M a ‘ ruza №6 teodolitlarni tekshirish va sozlash. Gorizontal, vertikalburchak o’lchash joyda masofa o‘lchash

4. Masofa o‘lchash qurollari
O‘lchanadigan chiziq joyda chiziq olish yo‘li bilan belgilangach, to‘rli chizik; o‘lchash qurollari bilan uning gorizontal qo‘yilishi o‘lchanadi.CHiziq uzunligini bevosita o‘lchashda osma asboblar yoki erda o‘lchash qurollari ishlatiladi.
C Hiziq o‘lchashda katta aniqlik talab qilinmasa, lenta yoki ruletka ishlatiladi.

VIII. 6- шакл. VIII. 7- шакл.
L entalar: 10815–64 GOST ga ko‘ra lenta-lar 20, 24 va 50 m li bo‘ladi. Ular LZ–20 (20 Metrli er o‘lchash lentasi), LZ–24 va LZ–50 deb nomlanadi. Lentalar ichida LZ–20 hammadan ko‘p ishlatiladi. Lenta eni 15–20 mm, qalinligi 0,4–0,6 MN li po‘lat tunukadan yasaladi. 20 m li lenta–ni olib yurishda uni diametri 20–25 sm bo‘lgan temir halqaga o‘rab vint bilan maxkamlanadi. O‘lchashda har qaysi lentaning 6 yoki 11 ta sixchasi bo‘ladi. Sixcha diametri 5–6 mm, uzunligi 30–40 sm li temir (yo‘g‘on sim) bo‘lib, u erga qadaladi–da unga lenta ilinadi (VIII. 6–shakl). Lenta uchlari shtrixli va shkalali bo‘ladi (VIII. 7–shakl). SHtrixli lenta ko‘proq ishlatiladi, uning ikki uchida dasta bo‘lib, dastaga mahkamlangan joyi ilgaklik qilib ishlangan: ilgakning o‘rtasida shtrix chizilgan; lenta uzunligi ikki uchidagi shtrixlar orast hisoblanadi. Lentada metrlar lentaga yopishtirilgan plastinkaga yoziladi. YArim metrlar doira shakli-dagi zaklyopka (piston) bilan belgilangan. Detiometrlar diametri 1,5mm li teshiklar bilan belgilanadi, santimetrlar ko‘zda chamalab olinadi. CHiziq o‘lchashda sixcha erga qadalib, unga lenta ilinadi, keyin chizik yo‘na-lishi bo‘yicha lenta tarang tortilib, ikkinchi uchi ham sixchaga ilinadi.
CHiziqni aniq o‘lchashda shkalali lenta LZSH ishlatiladi. Bu lentaning ikki uchidagi detimetr bo‘lagi millimetrdan bo‘lingan bo‘lib, o‘lchanganda sanoq millimetr aniqlikda olinadi.
Ruletka–chiziq o‘lchashda yordamchi qurol sifatida ishlatiladi. U metall va tasma (materiya) dan tayyorlanib, uzunligi 5,10 va 20 m bo‘ladi. Ruletka maxsus g‘ilofga o‘ralgan holda olib yuriladi.
Lentani komparlash. Geodeziyaning hamma ishlarida ishlatiladigan asbob ishlatishdan avval tekshiriladi. Agar tuzatish zarur bo‘lsa, tuzatiladi, aks holda bu kamchilik ishlatishda hisobga olinadi. Lentalar uzunligini tekshirish lentani komparlash deyiladi. Komparlash maxsus joyda (komparatorda) uzunligi aniq ma’lum bo‘lgan namunaviy asbob (etalon) uzunligi bilan taqqoslanadi. Komparlash dala sharoitida o‘tkaziladigan bo‘lsa, tekis joyda (asfalt ustida) etalon lenta bilan tekshiriladigan lenta yonma–yon qo‘yilib, ikkalasining 0 shtrixlari to‘g‘rilanadi, keyin lentalar tarang tortilib, ikkinchi uchlaridagi farq millimetr hisobida o‘lchanadi. Agar lentaning nominal uzunligi , ish lentasining uzunligi desakular o‘rtasidagi farq quyidagicha bo‘ladi:
(I.1)
yoki
(I.2)
Agar ish lentasi normal lentadan (20 m dan) katta bo‘lsa musbat, kichik bo‘lsa–manfiy bo‘ladi. komparlash tuzatmasi deyiladi.
Lenta bilan chiziq o‘lchash. Belgilangan chiziq uzunligini o‘lchashda lenta ketma–ket bir necha marta qo‘yiladi. CHiziqni ikki kishi o‘lchaydi. CHiziq uchiga bir sixcha qadaladi, ishchi beshta sixchani olib, V nuqta tomon yuradi (VIII. 8–shakl). S’yomkachi lentaning bir uchini qadalgan sixchaga ilib, oyog‘i bilan lenta dastasini bosadi–da, ishchini V da o‘rnatilgan vexaga to‘g‘rilaydi. Lenta AV stvorida yotgach, ishchi s’yomkachi signali bo‘yicha lentani tarang tortib to‘rib, uchiga ikkinchi sixchani qadaydi. Keyin lentani sixchadan olib oldinga yuradi. Orqadagi s’yomkachi boshdagi sixchani erdan olib, bir qo‘li bilan lenta dastasidan ushlab, ishchi keptan boradi. Ikkinchi sixcha qadalgan joyga kelib, lentani sixchaga iladi, shu tartibda ketma–ket lenta qo‘yib ishchi qo‘lida sixcha qolmaguncha o‘lchash davom ettiriladi (VIII. 8–shakl). Ishchiqo‘lida sixcha qolmagach, u yurmaydi,


