"Loyiha" va "loyihalarni boshqarish" so’zlari turli sohalardagi va hukumat darajasidagi menejerlar tomonidan ishlatiladigan terminologiyada aniq belgilangan

Boshqaruv standartlari: xususiyatlar, tizimni ishlab chiqish va qo’llash

Boshqarish sohasida standartlashtirishning maqsadi belgilangan talablar, normalar va tamoyillardan doimo foydalanish orqali muayyan darajadagi tartibga erishish orqali boshqaruv samaradorligini oshirishdan iborat. Loyihani boshqarish sohasidagi modellar va standartlar soni muntazam o’sib bormoqda, bu ham o’z loyihalarini, ham boshqaruvini mintaqaviy, milliy, soha va korporativ xususiyatlarini hisobga olish tendensiyasini aks ettiradi. Xalqaro, milliy, mintaqaviy standartlar va individual tashkilotlar standartlari (korporativ standartlar) mavjud. Agar standartlashtirishda ishtirok etish har qanday mamlakatning tegishli organlariga ochiq bo’lsa, bu xalqaro standartlashtirishdir. Hududiy standartlashtirish faqatgina bir geografik, siyosiy yoki iqtisodiy mintaqa davlatlarining tegishli organlari uchun ochiq bo’lgan faoliyatdir. Milliy standartlashtirish - bu davlat, tarmoq, iqtisodiyotning muayyan sektorida, uyushmalar, ishlab chiqarish korxonalari, korxonalar va muassasalar darajasida turli darajalarda amalga oshirilishi mumkin bo’lgan aniq bir davlatda standartlashtirish.

Loyihani boshqarish sohasidagi loyihalarni boshqarish standartlarini ishlab chiqishda ishtirok etadigan eng nufuzli tashkilot xalqaro loyihalarni boshqarish instituti - Project Management Institute (PMI) hisoblanadi. Bu nodavlat notijorat tashkilotdir, uning maqsadi tajriba almashish, loyiha menejerlari bilim va ko’nikmalarini almashish, sertifikatlashtirish dasturlari (CAPM, PMP, PGMP) orqali loyihalarni boshqarish sohasida professionallikni rivojlantirishdir. 1969 yilda tashkil etilgan PMI loyihasi menejment instituti loyihalarni boshqarish bilan shug’ullanadigan va 170 dan ziyod mamlakatlarda vakili bo’lgan professionallarni birlashtiradi.
PMI loyihalarni boshqarishning turli sohalarida standartlarni ishlab chiqadi, konferentsiyalar va seminarlar, ta’lim dasturlari va professional sertifikatlashni olib boradi. PMI standarti butun dunyoda loyihalarni boshqarish amaliyotida keng qo’llaniladigan va keyinchalik paydo bo’lgan ko’plab boshqa standartlar uchun asos bo’lib xizmat qiladigan PMI ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan.
Eng taniqli va keng tarqalgan standart - PMBoK («Project Management Body of Knowledge»- "Loyiha boshqaruvi organi"). Dastlab, 1987 yilda Amerika loyiha menejeri instituti tomonidan nashr etilgan. 2000 yilda ikkinchi, 2004 yilda uchinchi, 2008 yilda to’rtinchi, 2012 yilda beshinchi va 2016 yilda esa ushbu standartning oltinchi nashri chop etildi. Qoidalar va standartlar loyihalarni boshqarishning xalqaro va disiplinlerarasi xususiyatlarini ta’minlaydi. Ularning barchasi dunyo bo’ylab loyiha menejerlariga loyihani boshqarish uchun shunga o’xshash falsafa va metodikani yo’naltiradi va shunga mos ravishda "bir xil til" gapirishadi. SHu bilan birga PMBoK standarti loyihani boshqarish uchun talablarni, birinchi navbatda, davlat xaridorining manfaatlari nuqtai nazaridan aks ettirayotganini ta’kidlash joiz. Loyiha rahbarlari xalqaro va milliy assotsiatsiyalari loyiha menejerlarini tayyorlashda va ularni sertifikatlashda faol ishtirok etmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Davlat standartida loyiha boshqaruvining prinsiplari va jarayonlari bo’yicha loyiha natijalariga erishishga ta’sir ko’rsatuvchi qo’llanmalar keltirilgan [2]. Davlat standartining maqsadli auditoriyasi quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• loyiha menejerlari va homiylarning loyiha boshqaruv tamoyillari va amaliyotlarini tushunishlarini yaxshilash;

  
  

• loyiha menejerlari, loyiha menejmenti komandalari va loyiha guruhi a’zolari milliy standartlar va loyihalar amaliyotini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish uchun umumiy asoslarni ta’minlash.

