Қўлѐзма ҳуқуқида удк

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 5 та 
халқаро ва 9 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан 
ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Тадқиқот натижалари 
сифатида 23 та илмий ишлар эълон қилинди, шу жумладан, Ўзбекистон 
Олий 
аттестацияси 
комиссиясининг 
диссертациялар 
асосий-илмий 
натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 6 та мақола, 
шундан, 5 таси республика ва 1 таси хорижий журналларда нашр этилган. 

---

14 
Тадқиқотнинг тузилиши. Диссертация иши кириш, 3 та боб, хулоса 
ҳамда фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатидан ташкил топган бўлиб, 155 
саҳифадан иборат. 

---

15 
Кириш 
А. Қадимги туркий тилнинг ўзига хос хусусиятлари 
Қадимги туркий тил қавмларининг ўзлари каби кўҳна замонлардан
буѐн мавжуддир. Европа олимларидан баъзилари қадимги туркий
уруғларнинг пайдо бўлган даврини милоддан олдинги ўнинчи минг
йилликка олиб бориб боғлайдилар. Демак, туркий оғзаки тил ҳам шу
даврга бориб тақалади. Аммо бу дегани - илк ѐзув ѐдгорликлари пайдо
бўлмасдан олдин ҳам қадимги туркий адабий тил мавжуд эди, деган
қарашнинг тўғрилигини белгиламайди. Бундай тахминларнинг илмий 
асослари етарли эмас. Адабий тил фақат ѐзма матнларда акс этади, ѐзув 
пайдо бўлгунга қадар етиб келган воқеалар адабий тилнинг мезонларини 
асло белгилай олмайди. 
Маҳмуд Кошғарийнинг ―Девони луғатит-турк‖ асарида туркий
тилнинг мавқеи тўғрисида шундай дейилади: ―Ишончли бир бухоролик
олимдан ва нишопурлик бошқа бир ишончли олимдан шундай эшитган
эдим, улар бу сўзни пайғамбарга нисбат бериб айтган эдилар: пайғамбар
қиѐматнинг белгилари, охирзамон фитналари ва ўғуз туркларининг
хуружи ҳақида гапирганда, шундай деган эди: ―турк тилини ўрганинг,
чунки уларнинг ҳукмронлиги узоқ давом этади‖
13
Туркий тилнинг
Шарқдаги тиллар орасида қадимдан мавқеини белгиловчи бу далил албатта
эътиборга лойиқ. Эътиборга лойиқ томони шундаки, шарқдаги бошқа 
тилларга нисбатан туркий қавмларга ва уларнинг тилларига алоҳида диққат 
қаратилган. Бунинг боиси эса туркий тилнинг кенг ҳудудга тарқалгани эди. 
Шунинг учун ҳам бундай эътиборли тилда бадиий асарлар, йилномалар 
яратилмаслиги мумкин эмас. Қадимги туркий тилнинг ҳолати, тараққиѐти 
тўғрисида асл манбалар кенг ишончли ва тўлақонли маълумотларни беради. 
Қадимги туркий-рун ѐзувидаги ѐдгорликларни, моний ва эски уйғур-турк 
13
M. Koshg‘ariy. ―Devoni lug‘atit- turk‖. 1-jild, Toshkent, O‘zbekiston FA nashriyoti, 1960, 43-
44-betlar.

---

16 
ѐзувидаги ѐдгорликларни, Қорахонийлар сулоласи даврида яратилган ѐзма 
ѐдгорликларни асл манба сифатида кўрсатиш мумкин.Мазкур туркий ѐзма
ѐдгорликлар ҳудудий жиҳатдан ва мақсадига кўра турличадир. Қадимги
туркий ѐзма ѐдгорликлар - адабий тилнинг тараққиѐтини кўрсатиб 
турадиган асосий манбалардир. Ана шу ѐдгорликларга таянган ҳолда, 
қадимги туркий адабий тил мураккаб жараѐнни босиб ўтганини эътиборга 
олиш лозим. Қадимги туркий адабий тилнинг тараққиѐтида халқ оғзаки
ижоди тили ва таржима асарлари тили ҳам катта роль ўйнаган. Қадимги 
туркий адабий тилнинг мазкур манбалари бу даврдаги тил
хусусиятларининг хилма-хиллигини кўрсатади. Шу боис қадимги туркий
адабий тил тушунчаси фақат туркий-рун ѐзма ѐдгорликлари тили билан
чегараланиб қолмайди, балки қорахонийлар даври сўнггигача бўлган 
адабий тилни ҳам ўз ичига олади. Ёзма ѐдгорликларда акс этган кўк 
тангри дини билан будда ва монийлик динлари ўзаро бир-бири билан уйғун 
ҳолатда шаклланган. Будда ва монийлик шеърлари тили Ўрхун 
ѐдгорликларидан фарқ қилди, будда ва монийлик шеърлари орқали
қадимги туркий адабий тил халқ оғзаки ижоди асарлари тилига 
яқинлашgani, ―Олтин ѐруғ‖ достони ўғуз, қорлуқ ва бошқа баъзи
диалектларни ўзида мужассамлаштиргани, айни пайтда грамматик 
шакллардаги анъанавийлик билан бирга, эски ўзбек тилига оид 
қўшимчалар 
пайдо 
бўлгани 
фикримизни 
исботлайди.
14
(Хусусан, 
келишикларда). Қадимги туркий адабий тилнинг қадимийлиги, хусусан, 
милоддан олдинги даврлардаги ҳолати тўғрисида ѐзма манбаларда унчалик
кўп маълумотлар йўқ. Хитой йилномаларидагина баъзи маълумотлар
берилган. Туркий тил ва ѐзувнинг қадимийлиги тўғрисида Хитой 
манбаларида берилган маълумотларни туркий-рун ѐдгорликларидаги 
маълумотлар тўлдиради. Ёзув ва тил тўғрисида сўз кетганда, маълум ѐзув
14
Н.Киличов, «Қадимги туркий тил лексикаси тараққиѐт тамойиллари» («Олтун ѐруғ» 
асари мисолида) номли филология фанлари бўйича фалсафа доктори (Phd) даражасини 
олиш учун ѐзилган диссертация автореферати