VIII. 8- шакл.

shuvaqts’yomkachiqo‘lidayig‘ilgansixchaniishchigauzatadi. Beshta sixchani uzatish 100 m ni ko‘rsatadi. S’yomkachining qo‘lidagi sixchalar soni lenta necha marta qo‘yilganini bildiradi. VIII. 8–shakldagi A va V oralig‘ida lenta p marta qo‘yilgach, chiziq uzunligidan kichik oraliq MV=r ortib qoldi deylik; lenta uzunligini desakchiziq uzunligi AV=D quyidagicha bo‘ladi:

(I. 3)
Agar bo‘lsa, ning r ga ta’sirini ham hisobga olsaqbu qiymatlar (VI.3) ga qo‘yilganda quyidagi chiqadi:
(I. 4)
Agar bo‘lsa, (VI. 4) formula quyidagicha yoziladi:
(I. 5)
CHiziq uzunligini katta aniqlik bilan o‘lchash zarur bo‘lsa, lenta uzunligining havo temperato‘rasiga qarab o‘zgarishi e’tiborga olinadi va temperato‘ra tuzatmasi qo‘shiladi. Agar lentani komparlashdagi kompa–rator temperato‘rasi , o‘lchashdagi havo temperato‘rasi t bo‘lib, bular orasidagi farq 10° va undan katta bo‘lganda temperato‘ra tuzatmasi quyidagidan topiladi:
a)
bu erda a–po‘lat lentaning kengayish kreffitsienti bo‘lib, 0,000012 ga teng.
CHiziqni lenta bylan o‘lchash aniqligi. Po‘lat lenta bilan er yuzasida chiziq o‘lchash aniqligiga joyning baland–pastligi, tuproqning tuzilshi, o‘t–o‘lanlar kabi faktorlar katta ta’sir etadi. Bundan tashqari, lentaning chiziq stvorida to‘g‘ri yotmasligi ham aniqlikni kamaytiradi. SHuning uchun chiziq o‘lchash aniqligi joy tuzilishiga qarab baholanyadi. CHiziqni o‘lchash aniqligi nisbiy xato bilan baholanadi. Agar bir chiziq ikki marta o‘lchanib D₁ va D₂ qiymatlari topilgan bo‘lsa, ularning arif–metik o‘rta kiymatini D₀ ikki o‘lchash ayirmasini desak quyidagini yozamiz:

absolyutxatodeyiladi. SHundanisbiyxatokuyidagichayoziladi (V. 5 gaqarang), CHiziqo‘lchanadiganjoynitaxminanuchturgabo‘lsaqshujoylardao‘lchashaniqligiquyidagichekdabo‘lishikerak:
I kategoriyadagi joy tekis va o‘lchash sharoiti yaxshi
II — o‘rtacha qulai joi
III — noqulay joy