  
  

Loyihaning natijasi mahsulotni, natijalarni, loyihaning foydali samarasini anglatadi. Natijada, loyihaning turi va maqsadiga qarab: ilmiy rivojlanish, yangi texnologik jarayon, dasturiy ta’minot, qurilish maydonchasi, amaliyot dasturlari, qayta tuzilgan kompaniya, sertifikatlangan sifat tizimi va boshqalar bo’lishi mumkin. Loyihaning muvaffaqiyati (natijasi) uning narxi (daromad), innovatsiya, sifat, vaqt, ijtimoiy, ekologik va boshqa xususiyatlar bo’yicha rejalashtirilgan darajaga qanchalik to’g’ri kelishi bilan baholanadi.

Boshqariladigan loyiha parametrlari:

• loyiha ishlarining hajmi va turlari;

  
  

• qiymati, xarajatlar, loyiha xarajatlari;

  
  

• loyihaning vaqtini, davomiyligini va zaxiralarini, loyihaning bosqichlarini, bosqichlarini shuningdek, ishning o’zaro munosabatini o’z ichiga olgan vaqt parametrlari;

  
  

• loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan resurslar, shu jumladan: inson yoki mehnat, moliya, logistika, qurilish materiallariga, mashinalarga, jihozlarga, qismlarga va qismlarga bo’linadi, shuningdek resurslar cheklanganligi;

  
  

• dizayn echimlari sifati, amaliy resurslar, loyiha komponentlari.

  
  

Loyiha va uni amalga oshirish jarayoni, amalga oshirilishi - murakkab tizim, unda loyihaning o’zi boshqaradigan kichik tizim sifatida ishlaydi va loyihani boshqarish - bu boshqaruvchi hisoblanadi.

• Loyiha bir qator xususiyatlarga ega, chunki uni amalga oshirish ishlarini

  
  

metodik tarzda tashkil etishga yordam beradi:

• loyiha tashqi muhit deb ataladigan ma’lum bir muhitda paydo bo’ladi, mavjud va rivojlanadi;

  
  

• loyihaning tarkibi uning amalga oshirilishida va rivojlanishida o’zgarishsiz qoladi: unda yangi elementlar (ob’ektlar) paydo bo’lishi mumkin, uning ayrim qismlari uning tarkibidan chiqarilishi mumkin;

  
  

- har qanday tizim kabi loyiha elementlarga bo’linishi mumkin, ammo ma’lum yo’nalishlarga tanlangan elementlar o’rtasida aniqlik kiritilishi va saqlanishi kerak. "Loyiha" va "tashqi muhit"ga loyiha paydo bo’lgan va rivojlanayotgan barcha faoliyat sohasini taqsimlash ma’lum darajada shartli hisoblanadi. Buning sabablari quyidagilardan iborat:

1. Loyiha qat’iy barqaror emas: loyihani amalga oshirish jarayonida uning bir qator elementlari o’z joylarini o’zgartirishi, loyihaga tashqi muhitdan orqaga qaytish va qayta ishlashi mumkin.

   
   

2. Loyihaning ayrim elementlari ham uning tarkibi, ham tashqarisida ishlatilishi mumkin. Bunga odatiy bir misol, bir vaqtning o’zida muayyan loyihani amalga oshirishda va boshqa muammolarni (xususan, boshqa loyihani amalga oshirish bo’yicha) hal qilish bo’yicha ishlaydigan mutaxassislar bo’lishi mumkin.

   
   

Loyihaning asosiy ishtirokchilari orasida mijozlar, menejer va loyiha jamoasi, investor, ishlab chiquvchi, etkazib beruvchilar va pudratchilar kiradi (1-rasm). Innovatsiya loyihasining asosiy ishtirokchilari loyihaning tashabbuskori yoki loyiha g’oyasi ishlab chiqaruvchisi bo’lishi kerak.

O’z-o’zini nazorat qilish uchun savollar

1. O’zbekistonda loyihani boshqarishning asosiy tendensiyalari qanday?

   
   

2. O’zbekiston milliy loyiha boshqaruvi agentligining tavsifini bering.

   
   

3. Loyiha boshqaruvini amalda qo’llash tendensiyalari qanday?

   
   

4. Loyiha boshqaruvida ishlatiladigan standartlarni sanab o’ting.