---

17 
шаклининг кўплаб халқларга тез суратда тарқалиши назарда тутилмайди. 
Умумхалқ тили яъни диалектлараро мулоқот воситаси ѐзма шаклни олади.
Мазкур тил бир ѐки бир нечта диалектлар асосида шаклланганми ѐки
йўқми - бу унчалик аҳамиятли эмас. Қадимги туркий ѐдгорликлар
ўзгармаган, асл ҳолатини сақлагани ва барча туркий қабилалар учун
ягона бўлгани учун, адабий тил хусусиятини ўзида гавдалантиради. 
Қадимги туркий aдабий тилнинг фонетик тузилиши, грамматик қурилиши
ва лексик таркиби айни шу ѐдгорликларда мужассамлашган. Қадимги
туркий-рун ѐдгорликлари адабий тилни ўзида ифодалар экан, қадимги 
туркий тилдаги бу жараѐнга нисбатан койне терминини қўллаш
мақсадга мувофиқдир. Койне
15
-бир ѐки бир неча диалект асосида келиб
чиққан, мамлакат аҳолисининг турли гуруҳлари ўртасидаги диалектлараро
муносабат воситаси бўлиб хизмат қиладиган тилдир. Демак, қадимги
туркий тилда койне- лексик қатлам, фонетик тизим, сўз ясалиши
турлари, морфологик шакллар ва синтактик тузилишлардаги умумий
жиҳатларни қамраб олади. Тилдаги бу ҳодисани маълум бир мамлакат 
ҳудудида амал қиладиган қонунлар мажмуига қиѐслаш мумкин. 
Қонунлар, ақида ва фармонлар ўзгармагани ва ҳамма учун бир мезонга
эга бўлгани сингари, койне ҳам ўзгармасдир. Агар койнеда ўзгариш юз
берадиган бўлса, бу ташқи омиллар натижасида мажбуран қилинган 
бўлади. Қадимги туркий тилнинг адабий тил сифатида шаклланганини
қадимги туркий ѐзма ѐдгорликларнинг лексик қатлами кўрсатиб турибди. 
Қадимги туркий ѐдгорликларни илк бор тадқиқ этган В.В.Радлов ѐзув
хусусиятларига, фонетик ва морфологик хусусиятларга асосланган ҳолда,
бу даврда учта диалект қадимги туркий адабий тилни шакллантирганини
айтган эди. Бу диалектлар қуйидагилардир: 1) қадимги шимолий диалект
(Турк-сир диалекти, бу ―Оқ турклар ѐки ғарбий турклар‖ деган маънони
билдириб, ҳозирги Ўрта Осиѐда истиқомат қилган туркий қавмларни 
15
yunoncha koine dialektos so‘zidan bo‘lib, ―Umumxalq tili‖ ma‘nosini bildiradi 

---

18 
билдиради); 2) Қадимги жанубий диалект (уйғур тили); 3) Аралаш
диалект (буни ―аралаш тил‖ деб ҳам айтиш мумкин)
16
. 
Қадимги туркий адабий тил Марказий Осиѐнинг турли ҳудудларида
амал қилиш жараѐнида маҳаллий диалектларнинг таъсири остида
ўзгаришга учрагани табиий ҳол. Шунинг учун ҳам айрим туркологлар
(масалан, Амир Нажиб) турли ҳудудлардаги туркий тилларга нисбатан
―адабий диалект‖ терминини қўллаганлар. У ѐки бу гуруҳдаги ѐзма
ѐдгорликларга нисбатан ―адабий диалект‖ тушунчаси ―адабий тил‖ 
тушунчаси ўрнини босади
17
. Бу қараш фақат ўрта асрлардаги ѐзма
ѐдгорликларга нисбатан эмас, балки қадимги турк давридаги
ѐдгорликларга нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин. Масалан, Ўрхун
ѐдгорликлари тили билан Энасой ѐдгорликлари тили ўртасидаги, Ўрхун-
Энасой ѐдгорликлари билан турк-уйғур ѐзма ѐдгорликлари тили 
ўртасидаги фарқлар шундай фикрга ундайди. Бу фарқлар таҳлилида ѐзув
турлари ва хусусиятларини назарда тутиш лозим. Шубҳасиз, мазкур
далиллар битта тил эмас, балки қадимги туркий тиллар бўлгани ва
Марказий Осиѐнинг катта ҳудудидан ғарбгача ѐйилганини далиллашга
хизмат қилади. Англашилаѐтганидек, қадимги туркий тил ўзига хос
хусусиятларга эга. Ҳатто фонетик ва морфологик жиҳатдан туркий тилнинг 
биринчи ва иккинчи босқичлари ўзаро бир-биридан ажралиб туради. 
Қадимги туркий тил фонетик жиҳатдан қуйидаги ўзига хосликларга эга:
16
Н.Раҳмонов,Қ.Содиқов ―Ўзбек тили тарихи‖Т-2009, 32-бет
17
A.N.Najip ―Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв‖.- M.: -1989, 3-bet
1.) Qadimgi shimoliy 
dialek 
2.) Qadimgi Janubiy
dialekt 
Aralash dialekt 

---

19 
1. Ўрхун-Энасой ѐдгорликларида 8 та унли қўлланилган: тил олди э, ӧ,