xatolar faqatgina ularni bergan organ va tashkilotlar tomonidan bartaraf etilishi mumkin. Mansabdor shaxslarning va davlat boshqaruv organlarining tuzatish kiritishni rad etganlik haqidagi qarorlari ustidan FPKning 266-, 267-moddalariga binoan sudga shikoyat qilish mumkin. ALOHIDA TARTIBDA ISH YURITISHDAGI PROTSESSUAL HUJJATLAR 158
X BОB
hodisa fakti sudsiz belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining “Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorining 17-bandida ko‘rsatilishicha, baxtsiz hodisa fakti, odatda belgilangan shaklda tuzilgan akt bilan tasdiqlanadi. Ushbu aktda baxtsiz hodisa qayerda va qanday sharoitda (ish joyida yoki ko‘chadagi hodisa natijasidami) kelib chiqqanligi ko‘rsatiladi. Agar baxtsiz hodisa ish yuritish vaqtida kelib chiqsa, u haqida dalolatnoma tuzish ma’muriyat va kasaba uyushmasi vakolatiga kiradi. Ma’muriyat dalolatnoma tuzishni rad qilsa yoki jabrlanuvchi dalolatnomada ko‘rsatilgan holatlardan norozi bo‘lsa, u kasaba uyushmasiga me’yoriy hujjatlarda belgilangan muddatda murojaat qilishga haqli, kasaba uyushmasi qarori esa ma’muriyat uchun majburiydir. Baxtsiz hodisa haqidagi faktni sudsiz tartibda hal qilish imkoniyati bo‘lmasagina va bu tegishli hujjat bilan tasdiqlansa, sud baxtsiz hodisa faktini belgilashga haqli.
baxtsiz hodisa haqida akt umuman tuzilmagan yoki hozirgi vaqtda uni tuzish imkoniyati bo‘lmasa;
Download 4.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|