"Loyiha" va "loyihalarni boshqarish" so’zlari turli sohalardagi va hukumat darajasidagi menejerlar tomonidan ishlatiladigan terminologiyada aniq belgilangan

I- BOB. LOYIHALARNI BOSHQARISHNING MOHIYATI

1. 
   
   Loyihalarni boshqarishning mohiyati
   

"Loyiha" tushunchasi bir nechta belgilar bilan tavsiflangan turli xil tadbirlarni (faoliyatlarni) birlashtiradi, ulardan eng keng tarqalgani quyidagilar:

• aniq maqsadlarga erishish, aniq natijalarga erishish;

  
  

• bir nechta o’zaro bog’liq harakatlarning muvofiqlashtirilishi;

  
  

• muayyan boshlanish va tugash bilan cheklangan vaqt.

  
  

Loyihaning ishlab chiqarish tizimidan farqi shundaki, loyiha bir marotaba emas, balki davriy faoliyat. Ketma-ket ishlab chiqarish oldindan belgilangan muddatga ega emas va talabning mavjudligi va hajmiga bog’liq. Talab yo’qolganda, ishlab chiqarish jarayoni tugaydi. Sof ishlab chiqarish aylanishi loyihalar emas.

Biroq oxirgi paytlarda dizayn yondashuvi doimo ishlab chiqarishga yo’naltirilgan jarayonlarga tobora ko’proq qo’llanilmoqda. Misol uchun, muayyan davrda ishlab chiqarish hajmini belgilangan budjetga asosan oshirish yoki shartnoma bo’yicha etkazib berish muddatlari mavjud bo’lgan ba’zi buyurtmalarni bajarish.
Loyihaning yakuniy natijasini olish uchun qancha vaqt kerak bo’lsa, loyiha tizimi sifatida loyiha mavjud. Loyihaning konsepsiyasi firma yoki korxona konsepsiyasiga zid kelmaydi va unga to’liq mos keladi. Bundan tashqari, loyiha ko’pincha kompaniyaning faoliyatining asosiy shakli bo’ladi. Mutaxassisning o’ziga xos vazifasiga qarab, har biri mavjud bo’lish huquqiga ega bo’lgan "loyiha" atamasining bir qancha ta’riflari mavjud. Eng umumiy shakldagi loyiha (ingl.project) - "masalan, katta korxona, masalan, o’ylanadigan yoki rejalashtirilgan narsa" (Webster izohli lug’ati). Muntazam (tizimli) yondashuv nuqtai nazaridan, loyiha dastlabki holatdan so’nggi holatga o’tish jarayoni deb qaralishi mumkin - natija bir qator cheklovlar va mexanizmlarning ishtiroki bilan bog’liq.
“Loyiha boshqaruvi to’g’risidagi bilimlar Kodeksida” loyiha - bu muayyan dastlabki ma’lumotlarga va uni qanday hal qilishni belgilaydigan zarur natijalarga (maqsadlarga) ega bo’lgan vazifadir. Loyiha maqsadi (muammosi), uni amalga oshirish vositasi (muammoni hal qilish) va amalga oshirish jarayonida olingan natijalarni o’z ichiga oladi.
Investitsiya loyihasi rejalashtirilgan natijani olish va belgilangan muddatlarda muayyan maqsadlarga erishish uchun intellektual, moliyaviy, moddiy, insoniy, shu jumladan, ma’lum miqdorda resurslarni investitsiyalashni o’z ichiga olgan investitsion (sarmoyaviy) harakatlar sifatida tushuniladi. Investitsiya loyihasining moliyaviy natijasi ko’pincha foyda / daromad hisoblanadi, aniq (moddiy-ashyoviy) natijalar - yangi yoki rekonstruksiya qilinadigan asosiy vositalar (ob’ektlar) yoki moliyaviy vositalarni yoki moddiy bo’lmagan aktivlarni keyinchalik daromad keltiradigan tarzda sotib olish va ulardan foydalanish.
Ayrim jismoniy ob’ektlar (binolar, inshootlar, ishlab chiqarish komplekslari) loyiha natijalari sifatida faoliyat olib boradigan bo’lsa, loyiha ta’rifi quyidagicha ifodalanishi mumkin: Loyiha- bu maqsadli, oldindan ishlangan va rejalashtirilayotgan jismoniy ob’ektlarni ishlab chiqarish yoki modernizatsiya qilish, texnologik jarayonlarni, ular uchun tashkiliy hujjat, moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslar, shuningdek boshqaruv qarorlari va ularni amalga oshirish chora-tadbirlari.
SHunday qilib, loyihaning zamonaviy ma’nosi - bu bizning dunyomizni o’zgartiradigan narsalardir: uy-joy yoki sanoat inshootini qurish, ilmiy tadqiqotlar dasturi, korxonani rekonstruksiya qilish, yangi tashkilot tuzish, yangi uskunalar va texnologiyalarni ishlab chiqish, kema qurilishi, kino yaratish, mintaqani rivojlantirish, - bularning barchasi loyihalar hisoblanadi.
"Loyihalarni boshqarish" - maxsus va professional bilimlarni birlashtiradigan sintetik fandir. Maxsus bilim loyihalar (qurilish, innovatsion, ta’lim, atrof-muhit, tadqiqot, qayta qurish va boshqalar) bilan bog’liq faoliyat sohasining xususiyatlarini aks ettiradi. Biroq, turli loyihalar uchun muvaffaqiyatli qo’llaniladigan usullar va vositalar yordamida, loyihaning barcha yo’nalishlari bo’yicha loyihalarga xos bo’lgan umumiy muntazamliklarni o’rganish natijasida olingan bilimlar tufayli loyihalarni boshqarish haqiqiy mustaqil fanga aylandi.
Loyihalarni boshqarish usullari quyidagilarni bajarishga imkon beradi:
• loyihaning maqsadlarim aniqlab olish va uni oqlash;

• loyihaning tuzilishini aniqlash (sub-maqsadlar, amalga oshiriladigan ishlarning asosiy bosqichlari);

  
  

• zarur miqdor va manbalarni aniqlash;

  
  

• ijrochilarni, xususan, savdo-sotiq va tender savdoni o’tkazish yo’li bilan

  
  

tanlash;

• shartnomalarni tayyorlash va tuzish;

  
  

• loyihaning vaqtini belgilash, uni amalga oshirish rejasini tuzish, kerakli resurslarni hisoblash;

  
  

• loyiha budjeti va smetani hisoblash;

  
  

• risklarni rejalashtirish va hisobga olish;

  
  

• loyihaning amalga oshirilishi ustidan nazoratni ta’minlash va boshqalar.

  
  

Loyihalarni boshqarish - ishlarning tarkibi va ko’lami,loyiha

ishtirokchilarining xarajatlari, vaqti, sifati va qondirilishi bo’yicha loyihada aniq natijalarga erishish uchun zamonaviy uslublar, asbob-uskunalarni va boshqaruv texnologiyalarini qo’llash orqali uning maqsadlariga samarali erishishga qaratilgan loyiha aylanishi davomida mehnat, moliyaviy va moddiy-texnika resurslarini rejalashtirish, boshqarish, muvofiqlashtirish metodologiyasi.
G’arbda keng tarqalgan loyiha boshqaruvining "jarayon" tushunchasi qiziqish uyg’otadi. Uning mohiyati loyiha boshqaruvining (LB) murakkab integratsiyalashgan tabiati uning tarkibidagi jarayonlar va ularning o’zaro bog’liqligi bilan tavsiflanadi. Bu holatda jarayonlar boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan harakatlar va tartiblar sifatida tushuniladi.
Loyiha boshqaruvi sxemalari uchun quyidagi variantlar mavjud:
“Asosiy” tizim. Loyiha menejeri (menedjer) mijozning vakili ("agent") bo’lib, qabul qilingan qarorlar uchun moliyaviy javobgar emas. Kasbiy menejment (boshqaruv) uchun litsenziyaga ega loyiha ishtirokchisi bo’lgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Bunday holda, loyiha menejeri loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishni muvofiqlashtirish va boshqarishni ta’minlaydi hamda boshqa loyiha ishtirokchilari (mijoz yoki buyurtmachidan tashqari) bilan shartnoma munosabatlaridan iborat bo’lmaydi.
Tizimning afzalligi - loyiha menejerining xolisligi, kamchiliklari - loyihaning natijalari uchun javobgarlik butunlay mijozga tegishli (mas’uliyat butunlay mijozga yuklanadi).
“Murakkab (kengaytirilgan) boshqaruv” tizimi. Loyiha menejeri (menejer) - loyiha uchun belgilangan (baholangan) narx bo’yicha javobgarlikni oladi. Loyiha menejeri loyiha jarayonlarini o’zi, mijoz va loyiha ishtirokchilari o’rtasida tuzilgan shartnomalarga muvofiq boshqaradi va muvofiqlashtiradi. "Asosiy" tizimda b o’lgani kabi, har qanday yuridik shaxs yoki jismoniyshaxs - professional boshqaruv uchun litsenziyaga ega bo’lgan va mijozga bo’lgan majburiyatlarini bajara oladigan loyiha ishtirokchisi bo’lishi mumkin. Loyiha menejeri loyihani boshqaradi, etkazib berish va muhandislik ishlarini muvofiqlashtiradi. Bunday holda, javobgarlik shartnoma doirasida loyiha boshqaruvchisiga yuklanadi.
“Tayor holda topshirish” tizimi. Loyiha menejeri (menejer) loyiha-konstruktorlik firmasi bo’lib, mijoz u bilan loyihaning e’lon qilingan qiymati buyicha “tayor holda topshirish”shartnomasini tuzadi.

2.